Wisława Szymborska - Vermeer - analiza wiersza.pdf - książki - ChomikKulturalny

Ś wiat i Sł owo

filologia • nauki społeczne • filozofia • teologia

2(15)/2010

Marek Bernacki

Akademia Techniczno-Humanistyczna, Bielsko-Biała

Wisława Szymborska: Vermeer 1

1 Był malarzem ciszy i światła. Światło zostało w jego obrazach.

Reszta jest milczeniem 2

(Zbigniew Herbert)

W wydanym ostatnio tomie poezji Tutaj Wisława Szymborska zamie-

ściła niezwykły wiersz – jeden z najkrótszych w całym swym dorobku:

Vermeer

Dopóki ta kobieta z Rijksmuseum

w namalowanej ciszy i skupieniu

mleko z dzbanka do miski

dzień po dniu przelewa,

nie zasługuje Świat

na koniec świata.

Wybrana przez Szymborską tematyka wiersza, nawiązująca do ob-

razu Johannesa Vermeera Mleczarka 3 (znanego też pod innymi tytułami:

1 W. Szymborska, Vermeer , [w:] tejże, Tutaj , Kraków 2009, s. 39.

2 Z. Herbert, Mistrz z Delft , [w:] tegoż, „Mistrz z Delft” i inne utwory odnalezione , oprac.,

układ i komentarze B. Toruńczyk, Warszawa 2008, s. 61.

3 Zob. P. de Rynck, Jak czytać malarstwo – rozwiązywanie zagadek, rozumienie i smakowanie

dawnych mistrzów , tłum. P. Nowakowski, Kraków 2005, s. 324–325.

Marek Bernacki

Nalewająca mleko 4 lub Dziewczyna z dzbankiem mleka 5 ), arcydzieła XVII-

-wiecznego holenderskiego malarstwa realistycznego, w którym dbałość

o szczegół i detal wyznaczała nie tylko pożądany poziom artystyczny,

ale stała się niezbywalnym elementem zawartego w obrazie przesłania

ideowego 6 , prowokuje do mikrologicznej analizy omawianego utworu.

Od strony gramatycznej interesujący nas wiersz jest rozbudowanym

zdaniem podrzędnie złożonym okolicznikowym czasu (lub też, w zależ-

ności od interpretacji, zdaniem podrzędnie złożonym okolicznikowym

warunku! 7 ). Obejmuje sześć wersów i, wyłączając tytuł, zawiera w sobie

25 wyrazów, z których niemal jedna trzecia to krótkie jedno- i dwulitero-

we zaimki, przyimki oraz jeden spójnik. Wiersz-zdanie posiada zaledwie

dwa znaki interpunkcyjne: jeden przecinek po czwartym wersie, który

kończy część opisową tekstu, oraz finalną kropkę 8 . Dwa pierwsze wersy

zawierają po 11 sylab, trzeci wers ma ich 7; dwa następne – po 6, zaś

ostatni wers, najkrótszy, składa się z 5 sylab. Zamierzonej przez poetkę

tendencji do „opadania” i „wygaszania” głosu, której odpowiada dwu-

dzielna kompozycja utworu (pierwsze cztery wersy opisowe są dłuższe

i bardziej plastyczne, natomiast dwa ostatnie wersy stanowią retoryczną

puentę), towarzyszy rytmiczna, rozłożona regularnie w obrębie całe-

go tekstu intonacja, z kulminacją akcentową w klauzuli każdej linijki.

W dwóch finalnych wersach ta zamierzona rytmiczność wzmocniona

została przez poetkę epiforą: powtórzenie słowa „świat” (co istotne, raz

pisanego z dużej, a drugi raz z małej litery!), tworzy w zakończeniu for-

mę eliptycznego, antytetycznego wyznania podmiotu wiersza:

nie zasługuje Świat

na koniec świata 9 .

4 Zob. http://pl.wikipedia.org/wiki/Jan_Vermeer.

5 Zob. J. Białostocki, Sztuka cenniejsza niż złoto. Opowieść o sztuce europejskiej naszej ery ,

tom. II, Warszawa 1991, s. 140, 142.

6 Zob. np. zbiór esejów Z. Herberta Martwa natura z wędzidłem , Wrocław 1993.

7 Gra między okolicznikiem czasu i warunku („dopóki”) wprowadza dodatkowe

napięcie, ważne dla interpretacji wiersza Szymborskiej.

8 W kontekście przedostatniego tomiku wierszy Wisławy Szymborskiej pt. Dwukropek

(2005) analiza funkcji zastosowanych przez poetkę znaków interpunkcyjnych nabiera

szczególnej wagi i znaczenia.

9 Notabene, w tłumaczeniu wiersza Szymborskiej na język angielski Clare Cavangh

wyraźnie zaznaczyła to powtórzenie, które jednocześnie jest rymem męskim:

„the World hasn’t earned

the world’s end”.

Cyt. . za: W. Szymborska, Vermeer , [w:] tejże Here. New Poems , tłum. C. Cavanagh,

Kraków 2009, s. 73.

Wisława Szymborska: „Vermeer”

W analizowanym utworze, w którym poetka iście aptekarską mia-

rą odmierzyła ilość występujących środków stylistycznych, warto po-

święcić więcej uwagi zjawisku harmonii głoskowej. W całym wierszu

(włączając obco brzmiący tytuł-nazwisko) występuje dokładnie 130 gło-

sek, z czego 58 to samogłoski. Prosta statystyka pokazuje, że samogło-

ski stanowią niemal połowę substancji słownej analizowanego utworu,

co w tak krótkim tekście nie jest bez znaczenia. Patrząc na ich rozkład

w obrębie całego wiersza, zauważyć można, iż na początku dominują

samogłoski wysokie, posiadające raczej jasną barwę dźwięku: [e] oraz

[i]; im jednak bliżej puenty, coraz większą rolę odgrywać zaczynają sa-

mogłoski niskie, emanujące raczej ciemną tonacją: [u], [o] i [a].

Dokładniejsza analiza eufonicznej warstwy badanego przez nas

tekstu, pokazuje, że po niemal ekstatycznie brzmiącym tytule wiersza:

„Vermeer”, w którym trzem wysokim i jasnym samogłoskom [e] to-

warzyszą trzy twarde i dźwięczne konsonanty (w tym dwie spółgłoski

sonorne): [v], [r] i [m], następuje „jasna” i plastyczna część opisowa,

obejmująca cztery pierwsze wersy, domknięta – wyraźnie przeciwstaw-

ną wobec niej – dość mroczną, retoryczną puentą. Wyraźnie widać, że

wiersz Szymborskiej przełamuje się niejako na pół – ta pierwsza „poło-

wa” ewokuje optymistyczny i, można by rzec, uroczysty nastrój, dru-

ga natomiast – wprowadza aurę egzystencjalnej powagi, wręcz trwogi

( Die Angst ). Inaczej mówiąc, w tym niepokojąco pięknym, skondenso-

wanym do minimum słów wierszu, świat wiecznotrwałych wartości

estetycznych skontrastowany został przez poetkę z prawdą o czającej

się w ukryciu metafizycznej zagładzie. Na usta cisną się słowa innego

wybitnego poety, którego światoodczucie poetyckie bliskie jest świa-

toodczuciu autorki Vermeera : „Takiż to świat! Niedobry świat! Czemuż

innego nie ma świata?” 10 .

Przyjrzyjmy się teraz obrazowi, który zainspirował noblistkę, i opisz-

my relację, jaka zachodzi między nim a wierszem Wisławy Szymborskiej.

10 Zob. B. Leśmian , Dziewczyna , [w:] tegoż, Poezje wybrane , oprac. J. Trznadel, Wrocław

1991, s. 157. Notabene, zacytowana fraza Leśmianowskiego wiersza może być odczytana

jako pogłos sporu Woltera (autora Kandyda ) z Leibnizem, autorem Teodycei , w którym

to dziele udowadniał, iż świat stworzony przez Boga, świat w którym istniejemy, jest

„najlepszym z możliwych światów” (taki pogląd, poddany ironicznemu sądowi Woltera,

wypowiada w Kandydzie Pangloss, porte-parole niemieckiego filozofa).

Marek Bernacki

Mleczarka namalowana została przez mistrza z Delft około 1658 r. 11 Jo-

hannes Vermeer (a właściwie Jan van der Meer 12 ) był wówczas dwu-

dziestosześcioletnim mężczyzną, prowadzącym ustatkowane, choć nie

wolne od trosk codziennych życie rodzinne 13 . Po namalowaniu interesu-

jącego nas obrazu, miał jeszcze przed sobą około siedemnaście lat twór-

czej, wytężonej pracy 14 .

Niewielkich rozmiarów płótno przedstawia młodą i krzepką kobietę

(być może służącą w domu Vermeerów 15 ), która w posągowym wręcz

skupieniu przelewa mleko z dzbanka do miski; oba naczynia są fajan-

sowe 16 , a ich krawędzie, podobnie jak strumień przelewanego mleka,

lśnią w słońcu wpadającym z lewej strony przez szybki zamkniętego

okna pracowni (to wymowny przykład Vermeerowskiej techniki poin-

tillé 17 ). Na pierwszym planie malarz wyeksponował niewielki stolik na-

kryty obrusem, na którym znajduje się kilka przedmiotów codziennego

użytku: kosz, kufel, miska. Tuż za stolikiem stoi dziewczyna w odzie-

niu barwy białej, żółtej, niebieskiej i czerwonej (notabene, dominujące

żółcienie były ulubionym i rozpoznawalnym kolorem autora Pracowni

artysty 18 ). Jej pełna skupienia twarz, a także ramiona i dłonie trzyma-

11 Obraz ten, o niewielkich wymiarach 45,5 x 41 cm eksponowany jest w amsterdamskim

Rijksmuseum (P. de Rynck, Jak czytać malarstwo… , s. 324).

12 T. Boruta, Jan Vermeer van Delft (1632–1675), Kobieta trzymająca wagę , [w:] tegoż, Szkoła

patrzenia. Obrazowanie świąt kościelnych w dziełach wielkich mistrzów , Kielce 2003, s. 252.

13 Jak pisał Zbigniew Herbert: „Życiorys na miarę pisarczyka miejskiego szary i płaski.

Gdyby nie obfita rodzina, można by powiedzieć ładniej: życie na miarę Kanta, tak bardzo

poświęcone było budowaniu Dzieła. Żadnych podróży, żadnej wielkiej namiętności, która

by dała znać o sobie w jakimś wybuchu nieposkromionej fantazji” (Z. Herbert, Mistrz

z Delft …, s. 62).

14 Według znawców, Johannes Vermeer był autorem ok. 35–40 kompozycji malars-

kich, które dotrwały do naszych czasów. O przedwczesnej śmierci mistrza z Delft pisał

Herbert: „zmarł w wieku określanym przez starożytnych mianem akme , a odkryty po

dwóch wiekach zapomnienia, uznany został za największego obok Rembrandta malarza

holenderskiego” (Z. Herbert, Mistrz z Delft …, s. 61).

15 Co ciekawe, aktorka grająca rolę służącej u Vermeerów w filmie Petera Webbera

Dziewczyna z perłą (2003) do złudzenia przypomina swoją posturą i ubiorem bohaterkę

omawianego przez nas obrazu.

16 Zbigniew Herbert nazwał Delft „miastem browarników i manufaktur fajansu”

(Z. Herbert, Mistrz z Delft …, s. 60).

17 Zob. wypowiedź Zbigniewa Herberta w jego eseju pt. Mistrz z Delft …, s. 69);

w innym miejscu Herbert przypomina, że techniką holenderskiego malarza byli urzeczeni

malarze XIX-wieczni: „Prawdziwy renesans Vermeera nastąpił w epoce impresjonistów.

Nowi poszukiwacze światła mogli uznać go za swego wielkiego poprzednika i patrona”

(tamże, s. 66).

18 Według Zbigniewa Herberta: „Co prawda w nielicznych jego obrazach, jakie

posiadamy, można znaleźć barwy całej malarskiej palety; mimo to zestawienie jest

u niego najbardziej znamienne cytrynowej żółci, zgaszonego błękitu i jasnej szarości”

Wisława Szymborska: „Vermeer”

jące dzbanek, skąpane są w świetle, które podkreśla niemal sakralny

charakter przedstawionej na płótnie czynności. Za dziewczyną malarz

umieścił realistyczny detal: żeliwny grzejnik do stóp 19 . Z tyłu, na ścia-

nie pokoju rozświetlonej plamą słońca, dostrzec można jeszcze mały

gwoździk (wzruszający detal pojawiający się także na innych obrazach

Vermeera). W rogu pokoju widnieje nadto kilka podwieszonych przed-

miotów, z których największy to wiklinowy kosz (służący zapewne jako

pojemnik na świece).

Według Jana Białostockiego, obraz Johannesa Vermeera jest typową

metaforą pracy i porządku:

Ale praca jest radością, odbywa się w skupieniu, ozdobiona jest pięk-

nem światła, sączącego się z okna i wypełniającego pokój, który – jak we

wszystkich obrazach Vermeera – nasycony jest łagodnym, białym bla-

skiem 20 .

Wiersz Szymborskiej, choć wprost odnosi się do arcydzieła nider-

landzkiego mistrza, trudno jednak uznać za wzorcowy przykład poetyc-

kiej ekfrazy 21 . Poetka, tworząc „utwór zawierający opis obrazu 22 ”, czyni

to przecież w sposób ostentacyjnie powierzchowny!

Według znawców malarstwa Johannesa Vermeera, tematem więk-

szości jego kompozycji jest scena figuralna osadzona w pracowni mala-

rza. Jak pisze Maria Rzepińska:

Widoczne jest [zresztą], że wszystkie niemal wnętrza w obrazach ar-

tysty są wnętrzami jego własnego domu. Tam powstawały te arcydzieła

pełne ciszy i światła, pełne urzekającej poezji, która sublimuje najprostsze

codzienne czynności, osoby i sprzęty. Krzesło obite skórą, sztychowana

mapa na ścianie, strzyżony dywan, powtarzają się stale w jego obrazach

i nawet światło pada nieodmiennie z lewej strony, z tego samego wyso-

(Z. Herbert, Mistrz z Delft …, s. 66). Zacytowane zdanie dotyczy co prawda opisu innego

obrazu Vermeera ( Czytającej list ), jednak zestaw rozpoznanych kolorów pojawia się także

w analizowanym przez nas obrazie.

19 Dzięki temu „drobiazgowi” można się domyślić, że przedstawiona na obrazie scena

rozgrywa się porą jesienną lub zimową, na co wskazuje także zamknięte okno i solidny

strój kobiety, której głowa przykryta jest dodatkowo białym czepkiem.

20 J. Białostocki, Sztuka cenniejsza niż złoto …, s. 142.

21 M. Czermińska, Ekfrazy w poezji Wisławy Szymborskiej , „Teksty Drugie” 2003, nr 2–3,

s. 230–242.

22 Zob. definicję ekfrazy w: Słownik rodzajów i gatunków literackich , red. G. Gazda, oraz

w Słowniku Tyneckiej-Makowskiej, Kraków 2006, s. 196.

Wisława Szymborska - Vermeer - analiza wiersza.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: