Jerzy Kowalczyk_Rezydencje późnobarokowe na Wołyniu.pdf

Jerzy Kowalczyk

(Warszawa)

Rezydencje późnobarokowe na Wołyniu

Pamięci Romana Aftanazego

Wstęp *

Wielkość rezydencji, jej okazałość zależała od statusu majątkowego właściciela, obowiązywała tu

zasada stosowności. Właściciel wielkiego latyfundium, piastujący godność senatorską miał rezydencję

odpowiednią do majątku i do hierarchii w państwie stanowym, jakim była Rzeczpospolita w XVIII w. Inaczej

wyglądała siedziba jednowioskowego szlachcica, który także nie rezygnował z podkreślenia przynależności do

uprzywilejowanego, obywatelskiego stanu. Magnaci mieli rezydencje z zamkami – pałacami, bogata szlachta

poprzestawała na pałacu lub okazałym dworze, a szlachta jednowioskowa na niewielkim dworze drewnianym,

ale zawsze w stylu, który odróżniał go od chaty chłopskiej.

Roman Aftanazy w swoim pomnikowym opracowaniu Dzieje rezydencji na dawnych kresach

Rzeczypospolitej w tomie V poświęconym historycznemu województwu wołyńskiemu omówił zamki, pałace i

dwory w 153 miejscowościach. Ile ich było w latach 1700 – 1772 trudno teraz ustalić, ale z pewnością więcej.

Nie został pominięty żaden z historycznych zamków i pałaców, ale nie było możliwości zarejestrowania

wszystkich dworów. Zakładając, że przed rokiem 1772 żyło na Wołyniu około 30 000 ludności zaliczanej do

szlachty 1 , czyli około 3 000 rodzin i że tylko co dziesiąta miała własną siedzibę (reszta to rezydenci, duchowni,

oficjaliści na dworach magnackich), to należy przypuszczać, że na terenie Wołynia w badanym okresie było

około 300 zamków, pałaców i dworów. Jeśli do wielkopańskich zamków i pałaców zaliczylibyśmy najwyżej 40

okazałych rezydencji, to dworów szlacheckich i w dobrach magnackich byłoby około 260. Biorąc pod uwagę, że

w okresie późnego baroku, po zniszczeniach w 2. poł. XVII w., przynajmniej dwie na trzy rezydencje były

gruntownie zmodernizowane lub na nowo wzniesione, to pracami budowlanymi musiało być objęte,

najskromniej licząc, około 200 obiektów. Załączona mapka z 25 miejscowościami, w których znajdują się lub

znajdowały późnobarokowe zamki, pałace i dwory omawiane lub wzmiankowane w poniższym artykule,

świadczy, jak niepełny mamy obraz tego ruchu budowlanego i na jakie trudności napotyka próba pierwszej

syntezy tego działu architektur y 2 (IL. 1) . [str.91]

1 * Studium było przedtem opublikowane w „Przeglądzie Wschodnim”, t. IV, z. 1(13), 1997, s. 25-73.

M. Rolle, Ateny Wołyńskie. Szkice z dziejów oświaty w Polsce, wyd. II, Lwów 1923, s. 17. Autor podaje za T.

Czackim, że w 1805 r. było na Wołyniu 38 452 szlachty. Przyjmując wzrost liczby ludności w ciągu 27 lat o ok.

27%, podajemy liczbę ok. 30 tys. szlachty w 1772 r.

[M.Rolle. Ateny Wołyńskie. Szkic z dziejów oświaty w Polsce. Wyd. II. – Lwów, 1923. – S. 17. Автор подає за

Т.Чацьким, що в 1805 р. на Волині було 38432 осіб шляхти. Враховуючи ріст кількості населення на

протязі 27 років біля 27%, подаємо кількість біля 30 тис. шляхти в 1772 р.]

2 Wstępną próbę syntetycznego obrazu rezydencji magnackich województwa zob. J. Kowalczyk, [Першу

спробу синтетичної картини маґнатських резиденцій воєводства див.: Piznobarokkovi magnacki rezidencïï

na Volini ta Livivtščni, w: Ukraïns`ke barokko ta evropejs`kij kontekst, red. A. Fedoruk, Kïïv 1991, s. 50-63,

233-235.

Il. 1. Mapa rezydencji późnobarokowych na Wołyniu. Opr. autor.

Jeśli w badaniach szczegółowych została powiększona wiedza ponad to, co zebrał Roman Aftanazy, to

tylko dzięki dodatkowym badaniom archiwalnym i życzliwości ukraińskich historyków sztuki i architektury,

którzy udostępnili wyniki swoich badań w odniesieniu do zamku w Korcu 3 , pomiary pałacu w Zasławiu 4 i

przekazy ikonograficzne do pałacu w Hołobach 5 . Im wszystkim autor niniejszego artykułu wyraża wdzięczność.

