Ks. Bolesław Kumor - Historia kościoła 1914-1992.rtf

Bolesław Kumor

CZASY WSPÓŁCZESNE 1914-1992

REDAKCJA WYDAWNICTW

KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO

LUBLIN 2001

Projekt okładki i stron tytułowych JERZY DURAKIEWICZ

Na okładce:

Św. Piotr, fragment retabulum, ok. 1280, Londyn, Westminster Abbey

Opracowanie redakcyjne ELŻBIETA STRUŚ

© Copyright by Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 2001

ISBN 83-228-0994-8 (t. VIII) ISBN 83-228-0881-X (t. I-VIII)

REDAKCJA WYDAWNICTW KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO

ul. Konstantynów l, 20-708 Lublin tel. 524-18-09 (centrala), 525-71-66 (kolportaż)

Wydanie II zmienione. Zam. 29/2001 Zakład Malej Poligrafii KUL

Pierwsza wojna światowa rozpoczęła się 28 VII 1914 r., kiedy Austro--Węgry wypowiedziały wojnę Serbii: l VIII do wojny przystąpiło Cesarstwo Niemieckie, a nieco później Turcja (2 VIII) i Bułgaria (11 X 1915). Kraje te tworzyły blok państw centralnych. Do przeciwnego obozu, państw enten-ty, które przystąpiły do wojny, należały: Serbia, Rosja, Francja, Anglia, Czarnogóra, Belgia i Japonia (1914), a następnie Włochy (1915), Portugalia, Rumunia (1916), Stany Zjednoczone (1917) i inne państwa, które ograniczy­ły się do wypowiedzenia wojny państwom centralnym, ale udziału zbrojnego w wojnie nie wzięły. Uczestniczyły w niej 32 państwa i ok. 1,5 mld ludności. Po 4 latach krwawych zmagań Niemcy zostały pokonane, Austro-Węgry się rozpadły, a osłabiona rewolucją Rosja została zmuszona do uznania niepo­dległości szeregu państw, którym dotąd nie zezwalała na stanowienie o sobie. Straty wojenne wynosiły ok. 10 min zabitych, 20 min rannych, ok. 10 min zmarło z głodu lub epidemii. Rezultatem wojny było powstanie pierwszego ateistycznego państwa - Związku Radzieckiego, które w sposób administra­cyjny rozpoczęło systematyczną likwidację chrześcijaństwa i każdej pozyty­wnej religii.

Wśród wielu przyczyn, które uwarunkowały wybuch II wojny światowej, należy wymienić m.in. podział świata po I wojnie światowej, powstanie sy­stemów totalitarnych o charakterze imperialnym w Rosji Sowieckiej (1917), Włoszech (1922), w III Rzeszy Niemieckiej (1933) i Japonii (1927-1929). W II wojnie światowej, którą rozpoczął frontalny atak Niemiec hitlerowskich na Polskę (l IX 1939), a niebawem i Rosji Sowieckiej (17 IX), uczestniczyły 72 państwa, przy czym po stronie Niemiec wystąpiła początkowo Rosja So­wiecka (1939), następnie Włochy, Japonia (27 IX 1940), Węgry, Rumunia, Słowacja (XI 1940) i Bułgaria (III 1941). Pozostałe państwa stanowiły koali­cję antyniemiecką, do której należała od początku Polska, Anglia i Francja, a od 1941 r. również Związek Sowiecki i Stany Zjednoczone. Skutki barba­rzyńskiej wojny, która trwała do 1945 r. (8 V - kapitulacja Niemiec, 2 IX -kapitulacja Japonii), były przerażające. Działania wojenne toczyły się na

terenie 40 państw, a przez ziemie polskie walki frontowe przetaczały się trzykrotnie. Była to największa i najbardziej krwawa wojna w dziejach ludz­kości, w czasie której zginęło ok. 50 min ludzi - na frontach wojennych, w obozach śmierci, zamordowanych i zmarłych z epidemii i głodu. W wyniku tej wojny nastąpił podział świata na dwa obozy: komunistyczny i kapita­listyczny, które dzieliła “żelazna kurtyna". Powstałe tzw. państwa demokra­cji ludowej otrzymały systemy totalitarno-represyjne, które w późniejszych latach rozszerzyły się na niektóre państwa Afryki, Azji i Ameryki Łaciń­skiej. Wszystkie te państwa ustosunkowały się wrogo do chrześcijaństwa i rozpoczęły za pomocą represji i przymusu administracyjnego niszczenie go. Po roku 1945 w Azji i Afryce nastąpiła na wielką skalę dekolonizacja i powstanie licznych państw autochtonicznych. Przez cały ten okres trwały lokalne wojny, a rozwój przemysłowy i kulturalny podzielił świat na bogatą północ i biedne południe, na świat socjalistyczny pogrążony w marazmie gospodarczym na Wschodzie i na rozwijający się i bogacący się wciąż kapita­listyczny Zachód.

W okresie tym w całym chrześcijaństwie nastąpiły bardzo poważne zmia­ny. W Kościele katolickim złożenie najwyższej władzy w ręce papieża przez Yaticanum I rozwiązało wielowiekowe spory na temat wyższości soboru nad papieżem i zainspirowało wzrost centralizacji zarządu Kościoła, co znalazło wyraz w Kodeksie prawa kanonicznego (1917); stanowi on apogeum pełni władzy papieskiej i gwarancję koniecznej wolności, o czym świadczyła re­dukcja dotychczasowych kar kościelnych. W tym właśnie okresie - mimo ustawicznego wzrostu centralizacji papieskiej - papieże zaczęli dowartościo­wywać “powszechne kapłaństwo wiernych" i udział świeckich w życiu Koś­cioła, zwłaszcza w programie i celach Akcji Katolickiej, powołanej do życia przez pap. Piusa XI, kanonizacjach świętych (Tomasz Morus - 1936, Joanna d'Arc - 1920) i teologicznej doktrynie encykliki Mystici corporis pap. Piusa XII (1943). Idea “ludu Bożego", który stanowią wszyscy ochrzczeni “jako nowe stworzenie" (Ga 6, 15) i gdzie “jeden drugiego brzemiona nosi" (Ga 6, 2), zastępowała powoli ideę Kościoła klerykalnego.

Wśród radykalnej sekularyzacji świata formowały się nowe wspólnoty społeczne i nowe ośrodki, do których duchowni nie mieli żadnego lub tylko ograniczony i wąski przystęp. Należały tu nowoczesne, wielkie zakłady prze­mysłowe, wzrastający w siłę świat robotniczy, świat kina, radia i telewizji, a nade wszystko wszechwładna prasa. Kapłani mogli tu oddziaływać tylko w bardzo wąskim zakresie. Zadanie uchrześcijanienia tych narastających, zde-chrystianizowanych rzesz, ośrodków i instytucji przypadło w udziale nade wszystko wierzącym świeckim, którzy w bardzo licznych wypadkach zrobili to lepiej niż duchowni. “Apostolstwo to - mówił pap. Pius XII - pozostało wyłącznie apostolstwem świeckich i nie będzie nigdy apostolstwem hierar­chicznym, chociaż będzie realizowane na zlecenie hierarchii" (1957).

Układy laterańskie między Stolicą Apostolską a Królestwem Italii (1929) stwierdzały ostatecznie, że dawne Państwo Kościelne nie istnieje i że Koś­ciół nie posiada żadnej siły politycznej. Szczególne znaczenie dla dziejów chrześcijaństwa w tym okresie posiadał fakt, że papiestwo stało się jego najżywotniejszym centrum.

Prawie równocześnie uformowały się imperialistyczne, o charakterze an-tychrześcijańskim potęgi faszystowskie (III Rzesza - 1933, Japonia - 1927--1928) i komunistyczne (Związek Sowiecki - 1917, Chiny - 1948). Na prze­kór państwowej ateizacji milionów chrześcijan i nie przebierającej w środ­kach walki z każdą religią, a zwłaszcza z chrześcijaństwem, religia i wolność jej wyznawania zdobywała sobie coraz to powszechniejsze uznanie w pro­gramach i układach międzynarodowych, wzrost liczbowy chrzęści j an-katoli-ków przesunął się wyraźnie z Europy na grunt Ameryki (1990: Europa -279 401 000 katolików, Ameryka - 444 422 000 katolików). Kontynent ten wyprzedza również Europę pod względem organizacyjnym (1990: Europa -143 metropolie, 468 diecezji, Ameryka - 168 metropolii i 686 diecezji).

Sobór Watykański II (1962-1965) i lata posoborowe rozpoczęły dla Ko­ścioła katolickiego, papiestwa, episkopatu, lokalnych Kościołów, teologii i pobożności nowy okres. Ustawicznie wzrastająca potęga moralna papiestwa jako sumienia świata nigdy nie osiągnęła tak wysokiego znaczenia jak dziś. Wielkie osobowości papieży - papieża-społecznika Leona XIII, papieża świętego Piusa X, papieża pokoju i chrześcijańskiego miłosierdzia Benedyk­ta XV, papieża odrzucającego publicznie totalitaryzmy państwowe Piusa XI, “Pasterza anielskiego" Piusa XII, papieża powszechnej sympatii Jana XXIII, papieża realizacji Vaticanum II - Pawła VI i papieża misjonarza świata i obrońcy praw człowieka - Jana Pawła II - odegrały kolosalną rolę na tym polu. Autorytet ten gruntują i ustawicznie pogłębiają pielgrzymki pastoralne papieży Pawła VI i Jana Pawła II do lokalnych Kościołów i międzynarodo­wych centrów politycznych. Symboliczne znaczenie w tym zakresie posiada spotkanie pap. Jana Pawła II z przywódcą Związku Sowieckiego Michaiłem Gorbaczowem (l XII 1989). Nie bez znaczenia dla samego papiestwa miał fakt, że prawie po 450 latach wyszło ono z ciasnych ram włoskich i w osobie Jana Pawła II, nie-Włocha, nabrało nowych wymiarów ekumenicznych.

Kolegialność episkopatu światowego i jego odpowiedzialność za życie i rozwój Kościoła znalazły swój wyraz w powołaniu do życia stałych synodów biskupich (15 IX 1965), a autorytet Kościołów lokalnych wielce wzmocniły krajowe lub regionalne konferencje episkopatu, a nade wszystko nowy Ko­deks prawa kanonicznego, wydany 27 XI 1983 r. przez pap. Jana Pawła II, a gwarantujący obu instytucjom stosunkowo szerokie uprawnienia. Zakres pasterskich zadań biskupów w Kościele na nowo określił Sobór Watykań­ski II, a pap. Paweł VI przez faktyczne zniesienie “uprawnień pięcioletnich" (2 V 1967) znacznie poszerzył ich uprawnienia jurysdykcyjne.

Wzmocnieniu Kościoła i religii sprzyjała wielce literatura piękna, ruch liturgiczny, niebywały rozwój pobożności maryjnej, a także prawdziwa wios­na życia monastycznego w świecie. W kontekście wojującego ateizmu, ze­świecczenia kultury i narastającej niemoralności, wzrastało ustawicznie zro­zumienie dla kultury duchowej i życia wewnętrznego, a “pierestrojka" so­wiecka zezwoliła na ponowne otwarcie katedr biskupich i licznych kościo­łów. Rozwój katolickiej teologii nie obył się bez poważnych trudności ze strony “nowej teologii" i “teologii wyzwolenia", ale sama teologia wydała wspaniałe owoce w dokumentach Soboru Watykańskiego II i w erze posobo­rowej, zwłaszcza na odcinku ekumenizmu.

Nie bez znaczenia dla wzrostu autorytetu chrześcijaństwa był świat wie­rzących świeckich. Bolesne doświadczenia Kościoła “za żelazną kurtyną" wykazały, że właśnie świeccy, przy całkowitym braku hierarchii kościelnej, przechowywali i przekazywali autentyczny skarb wiary, a ich współbracia na wszystkich kontynentach zajęli wysokie stanowiska na każdym posterunku działalności człowieka. Niejako symboliczne znaczenie miał wybór pierw­szego katolika Johna Kennedy'ego na prezydenta Stanów Zjednoczo­nych (1961). Dekret Soboru Watykańskiego II Apostolicam actuositatem (18 XI 1965) dowartościował i wskazał na różne formy apostolstwa świec­kich i na ich miejsce w Kościele, a synod biskupów (1-30 X 1987) i adhorta-cja apostolska pap. Jana Pawła II O zadaniach rodziny chrześcijańskiej we współczesnym świecie (Familiaris consortio - 22 XI 1981), O godności i po­wołaniu kobiety (Mulieris dignitatem - 15 VIII 1988) i O powołaniu i misji świeckich w Kościele i w świecie (Christifideles laici - 30 XII) jeszcze raz uwydatniły, że “świeccy katolicy muszą się czuć aktywnymi i odpowiedzial­nymi uczestnikami »nowej ewangelizacji«, której świat tak bardzo po­trzebuje".

Kościoły wschodnie, podzielone na narodowe patriarchaty i autonomicz­ne metropolie, przybierały coraz to bardziej charakter narodowy. Wyrazem tego były powstające nowe patriarchaty narodowe w Jugosławii (1920), Ru­munii (1925), Bułgarii (1948) i Etiopii (1959). Podjęte przez patriarchat eku­meniczny w Konstantynopolu wysiłki na rzecz wzmocnienia duchowej jed­ności Kościołów prawosławnych znalazły nowe usymbolizowanie w panpra-wosławnej konferencji na wyspie Rodos (1961), dokąd przybyli również ob­serwatorzy Kościołów przedchalcedońskich. Celem tej konferencji było wzmocnienie świadomości ponadnarodowej. “Wierzymy, że lokalne, prawo­sławne Kościoły siostrzane, zachowujące zbawienną wiarę naszych ojców, pozostaną w takiej jedności, której pierwotny obraz stanowi pełna tajemni­cy i nadprzyrodzoności Przenajświętsza Jedność na tronie i Trójjedyność Boga" - głosiło posłanie tejże konferencji. Kościół prawosławny podjął dia­log teologiczny z Kościołami przedchalcedońskimi (1961), a następnie z Ko­ściołem katolickim (1980).

Równocześnie jednak dokonywał się bolesny proces administracyjnych ograniczeń, prześladowań i wyniszczeń poszczególnych Kościołów prawo­sławnych. Patriarchat ekumeniczny został pozbawiony wszelkich uprawnień politycznych, a na skutek wymiany ludności (1923) i emigracji wyludniony, zatrzymał wbrew intencjom patriarchatu moskiewskiego (1948) nadal pierw­sze miejsce we wspólnocie Kościołów prawosławnych (protothronos), ale dalsze ograniczenia, kasaty i wyludnienie patriarchatu zredukowało faktycz­nie jego rolę do symbolu jedności i historii. Prawdziwy okres męczeństwa i prześladowań przeżył po 1917 r. Rosyjski Kościół Prawosławny, a kiedy w 1946 r. uzyskał powtórne uznanie ze strony państwa wojującego ateizmu, został wprzęgnięty w jego politykę i stał się jedną z jego agend. Podobne zadania mutatis mutandis otrzymały Kościoły prawosławne w krajach demo­kracji ludowej. Drastycznym przykładem tej roli była likwidacja Kościołów unickich w latach 1946-1950 w państwach komunistycznych, kiedy to Kościo­ły prawosławne stały się powolnym narzędziem w rękach totalitarnych państw.

Od początku XX stulecia teologia protestancka zaczęła powracać do Bi­blii i pism symbolicznych. Tak zwana teologia dialektyczna, odrodzenie teo­logii Lutra i Kalwina i odnowa liturgiczna odkryły z powrotem główne zało­żenia reformacji i częściowo dziedzictwo starożytnego Kościoła. Po I woj­nie światowej na tle pragnienia jedności doszło w protestantyzmie do odno­wienia świadomości Kościoła, zaakcentowania dogmatu i odnowienia liturgii i licznych organizacji kościelnych. Te ostatnie dwa fenomeny stały się nie­zwykle żywotne po II wojnie światowej. W Niemczech w odpowiedzi na narodowy socjalizm uformował się w 1934 r. Kościół wyznaniowy (Beken-nende Kirche), przeciwstawiający się Kościołowi państwowemu, który skompromitował się daleko idącą współpracą z narodowym socjalizmem.

Po II wojnie światowej zrodził się potężny ruch unionistyczny wśród Ko­ściołów i wspólnot protestanckich, który doprowadził do powstania świato­...