KLASYFIKACJE MECHANIZMÓW OBRONNYCH JAKO PRÓBA UPORZĄDKOWANIA OBRONNEGO ASPEKTU FUNKCJONOWANIA EGO.rtf

PSYCHIATRIA I PSYCHOTERAPIA. 2007; Tom 3, Numer 4: artykuł 3.

KLASYFIKACJE MECHANIZMÓW OBRONNYCH JAKO PRÓBA UPORZĄDKOWANIA OBRONNEGO ASPEKTU FUNKCJONOWANIA EGO

Abstrakt

W literaturze trudno jest o precyzyjną definicję mechanizmów obronnych. Najczęściej spotykane propozycje odnoszą się do funkcji, jakie pełnią obrony. Jest ona jednak zazwyczaj określana na wysokim poziomie ogólności, co utrudnia różnicowanie mechanizmów obronnych od innych zachowań człowieka. W pewnych warunkach można bowiem przypisać funkcje obronne większości zachowań ludzkich. Konsekwencją tego jest niejasny status teoretyczny mechanizmów obronnych i niewyraźne granice obszaru tego pojęcia. Interesującym próbą rozwiązania tego problemu wydają się być poznawcze definicje obron. Nie dostarczają one jednak jasnych kryteriów ich klasyfikacji. Dla zachowania wewnętrznej spójności teorii należy pamiętać, aby definiować i klasyfikować mechanizmy obronne w tym samym paradygmacie. Spotykane w literaturze propozycje klasyfikacji obron posługują się jako kryterium ich poziomem rozwojowym, sposobem działania oraz źródłem lęku. Szczególnie wartościowe wydają się być podziały dokonywane w oparciu o kryterium rozwojowe. Ich atutem jest jasna relacja względem psychopatologii, siły i zdolności ego do adaptacji względem świata. Trafność wykorzystania poziomu rozwojowego obron w celu skonstruowania ich podziału wydaje się być potwierdzona empirycznie dzięki wykorzystaniu analizy czynnikowej. Mimo, że pozwala ona wyróżnić grupy obron, obecnie nie jest jednak jasna ilość i treść tych czynników. Brak jasnych wyników badań potwierdza trudności z ustaleniem jednolitego schematu ewolucji obron dające się zaobserwować już na płaszczyźnie teoretycznej.

1. Status teoretyczny obron i ich klasyfikacji

Podjęcie prób porządkowania mechanizmów obronnych wymaga uprzedniego określenia obszaru i granic tego pojęcia. Konieczne jest takie jego zdefiniowanie, które pozwoli na odróżnienie obron od innych sfer funkcjonowania człowieka. Możliwe jest to przez odwołanie się do ich jednoznacznej charakterystyki, co wymaga wskazania takiej ich właściwości, którą prawdziwie można przypisać tylko i wyłącznie mechanizmom obronnym [1]. Wydaje się, że znaczna część spotykanych w literaturze definicji nie spełnia powyższego warunku.

Grzegołowska - Klarkowska [2] stwierdza, że większość autorów nie definiuje precyzyjnie pojęcia obron, określając je jako techniki służące redukcji lęku i/lub ochrony pozytywnego obrazu siebie bądź poczucia własnej wartości. Wskazuje na negatywne konsekwencje braku precyzyjnej definicji jakimi są niejasny status teoretyczny oraz definiowanie mechanizmów obronnych przez ich funkcję. Funkcjonalne ujęcie sprawia, że pojęcie mechanizmów obronnych może łatwo zyskać zbyt duży zakres nie różnicując obron od mechanizmów radzenia sobie. Grzegołowska - Klarkowska pisze, że przy szerokim rozumieniu powyższej definicji funkcje obronne można przypisać prawie wszystkim formom zachowania człowieka. Dostrzega użyteczność podejścia funkcjonalnego, zaznaczając jednak, że opieranie się jedynie na nim jest niewystarczające i postulując branie pod uwagę również struktury i determinant zachowania. Sama proponuje uznać, że mechanizmy obronne to "zniekształcenia w przebiegu procesów poznawczych, które występują w sytuacji nastawienia na ochronę "ja" lub jego antycypacji, i których celem jest ochrona "ja" przed rzeczywistym lub antycypowanym zagrożeniem. Podstawowe mechanizmy obronne mogą wchodzić w skład bardziej złożonych czynności obronnych (zaś każda czynność obronna musi zawierać w sobie podstawowy mechanizm obronny)".