[str.92]

3 Dokumentacja ruin zamku Czartoryskich w Korcu wraz z projektem adaptacji na cele turystyczne opracowana

przez architektów I. F. Fugoła i R. I. Mohytycza w 1992 r. w Instytucie Zahivproektrestavracija we Lwowie

została mi uprzejmie udostępniona przez pana dyrektora, dr arch. Iwana Mohytycza. [Документація руїн замку

Чарторийських в Корці разом із проектом пристосування до туристичних потреб, опрацьована

архітекторами І.Ф.Фуголя і Р.І.Могитича в 1992 р. в Інституті „Західпроектреставрація” у Львові, була

люб’язно надана паном директором, доктором архітектури Іваном Могитичем.]

4 Pomiary pałacu w Zasławiu wykonane przez Instytut Ukrprojektrestavracija w Kijowie zostały uprzejmie

udostępnione przez pana kierownika arch. Eugeniusza Osadczego. [Обміри палацу в Заславі, виконані

Інститутом „Укрпроектреставрація” в Києві, були люб’язно надані паном керівником, архітектором

Євгеном Осадчим.]

5 Fotografie akwarel K. Wojniakowskiego z 1797 r., przedstawiających pałac w Hołobach i zamek w Korcu, ze

zbiorów Biblioteki Naukowej im. W. Stefanyka we Lwowie, uprzejmie udostępniła mi pani Galina Diergaczowa

z Galerii Obrazów we Lwowie, autorka m.in. katalogu wystawy Nevidomij Vojnjakovs`kij, Lwów 1995.

[Фотографії акварелей К.Войняковського 1797 р., представляючи палац в Голобах і замок в Корці, зі

збірок Наукової бібліотеки ім.. Стефаника у Львові, люб’язно надала мені пана Галина Дергачова із

Картинної галереї у Львові, між іншим авторка каталогу виставки „Невідомий Войняковський”, Львів,

1995.]

Struktura własnościowa

W XVIII w. nie uległy zmianie proporcje między dobrami królewskimi a dziedzicznymi, które nadal

przedstawiały się jak 1 do 2 5 6 . Wśród dziedzicznych przeważały wielkie własności ziemskie takich rodów, jak

Wiśniowieccy, Sanguszkowie, Radziwiłłowie, Czartoryscy, Lubomirscy, Sapiehowie. Do księcia Michała

Serwacego Wiśniowieckiego należało na Wołyniu 14 miast, 131 wsi i 8 kluczy, oprócz dóbr litewskich i

ukraińskich 7 .

Na przełomie stuleci i w 1. poł. XVIII w. następowała zmiana właścicieli wielkich latyfundiów wskutek

wymarcia kilku znacznych rodów. Po wygaśnięciu rodu Ostrogskich –Zasławskich (1676) ordynacja ostrogska

dostała się we władanie Sanguszków. Gdy umarł ostatni z rodu Jan Aleksander Koniecpolski (1719), wielkie

dobra nabył w niezwykły sposób od spadkobierców książę Jerzy Aleksander Lubomirski (1723) 8 . Po śmierci

księcia Michała Serwacego Wiśniowieckiego (1744) wielkie dobra przeszły na dwie córki, które wniosły je w

domy Ogińskich i Zamoyskich. Wiśniowiec z 13 kluczami dostał się wnuczce Katarzynie z Zamoyskich

Mniszchowe j 9 . To, co zostało po ordynacji ostrogskiej, książę Paweł Sanguszko na podstawie tzw. ugody

kolbuszowskiej z 1753 r., podzielił przed śmiercią między kilka wielkich rodów, m.in. Lubomirskich, Potockich

i Sapiehów. Dzięki temu powiększone latyfundium Stanisława Lubomirskiego stało się największe w

Rzeczypospolitej, liczyło bowiem 31 miast i 738 wsi (w tym także poza Wołyniem) 10 . Oprócz starych

wołyńskich rodów arystokracji pierwotnie ruskiej (Czartoryscy, Sapiehowie, Daniłłowiczowie) w XVIII w.

doszły do wielkich majątków rodziny pochodzące z zachodniego województwa ruskiego oraz z centralnej Polski

(Lubomirscy, Zamoyscy, Mniszchowie, Leszczyńscy, Jabłonowscy). Proces polonizacji i katolicyzacji dawnych

rodów ruskich został zakończony. Napłynęło także z zachodnich ziem Korony wiele szlachty i tu, na Wołyniu,

doszło do majątku i znaczenia (Wilgowie, Grocholscy) 11 .

Fundatorzy i architekci

Zajmowanie się architekturą i ogrodami było zgodne z etosem stanu rycersko – ziemiańskiego. Dlatego

też magnaci wykazywali żywe zainteresowanie tymi dziedzinami sztuki. Wzorem dla nich byli także królowie

polscy Jan III i August II, którzy przejawiali wiele inicjatywy w sprawach architektury i sztuki ogrodów.

Fundatorzy akceptowali każdy[str.93]

6 A. Jabłonowski, Wołyń, w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. XIII,

Warszawa 1893, s. 931.

