Instrukcja

Głównego Lekarza Weterynarii

           z dnia 30 lipca 2003r.

w sprawie postępowania przy zgłaszaniu i zwalczaniu wścieklizny zwierząt       domowych i dzikich.

    Nr GIWz. II. 400/W - 28/2003

Na podstawie art. 39a ust. 1 pkt 8 ustawy z dnia 24 kwietnia 1997r. o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej (Dz. U. z 1999r. Nr 66, poz. 752, z 2001r. Nr 29, poz. 320, Nr 123, poz. 1350, Nr 129, poz. 1438, z 2002r. Nr 122, poz. 976 oraz z 2003r. Nr 52, poz. 450), Główny Lekarz Weterynarii określa sposób postępowania Inspekcji Weterynaryjnej przy zgłaszaniu
i zwalczaniu wścieklizny zwierząt domowych i dzikich.

I. WSTĘP

Wścieklizna jest chorobą zakaźną, wywoływaną przez wirus powodujący zmiany zapalne w ośrodkowym układzie nerwowym i kończącą się zawsze zejściem śmiertelnym.
Na zakażenie wirusem wścieklizny wrażliwe są wszystkie zwierzęta stałocieplne, a także człowiek. Transmisja zakażenia następuje zazwyczaj poprzez pogryzienie, bowiem wirus znajduje się w ślinie chorego zwierzęcia. Chorobę wywołuje wirus neurotropowy należący do rzędu Mononegavirales, rodziny Rhabdoviridae i rodzaju Lyssavirus. Na podstawie reakcji
z przeciwciałami monoklonalnymi, rodzaj Lyssavirus podzielono na 5 odrębnych serotypów:

1.      serotyp 1 – klasyczny wirus wścieklizny

2.      serotyp 2 – Lagos bat virus

3.      serotyp 3 -  Mokola virus

4.      serotyp 4 - Duvenhage virus

5.      serotyp 5 - European Bat Lyssavirus (EBLV).

Występujące w obrębie rodzaju Lyssavirus szczepy wirusowe izolowane od nietoperzy europejskich, sklasyfikowano jako serotyp 5. Zastosowanie metod biologii molekularnej umożliwiło wyróżnienie 6 genotypów z których 4 pierwsze odpowiadają kolejnym serotypom, natomiast serotyp 5 podzielono na dwa genotypy: EBLV 1 i EBLV 2, gdzie EBLV 1 stanowi genotyp 5, a EBLV 2 genotyp 6. Szczepy wirusa wścieklizny izolowane
w Australii od nietoperzy owoco- i owadożernych, sklasyfikowano jako genotyp 7 w obrębie rodzaju Lyssavirus.

Wścieklizna jest chorobą o zasięgu globalnym, występuje na całym świecie z wyjątkiem tych krajów, czy obszarów, które mają większą możliwość izolacji, dzięki swojemu naturalnemu położeniu geograficznemu oraz wprowadzeniu ostrych rygorów sanitarnych, które nie pozwalają na zawleczenie zarazka.

Choroba utrzymuje się w środowisku naturalnym w dwóch formach epidemiologicznych:

-          wścieklizna naturalna, czyli tzw. leśna, występująca u zwierząt wolno żyjących,

-          wścieklizna uliczna, występująca u bezpańskich psów oraz kotów.

Wścieklizna leśna występuje na całym świecie i jest problemem także w tych krajach, które poprzez szczepienia psów wyeliminowały chorobę u tego gatunku. Krążenie wirusa
w środowisku naturalnym podtrzymywane jest przez zwierzęta różnych gatunków, które mogą stanowić zarówno wektor, jak i rezerwuar wirusa wścieklizny. Zwierzęta takie charakteryzują się dużą wrażliwością na zakażenie oraz zdolnością do transmisji wirusa na inne zwierzęta. Należy wyodrębnić te gatunki zwierząt, które są także wrażliwe na zakażenie wirusem wścieklizny, a które stanowią ślepe ogniwo w łańcuchu transmisji choroby (ze zwierząt wolno żyjących: sarna, jeleń; domowych: bydło)

W Europie większość przypadków wścieklizny zwierząt stwierdzana jest u lisów wolno żyjących, wśród zwierząt domowych – u kotów, a spośród zwierząt gospodarskich – u bydła.

Wirus wścieklizny wykazuje stosunkowo dużą odporność na działanie czynników fizycznych i chemicznych oraz na gnicie. W gnijących i podlegających autolizie zwłokach zwierząt, zarazek zachowuje zakaźność przez kilka tygodni, a w powierzchniowych warstwach ziemi przez 2 – 3 miesiące. Płynna ślina zawierająca wirus może zakażać nawet po 24 godzinach, a wysuszona – po 14 godzinach. Glicerol wpływa na wirus konserwująco – rdzeń przedłużony chorego zwierzęcia przetrzymywany w glicerolu w chłodni, zachowuje zakaźność do 900 dni. Wirus wścieklizny jest wrażliwy na eter, chloroform i inne rozpuszczalniki tłuszczów oraz na kwaśny odczyn środowiska – w pH 3 ginie po
30 minutach, natomiast w pH 4 dopiero po 24 godzinach. Roztwory 2-5% zwykle stosowanych środków odkażających, niszczą wirus w ciągu kilku minut. Wirus jest szczególnie wrażliwy na formalinę, fenol, ług sodowy, alkohol etylowy i roztwory mydła (ma to duże znaczenie przy dezynfekcji ran). W temperaturze 600C wirus wścieklizny ginie po
5 minutach, a w temperaturze 1000C – po 2 minutach. W wyniku działania promieni słonecznych wirus traci zjadliwość po 2 godzinach.

II. PATOGENEZA I OKRES INKUBACJI CHOROBY

Do zakażenia dochodzi głównie w wyniku pogryzienia przez chore lub będące w okresie inkubacji zwierzęta i przedostania się wirusa znajdującego się w ślinie przez uszkodzoną skórę lub błony śluzowe. Tą drogą do organizmu może także wniknąć wirus znajdujący się
w moczu. Notowane są także przypadki zakażenia drogą aerogenną. W ślinie zwierzęcia wirus wścieklizny może pojawiać się na 6-14 dni przed wystąpieniem objawów klinicznych choroby, a największą koncentrację osiąga po wystąpieniu klinicznych objawów choroby. Wydalany jest również przez chore zwierzę z moczem.

Okres inkubacji choroby jest różny w zależności od: ilości wprowadzonego do organizmu wirusa, jego zjadliwości, wrót zakażenia (miejsca zranienia) i charakteru (rozległości) ran oraz gatunku i wieku wrażliwego zwierzęcia (ogólnie okres inkubacji u zwierząt młodych jest krótszy niż u dorosłych). Przyjmuje się, że okres ten wynosi odpowiednio:

      u psów – 7 – 150 dni (najczęściej ok.. 30 dni);

u kotów – 10 – 260 dni (najczęściej ok. 30 dni);

u bydła i koni – 30 – 90 dni;

u małych przeżuwaczy i świń – 14 – 42 dni;

u człowieka – 15 – 150 dni i dłużej (najczęściej 20 – 80 dni);

u lisów – dotychczasowe wyniki badań nad patogenezą wścieklizny wskazują, że okres inkubacji, zakaźność śliny i czas trwania choroby są podobne jak u psów i kotów – najczęściej okres inkubacji choroby wynosi ok. 30 dni.

III. OBJAWY KLINICZNE WŚCIEKLIZNY

PSY – choroba trwa od wystąpienia pierwszych objawów klinicznych zwykle 1-7 dni, rzadko dłużej, prowadząc zawsze do zejścia śmiertelnego. Z uwagi na przebieg i występujące objawy kliniczne, wyróżnić można ogólnie dwie postaci choroby: gwałtowną (szałową) i porażenną (cichą).

Postać gwałtowna (szałowa)

Rozpoczyna się następującymi zmianami w zachowaniu się zwierząt:

-          zwierzęta wykazują niepokój i ogólną nadmierną pobudliwość, podejmują próby ucieczki;

-          szczekają bez wyraźnej przyczyny;

-          chore osobniki zjadają przedmioty niejadalne;

-          niekiedy pojawia się wzmożony popęd płciowy;

-          zwierzęta atakują przeszkody pojawiające się na drodze, pojawiają się napady szału.

Po tym stadium pojawiają się różnego rodzaju porażenia, które mogą objawiać się następująco:

-          zwierzęta wydają ochrypłe dźwięki;

-          pojawia się ślinotok, zwierzęta mogą się krztusić;

-          może wystąpić opadanie żuchwy z wypadaniem języka;

-          zez;

-          niedowłady kończyn prowadzące często do zalegania.

Postać porażenna (cicha) – trwa średnio 2-4 dni (1-10 dni) i cechuje się szybkim przejściem początkowych objawów w stadium porażenne bez okresu pobudzenia i ataków szału.

KOTY – przebieg choroby jest podobny jak u psów, częściej występuje postać szałowa, można zaobserwować następujące objawy:

-          zwierzęta chowają się, uciekają;

-          nieustannie miauczą;

-          przy podrażnieniu zachowują się agresywnie;

-          śmierć zwierzęcia poprzedzona jest zwykle porażeniem kończyn.

ZWIERZĘTA GOSPODARSKIE – u zwierząt gospodarskich wyróżnić można również postaci choroby porażenną i szałową, z różnym nasileniem każdej z nich.

Bydło - nietypowy przebieg początkowej fazy choroby, może powodować trudności
w rozpoznaniu choroby w jej początkowym stadium: przeważnie obserwuje się wtedy niestrawność i obniżone łaknienie, atonię żwacza, wzdęcie, zaparcie lub biegunkę.

W późniejszym okresie stwierdza się:

-          różnego stopnia drgawki poszczególnych  grup mięśni;

-          parcie na prostnicę;

-          ślinotok;

-          ciągłe ryczenie, ziewanie, tępy wzrok;

-          nienaturalne położenie głowy lub ogona;

-          chwiejność i porażenia kończyn tylnych;

W przypadku przewagi postaci szałowej zwierzęta wpadają na ściany, ryją ziemię, przy czym często dochodzi do złamań kończyn.

Świnie – występuje podniecenie i lękliwość, ochrypłe chrząkanie, kurczowe ruchy głowy
i gryzienie ściółki.

Owce i kozy – wykazują niepokój, wzmożony popęd płciowy, ochrypłe beczenie, nagłe porażenia i upadki. Przeważa postać cicha choroby.

Konie – u koni przeważa postać szałowa choroby. Zwierzęta wpadają na ściany stajni, wykazują drgawki mięśniowe i objawy kolkowe, występuje częste oddawanie moczu.

Ptaki – mogą być zakażane eksperymentalnie, lecz nie ma żadnego udokumentowanego przypadku terenowego w okresie ostatnich 20 lat lub więcej, od kiedy przeprowadza się globalny monitoring wścieklizny, a metody diagnostyczne uległy udoskonaleniu.
W przypadkach wścieklizny wywołanej eksperymentalnie obserwuje się nastroszenie piór, niespokojne i bezcelowe bieganie, ptaki mogą atakować zwierzęta i ludzi. Pojawia się senność i porażenia.

ZWIERZĘTA DZIKIE – podstawowym objawem wścieklizny zwierząt dzikich jest utrata ich wrodzonego lęku. Pojawiają się w dzień w miejscach zamieszkałych, często dochodzi do pogryzienia psów przez chore zwierzęta, natomiast ludzi atakują rzadko, ale utrata wrodzonej bojaźliwości stwarza dogodne warunki do bezpośredniej ekspozycji człowieka na kontakt
z zarażonym zwierzęciem, a co za tym idzie z wirusem.

NIETOPERZE – u chorych nietoperzy obserwuje się:

-          porażenie aparatu ruchu (zwierzę traci zdolność do lotu, ale potrafi chodzić po ziemi),

-          często zwierzę jest brudne wychudzone i na posklejane futro, zdarza się, że ma
w pyszczku ziemię,

-          nadpobudliwość na dotyk lub nagły hałas (zwierzę po dotknięciu pałąkowato wygina grzbiet i głośno „skrzeczy”), poza tym zazwyczaj występuje apatia i bezruch,

-          tendencję do nagłego, spontanicznego lub indukowanego bodźcami dotykowymi lub dźwiękowymi przewracania się zwierzęcia na grzbiet,

-          zamknięte lub silnie przymknięte oczy,

-          kłopoty z przełykaniem – w początkowym okresie choroby nietoperz próbuje pić
i jeść, ale z biegiem czasu zwykle przestaje cokolwiek połykać,

-          obserwowano również gwałtowne rzucanie się na pokarm i rozszarpywanie go bez normalnego gryzienia i połykania,

-          w końcowym stadium choroby nietoperz słabo reaguje na jakiekolwiek bodźce,

-          aktywność dzienna, niespotykana u zdrowych osobników.

IV. ROZPOZNANIE WŚCIEKLIZNY.

Jakkolwiek wyróżnia się zasadniczo dwie postaci choroby, jednakże często notuje się przypadki o mniej charakterystycznym przebiegu, dlatego w diagnozowaniu wścieklizny należy uwzględnić zawsze aktualną sytuację epidemiologiczną, a w wywiadzie – możliwość zakażenia zwierzęcia. W rozpoznaniu różnicowym należy wziąć pod uwagę inne choroby, którym towarzyszą zmiany zapalne w ośrodkowym układzie nerwowym, np. BSE, toksoplazmoza, choroba Aujeszky’ego. Ponadto objawy przypominające wściekliznę mogą występować w zaburzeniach przemiany materii (niedobór tiaminy u kotów), w przypadku obecności ciał obcych w jamie ustnej i przełyku, bólu w jamie brzusznej, silnej inwazji pasożytniczej, zatruć, a u psów w nerwowej postaci nosówki. U lisów należy uwzględnić zapalenie mózgu.

Rozpoznanie choroby powinno opierać się o zespół informacji zebranych z wywiadu, sytuację epizootyczną na danym terenie, objawy kliniczne, zmiany anatomopatologiczne oraz o wynik badania laboratoryjnego.

Zmiany anatomopatologiczne przy wściekliźnie są mało charakterystyczne, jednak nienaturalna zawartość żołądka sekcjonowanego zwierzęcia może nasuwać podejrzenie wścieklizny. Mimo charakterystycznych objawów klinicznych, zasadnicze znaczenie przy rozpoznaniu wścieklizny odgrywa badanie laboratoryjne. Występowanie większości przypadków choroby u zwierząt wolno żyjących stwarza sytuację, że do placówek służby weterynaryjnej trafiają zwykle zwierzęta padłe. W tych przypadkach rozpoznanie stawia się głównie na podstawie badań laboratoryjnych, przeprowadzanych metodą immunofluorescencji, testu izolacji wirusa w hodowli komórek neuroblastomy lub testu izolacji wirusa na wrażliwych myszkach (MIT).

Należy przy tym pamiętać, że materiał przesyłany do badań powinien być świeży, odpowiednio pobrany i zapakowany oraz zabezpieczony przed zepsuciem, uszkodzeniem
i możliwością zakażenia nim ludzi.

V. ZWALCZANIE WŚCIEKLIZNY

A. ZASADY OGÓLNE ZWALCZANIA WŚCIEKLIZNY U ZWIERZĄT

1.                 Po otrzymaniu zawiadomienia lub jakiejkolwiek innej informacji o wystąpieniu lub podejrzeniu wystąpienia wścieklizny u zwierzęcia, powiatowy lekarz weterynarii lub urzędowy lekarz weterynarii przez niego upoważniony ma obowiązek natychmiast zbadać sytuację na miejscu, dokonując badania klinicznego zwierzęcia oraz ustalić odpowiedni tok postępowania.

2.                 W przypadku stwierdzenia wścieklizny lub jej podejrzenia, powiatowy lekarz weterynarii powinien wdrożyć postępowanie administracyjne, wydając w razie potrzeby odpowiednie decyzje, stosownie do art. 22 ustawy z dnia 24 kwietnia 1997r. o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, badaniu zwierząt rzeźnych
i mięsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej (Dz. U. z 1999r. Nr 66, poz. 752, z 2001r. Nr 29, poz. 320, Nr 123, poz. 1350, Nr 129, poz. 1438, z 2002r. Nr 122, poz. 976 oraz z 2003r. Nr 52, poz. 450), zwanej dalej ustawą weterynaryjną.

3.                 Zwierzęta chore i podejrzane o zakażenie podlegają w drodze decyzji powiatowego lekarza weterynarii odosobnieniu i obserwacji, w sposób zapewniający ich pełną izolację od innych zwierząt oraz od ludzi.

W przypadku zwierząt chorych i podejrzanych o zakażenie dopuszcza się ich zabicie na podstawie decyzji powiatowego lekarza weterynarii, o ile wiadomo, że nie doszło do skaleczenia (pogryzienia, zadrapania) czy oślinienia człowieka przez chore zwierzę. Zwłoki zabitych zwierząt należy, po uprzednim pobraniu materiału do badań, w całości (wraz ze skórą) przekazać do zakładu utylizacyjnego.

W przypadku pojedynczych zwłok zwierząt, dopuszczalne jest ich zniszczenie
w bezpieczny sposób, poprzez spalenie lub zagrzebanie, po uprzednim zalaniu ich środkiem dezynfekcyjnym.

4.                 W przypadku zwierzęcia padłego na terenie gospodarstwa, należy na miejscu przeprowadzić sekcję jego zwłok oraz pobrać w odpowiedni sposób materiał do badań laboratoryjnych. Miejsce, w którym wykonywana była sekcja zwłok należy  poddać dezynfekcji.

5.                 Materiał do badań laboratoryjnych należy pobierać i przesyłać zgodnie z Instrukcją Nr 37/2003 Głównego Lekarza Weterynarii z dnia 25 czerwca 2003r.
Nr GIWz.VII.420/lab-14/2003, dotyczącą przeprowadzania badań laboratoryjnych
w kierunku rozpoznawania wścieklizny. W przypadku bydła należy wykonać badanie w kierunku wścieklizny oraz badanie w kierunku BSE (u sztuk w wieku powyżej 24 miesięcy). Zwłoki małych zwierząt mogą być przesyłane do badań laboratoryjnych w całości.

6.                 Miejsca znalezienia, przetrzymywania zwłok w gospodarstwie oraz jakikolwiek sprzęt, który mógł mieć kontakt z materiałem zakaźnym podlegają oczyszczeniu
i odkażeniu. Decyzję o przeprowadzeniu oczyszczenia i odkażenia ww. miejsc wydaje powiatowy lekarz weterynarii.

7.                 Z przeprowadzonych czynności należy sporządzić protokół dochodzenia epizootycznego i badań zwierząt [zgodnie z zał. nr 3 do rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 22 stycznia 2003r. w sprawie postępowania przy zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (Dz. U. Nr 18, poz. 163)].

8.                 Ustalenie obszaru zagrożonego wścieklizną następuje w drodze rozporządzenia, wydawanego przez właściwego terytorialnie wojewodę, na wniosek właściwego wojewódzkiego lekarza weterynarii. Powiatowy lekarz weterynarii na podstawie poczynionych ustaleń formułuje i przesyła do wojewódzkiego lekarza weterynarii propozycję wniosku, o którym mowa powyżej, zawierającą informacje  o zakresie terytorialnym uregulowań planowanych rozporządzeniem oraz informacje na temat środków, które powinny być podjęte dla zwalczania choroby, zgodnie z katalogiem środków, przewidzianych w art. 23 ustawy weterynaryjnej. Propozycja wniosku jest następnie weryfikowana przez wojewódzkiego lekarza weterynarii.

Do obszaru zagrożonego powinny być zaliczone miejscowości, w których zwierzęta chore lub podejrzane o zakażenie mogły się swobodnie przemieszczać oraz wszystkie miejscowości w promieniu minimum 5 km od miejsca wystąpienia przypadku wścieklizny. Na obszarze zagrożonym wścieklizną, psy powinny być trzymane na uwięzi, a w przypadku ich wyprowadzania – prowadzone na smyczy

i w kagańcu. Koty nie powinny być swobodnie wypuszczane. Rygory ustalone
na obszarze zagrożonym powinny obowiązywać w przypadku psów i kotów przez okres co najmniej 3 miesięcy, w odniesieniu do zwierząt wolno żyjących –
1 miesiąc od daty stwierdzenia choroby. W przypadku zwierząt gospodarskich rygory powinny obowiązywać przez okres 3 miesięcy, z wyjątkiem gospodarstw, w których stwierdzono wściekliznę – w tych gospodarstwach rygory powinny obowiązywać od 3 do 6 miesięcy.

...