Zaproponowana definicja pokazuje, że perspektywa poznawcza wydaje się być szczególnie użyteczna w konstruowaniu precyzyjnych definicji mechanizmów obronnych. Pokazuje tym samym jak ważny jest sposób ujęcia aktywności człowieka i leżące u jego podstaw założenia, czyli paradygmat wykorzystywany przez badacza. Należy jednak pamiętać o psychoanalitycznym rodowodzie mechanizmów obronnych i zwrócić uwagę na fakt, że w perspektywie poznawczej pojęcie obron nie jest wykorzystywane w wyjaśnianiu zaburzeń. Definiowanie pojęć wywodzących się z jednej perspektywy w kategoriach innego paradygmatu niesie ze sobą zagrożenie zmiany akcentów lub znaczenia związane ze zmianą terminologii, założeń teoretycznych i kontekstu w jakim definiowane jest dane pojęcie. Konstruując definicję danego pojęcia należy także brać pod uwagę cel, któremu ma służyć dokonane w ten sposób wyodrębnienie i nazwanie fragmentu rzeczywistości. W celu zachowania wewnętrznej spójności teorii, w ramach której budowana ma być klasyfikacja mechanizmów obronnych, kryterium podziału musi zostać określone w tych samych terminach, w których definiowane są klasyfikowane elementy. Oznacza to, że poznawcza definicja obron pociąga za sobą konieczność podziału ich w oparciu o kryterium poznawcze.

Zagadnieniu różnicy pomiędzy mechanizmami obronnymi a innymi formami aktywności człowieka szczególnie dużo uwagi poświęciła Norma Haan [3]. Odróżniła je od sposobów radzenia sobie oraz dekompensacji ego. W pierwszym przypadku widzi ona zachowania celowe, elastyczne, zorientowane na przyszłość, lecz uwzględniające wymogi teraźniejszości i związane z wtórnymi procesami myślowymi i świadomością. W drugim natomiast zachowanie jest stereotypowe, powtarzające się, opierające na subiektywnych założeniach i podstawowo zdeterminowane biologicznie. Przez mechanizmy obronne rozumie ona natomiast zachowania sztywne, przymusowe, determinowane przeszłością, związane z pierwotnymi procesami myślowymi i nieświadomością. Wiążą się one ze zniekształconym obrazem sytuacji, przekonaniem o możliwości magicznego opanowania zaburzających emocji oraz gratyfikacją popędów na drodze wybiegu.

2. Sposób działania obron jako kryterium ich podziału

Norma Haan dokonała również podziału 10 mechanizmów obronnych na 4 kategorie wyróżnione na podstawie ogólnych funkcji, jakie obrony te wykorzystują [4]. Dla każdej z nich osobno określiła także szczegółowy proces jakim posługuje się dana obrona.

Tabela 1: Podział obron według Normy Haan.

Klasyfikacja ta skonstruowana została na płaszczyźnie teoretycznej w oparciu o sposób funkcjonowania obron. Została ona uzupełniona następnie o analizę czynnikową materiału z wywiadów. W jej efekcie wyodrębnione zostały 2 grupy: (a) ustrukturalizowane mechanizmy obronne, i (b) prymitywne, antypoznawcze obrony. Do pierwszej kategorii należą: (a) przemieszczenie, (b) racjonalizacja, (c) projekcja, (d) izolacja, (e) reakcja upozorowana i (f) intelektualizacja. Druga grupa zawiera natomiast: (a) wyparcie, (b) zaprzeczenie oraz tylko u mężczyzn (c) zwątpienie i odraczanie decyzji. Grzegołowska - Klarkowska [2] wyraża wątpliwości, co do trafności przyjętych przez Haan kategorii. Zwraca bowiem uwagę na fakt, że wszystkie sklasyfikowane przez nią obrony posiadają aspekt poznawczy a różnica dotyczy jedynie stopnia w jakim zaangażowane są te procesy. Zauważa też, że każda z tych obron może regulować afekty, zgadzając się jednak z tym, że niektóre z nich są bardziej bezpośrednio związane z regulacją emocjonalną. Przedstawione zastrzeżenia poddają zatem w wątpliwość sensowność pierwszej i ostatniej kategorii klasyfikacji prezentowanej przez Normę Haan. Grzegołowska - Klarkowska zgłasza także zastrzeżenia co do przeprowadzonej analizy czynnikowej ze względu na ograniczoną ilość obron poddanych analizie, możliwy subiektywizm interpretacji i konieczność odwołania się do teorii badanego zjawiska.

Sposób działania obron stał się także kryterium klasyfikacji zaproponowanej przez Symonds'a [5]. Wyróżnia on siedem kategorii. Pierwszą stanowi wyparcie. Do drugiej należą mechanizmy stanowiące ucieczkę z sytuacji wyzwalającej lęk pogrupowane w 3 podkategorie. Do pierwszej z nich zalicza: (a) fobie, (b) fantazję , (c) nadmierną aktywność psychoruchową. Do drugiej zalicza różne mechanizmy ucieczkowe. Trzecią podkategorię stanowi ucieczka w aktywność. Obrony z trzeciej kategorii charakteryzują się zniekształcaniem źródła lęku. Są to: (a) przemieszczenie, (b) introjekcja, (c) projekcja, (d) agresja, (e) różne cechy osobowości, rozwinięte w celu ukrycia niepewności lub tendencji agresywnych (np. narcyzm, masochizm), (f) racjonalizacja. Czwarta grupa obron to mechanizmy służące modyfikacji impulsu: (a) sublimacja, (b) reakcja upozorowana, (c) tendencje obsesyjne, (d) śmiech i humor, (e) kompensacja. Do piątej kategorii obron należą zabiegi mające na celu wypróbowanie przez jednostkę swoich możliwości oraz zbadanie powagi zagrażającego impulsu. Szósta grupa to obrony polegające na ponoszeniu kary za niedozwoloną ekspresję popędu: (a) autoagresja i (b) ekspiacja. Ostatnią kategorię stanowi autoerotyzm traktowany jako zastępcze źródło przyjemności. Grzegołowska - Klarkowska [2] zwraca uwagę na zbyt szerokie spektrum zachowań, jakie Symonds określa mianem mechanizmów obronnych oraz wyraża wątpliwości, co do wybranych przez niego kryteriów podziału. Traktuje je jako niejednorodne i nierozłączne. Wykazuje, że zachowanie stanowiące odrębną kategorię może być z powodzeniem włączone w obręb innej kategorii.

Siek [6] uwzględniając technikę działania mechanizmów obronnych dokonał ich podziału na cztery kategorie. Kryterium zaproponowanej przez niego klasyfikacji stała się operacja, jaka dokonywana jest na schemacie reagowania. Pierwsza kategoria opiera się na tamowaniu reakcji i zawiera: (a) wyparcie i (b) tłumienie. Druga grupa obron związana jest z przemieszczaniem schematów reagowania. Siek zalicza do niej: (a) przeniesienie, (b) sublimację, (c) kompensację, (d) reakcję upozorowaną, (e) unieważnienie poprzedniego działania, (f) ascetyzm, (g) twórczość, (h) intelektualizację, (i) fiksację i (j) regresję. Trzecia kategoria obejmuje obrony polegające na zniekształcaniu schematów reagowania. Są to: (a) racjonalizacja, (b) zaprzeczanie realnym faktom, (c) izolacja, (d) selektywny brak uwagi, (e) dysocjacja i (f) projekcja. Ostatnia grupa dotyczy naśladowania i wbudowywania w siebie schematów reagowania innych jednostek. Należą do niej: (a) identyfikacja, (b) inkorporacja, (c) introjekcja i (d) konformizm.

Spośród zaprezentowanych koncepcji porządkujących obrony w oparciu o sposób ich działania szczególnie interesująca jest propozycja Sieka. Na tle innych klasyfikacji wyróżnia się ona wewnętrzną spójnością i jasnymi klasami mechanizmów obronnych. Wskazane jest jednak empiryczne potwierdzenie trafności zaproponowanego podziału oraz próba określenia jego relacji do adaptacyjności i psychopatologii tak, aby wspomniana klasyfikacja mogła stać się podstawą dalszych rozważań w obrębie teorii analitycznej.

3. Klasyfikacje obron w perspektywie rozwojowej

Istotną próbę uporządkowania mechanizmów obronnych stanowi klasyfikacja opracowana przez Meissnera [7]. Autor dokonuje podziału 32 obron w oparciu o kryterium poziomu rozwojowego. Wyróżnia 4 grupy obron: (a) narcystyczne, (b) niedojrzałe, (c) neurotyczne, (d) dojrzałe. Do mechanizmów narcystycznych zalicza: (a) zaprzeczenie, (b) zniekształcenie, (c) prymitywną idealizację, (e) projekcję, (f) identyfikację projekcyjną, (g) rozszczepienie (spliting). Mechanizmy niedojrzałe to: (a) acting out, (b) blokowanie, (c) hipochondryzacja, (d) introjekcja, (e) zachowania pasywno-agresywne, (f) regresja, (g) fantazje schizoidalne, (h) somatyzacja. Najobszerniejszą grupę obron stanowią mechanizmy neurotyczne, gdyż składa się na nie 12 obron: (a) kontrolowanie, (b) przemieszczenie, (c) dysocjacja, (d) eksternalizacja, (e) zahamowanie, (f) intelektualizacja, (g) izolowanie, (h) racjonalizacja, (i) reakcja upozorowana (formacja reaktywna), (j) wyparcie (represja), (h) seksualizacja, (i) odczynianie. Grupa dojrzałych mechanizmów obronnych zawiera: (a) altruizm, (b) antycypację, (d) ascetyzm, (e) humor, (f) sublimację, (g) tłumienie (supresję).

Inną klasyfikacją obron opartą na kryterium ich poziomu rozwojowego jest propozycja Vaillanta [8]. Mechanizmy obronne określa on jako wrodzone, mimowolne procesy regulacyjne. Redukują one rozbieżność poznawczą i minimalizują nagłe zmiany w wewnętrznym i zewnętrznym środowisku. Odbywa się to przez wpływ na percepcję rzeczywistości. Zmiany spostrzegania mogą dotyczyć własnej osoby, innych ludzi (obiektów), myśli i uczuć. Poziom rozwojowy obron decyduje o stopniu zniekształcenia obrazu. Vaillant wyróżnił 4 grupy obron. Grupę o najniższym poziomie rozwoju stanowią obrony psychotyczne. Jego zdaniem są one charakterystyczne dla dzieci poniżej piątego roku życia oraz snów osób dorosłych. Cechują się całkowitym odrzuceniem lub zafałszowaniem rzeczywistości. Należą do nich: (a) projekcja psychotyczna, (b) zaprzeczenie psychotyczne, (c) zniekształcenie. Wyższy poziom rozwoju przedstawiają obrony niedojrzałe. Według Vaillanta występują one u osób od 3 do 15 roku życia, u dorosłych z zaburzeniami osobowości i u pacjentów odbywających psychoterapię. Wiążą się z lękiem przed bliską relacją bądź jej utratą. Należą do nich: (a) projekcja, (b) fantazje schizoidalne, (c) hipochondryzacja, (d) zachowania bierno-agresywne, (e) acting out, (f) dysocjacja. Następną grupą obron wyróżnionych przez Vaillanta są mechanizmy neurotyczne. Traktuje on je jako charakterystyczne dla dzieci od 3 roku życia, dorosłych z zaburzeniami określanymi dawniej jako nerwice oraz osób w stanie silnego stresu. Polegają na zmianie uczuć lub ekspresji instynktów. Są to: (a) wyparcie, (b) przemieszczenie, (c) formacja reaktywna, (d) intelektualizacja. Najwyższy poziom rozwoju przedstawiają obrony dojrzałe. Występują u osób zdrowych powyżej 12 roku życia. Pełnią funkcję integracyjne. Przez otoczenie są postrzegane jako społecznie pożądane. Vaillant zalicza do nich: (a) altruizm, (b) humor, (c) stłumienie, (d) antycypację, (e) sublimację.

W związku z pracami nad Defense Syle Questionnire Bonda [9] powstał kolejny podział obron. Wykorzystując pierwotną wersję DSQ w celu określenia zależności pomiędzy obronami, stopniem adaptacji ego oraz poziomem rozwoju poddali oni badaniu próbę złożoną z 98 pacjentów psychiatrycznych oraz 111 osób zdrowych. Wyniki potwierdziły rzetelność kwestionariusza i pokazały czteroczynnikową strukturę obron. 4 uzyskane style obron to: (a) niedojrzały, (b) zniekształcania obrazu, (c)"samopoświęcający"i (d) dojrzały.

Drugi podział mechanizmów obronnych opracowany przez Bonda i wsp. [10] posługuje się 3 stylami. Styl niedojrzały zawiera: (a) fantazje schizoidalne, (b) acting out, (c) zachowania bierno- agresywne, (d) izolację, (e) dysocjację, (f) somatyzację, (g) dewaluację, (h) przemieszczenie, (i) racjonalizację, (j) projekcję, (k) zaprzeczenie, (l) rozszczepienie. Na styl neurotyczny składają się: (a) pseudoaltruizm, (b) formacja reaktywna, (c) odczynianie i (d) idealizacja. Do stylu dojrzałego należą: (a) sublimacja, (b) humor, (c) antycypacja i (d) tłumienie.

Tabela 2: Porównanie klasyfikacji obron Meissnera (1991), Vaillanta (1992) i Bonda (1993). Pogrubienie oznacza mechanizmy występujące w danej klasie obron we wszystkich trzech klasyfikacjach, kursywa oznacza mechanizmy występujące w danej klasie obron w dwóch klasyfikacjach.