7 T. J. Stecki, Wołyń pod względem statystycznym, historycznym i archeologicznym, t. II, Lwów 1871, s. 341-

344.

8 R. Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. 2, t. V, Województwo wołyńskie,

red. A. J. Baranowski, Wrocław 1994, s. 411.

9 A. Jabłonowski, op. cit., s. 930; R. Aftanazy, op. cit., t. V, s. 530.

10 R. Aftanazy, op. cit., t. V, s. 411.

A. Jabłonowski, op. cit., s. 930-931.

Il. 2. Wiśniowiec, zamek księcia Michała Serwacego Wiśniowieckiego, plan, ok. 1720-1744, proj. arch. J.

Daprés Blangey i in. Rys. przed 1747, Biblioteka Czartoryskich w Krakowie. Fot. Z. Malinowski, neg. KOBiDZ.

projekt, od ogólnej koncepcji do najmniejszego detalu architektonicznego. Byli w gruncie rzeczy współtwórcami

swoich fundacji, nie tylko w zakresie programu ideowego, ale także formy artystycznej. Posługiwali się przy

tym zgromadzonymi księgami o architekturze, zawierającymi wiele ilustracji 12 .

Wśród fundatorów rezydencji na Wołyniu należy wymienić przynajmniej czterech szczególnie

zaangażowanych w sprawy artystyczne. Najpierw – księcia Michała Serwacego Wiśniowieckiego, ostatniego z

potężnego rodu, hetmana i kanclerza wielkiego litewskiego, człowieka wykształconego, odznaczającego się

kulturą intelektualną i artystyczną. Oto jak ksiądz Paweł Giżycki scharakteryzował pasję budowlaną księcia:

Architektonika, której się w cudzych krajach będąc nauczył, i którą z osobliwym inwentowania gustem pańskie

zabawy przerywał. Wystawiwszy w dobrach swoich 45 pałaców swojej inwencyji, między którymi pałac

wiśniowiecki wspaniałością, rozłożystością, adornacją i fortyfikacją prym bierze innym 13 ( IL. 2) .

Choć w tej pochwale wygłoszonej w kazaniu pośmiertnym było sporo przesady, to jednak wpływ

księcia na kształt artystyczny fundowanych budowli musiał być znaczny. Oprócz rezydencji w Wiśniowcu

wśród budowli w dobrach Wiśniowieckiego wyróżniał się pałac w Czajczyńcach. [str.94]

Wiele budował książę Michał Kazimierz Radziwiłł „Rybeńko”, ordynat nieświeski i ołycki, hetman

wielki litewski, który dawał architektom do rozpracowania „abrysy własną ręką nakreślone” 14 .

Wybitną postacią był książę Józef Aleksander Jabłonowski, uczony i protektor uczonych, bibliofil,

kolekcjoner dzieł sztuki, założyciel towarzystwa naukowego Societas Jablonoviana w Dreźnie, fundator

rezydencji zamkowej w Lachowcach i pałacu w Białym Kamieniu 15 . Szeroką działalność na polu architektury

rozwinął posesor niezmierzonych dóbr Stanisław Lubomirski, wojewoda bracławski. Na wyludnionych wskutek

spustoszeń wojennych terenach prowadził bowiem żywą akcję kolonizacyjną i osadniczą dla napływającej z

zachodu ludności, zakładał nowe wsie i osady miejskie dbając o dalszy rozwój, wznosił dziesiątki świątyń

różnych wyznań. Szczególną opieką otoczył miasto Równe 16 .

Wielcy magnaci wołyńscy – Wiśniowieccy, Radziwiłłowie, Lubomirscy – mieli do dyspozycji

nadwornych architektów, z których pracy pozwalali także korzystać krewnym i zaprzyjaźnionym rodzinom. Na

usługach pozostawali także inżynierowie wojskowi z twierdzy kamienieckiej, jak również architekci zakonni. W

12 J. Kowalczyk, Główne problemy w badaniach nad architekturą późnobarokową w Koronie i na Litwie,

„Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” XL, 1996, nr 3-4, s. 190-192.

13 Z. Rewski, Nieznane źródło do dziejów Łucka, „Znicz”, R. III, 1936, nr 11, s. 144; M. Muszyńska-

Krasnowolska, Kolegium pojezuickie w Krzemieńcu. Monografia architektury, Równe 1939, s. 10.

14 H. Dymnicka-Wołoszyńska, Radziwiłł Michał Kazimierz zwany „Rybeńko” (1702-1762), w: Polski Słownik

Biograficzny, t. XXX, Wrocław 1987, s. 299-306.

15 R. Aftanazy, op. cit., t. V, s. 412; zob. też J. Dobrzyniecka, Jabłonowski Józef Aleksander h. Prus (1711-

1777), w: Polski Słownik Biograficzny, t. X, Wrocław 1962, s. 224-228.

16 R. Aftanazy, op. cit., t. V, s. 412.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: