Różnice indywidualne 03.18.doc

Psychologia różnic indywidualnych wykład 18 III

Jeffrey Alan Gray (1934-2004)

Poprzednio – Eysenck;

Gray był kontynuatorem Eysencka. Działał w nurcie badającym powiązania między mózgiem a funkcjonowaniem człowieka. Przejął katedrę po Eysencku.

-        zakwestionowanie tezy o tym, że ekstrawersja i introwersja są pierwotnymi wymiarami osobowości. Wg Graya są one pochodnymi w stosunku do lęku (L) i impulsuwności (I).

różnice we wrażliwości na nagrody i kary -> różnice w szybkości uczenia się. Ambiwertycy są jednakowo wrażliwi na kary i na nagrody.

1.      neuropsychologiczny model temperamentu Graya

• 1985, propozycja modelu osobowości opartego na trzech hipotetycznych systemach biologicznych w mózgu:

a) BAS (behawioralny układ aktywacyjny) – związany z impulsywnością

b) BIS (behawioralny układ hamujący) – związany z lękiem

c) F/FLS (układ walki/ucieczki) sterujący zachowaniami emocjonalnymi w odpowiedzi na bezwarunkowe bodźce awersyjne. Uruchamia wtedy obronną agresję albo powoduje ucieczkę.

Biologiczne podłoże systemów BIS/BAS

Bis – układ przegrody hipokampa); BAS – zwoje podstawy mózgu, jądra wzgórza, okolice kory nowej.

·         układ BAS reguluje wrażliwość na nagrody (i sygnały braku kary). Powiązany z tendencją do zbliżania się i oczekiwaniem na „antycypowaną przyjemność”. Determinuje zachowania impulsywne. Tu np zachowania hazardowe – przewidujemy, że możemy coś wygrać, więc gramy dalej. Lub – kot: zapach jedzenia; dźwięk -> do kuchni.

·         Układ BIS reguluje wrażliwość na sygnały kary (i brak nagrody). Towarzyszy mu skłonność do przemyśliwania, ostrożności, oceny ryzyka i subiektywne poczucie lęku.

Zbliżanie się/unikanie.

Model Graya: uczenie się

·         warunkowanie zachodzi szybciej i łatwiej u introwertyków, ale tylko wtedy, gdy bodźcem warunkowym jest kara

Gray mówił, że istnieje wyraźne powiązanie BIS i BAS z ekstra- intrawesrsją.

Model pen

Przykładowe badanie; badano dzieci z zaburzeniami lękowymi.

Współczynniki korelacji skal bis/bas z zaburzeniami mierzonymi psychometrycznie (Vervoort)

BIS – umiarkowanie/wysoko skorelowany z wszystkimi zaburzeniami (np zaburzenie paniki, fobia społeczna, uogólniony lęk.

BAS – brak/niska korelacja (poza uogólnionym lękiem).

Równowaga BIS – BAS

osobowość jest uwarunkowana w jakimś stopniu przez równowagę układów BIS i BAS.

Eysenck również badał osoby z zaburzeniami nerwowymi.

PSYCHOBIOLOGICZNY MODEL TEMPERAMENTU ROBERTA C. CLONINGERA

-        TCI – kwestionariusz temperamentu i charakteru. Badania nad uzależnieniami, gł alkoholizmem. Interakcyjna teoria. Typologia uzależnień od alkoholu:

typ 1 – uzależnienie bardziej wyznaczone przez czynniki genetyczne;

typ 2 – bardziej środowiskowo, niż genetycznie;  Cel: wyjaśnienie wpływu czynników temperamentalnych na zaburzenia psychiczne.

-        model obejmuje 4 wymiary temperamentu i 3 wymiary obiektu

-        cechy temperamentu są uwarunkowane genetycznie, a wymiary charakteru opisują cechy osobowości nabywane w czasie ontogenezy.

Cechy temperamentu w ujęciu Cloningera

rozwój cech temperamentalnych zw z poziomem neuroprzekaźników.

·         unikanie szkody (US) – związana z wysokim poziomem serotoniny:

- cecha stanowi odpowiednik lęku w ujęciu Graya, ale ograniczony tylko do lęku poznawczego (psychicznego).

- cecha oznaczająca tendencję do hamowania zachowań w odpowiedzi na bodźce negatywne.

·         Zależność od nagrody (ZN) – związana z niskim poziomem noradrenaliny:

- przejawia się w podtrzymywaniu zachowania w odpowiedzi na pozytywne wzmocnienia. Zależność od nagrody

·         Poszukiwanie nowości (PN) – cecha związana z niskim poziomem dopaminy:

jedna z pierwszych, która stanowiła przedmiot badań genetycznych molekularnych. Gł w genie receptora dopaminy.

- tendencja do aktywnego reagowania na nowe bodźce.  Związana z ekspozycją na nowe bodźce/ poszukiwaniem ich. Cecha ta powiązana z poszukiwaniem doznań.

* Wytrwałość (W) – niejasny marker biologiczny:

-        dodana w 1993 roku przez Cloningera, Svrakicia, Przybecka.

-        zdolność do samodzielnego podtrzymywania danego rodzaju aktywności.

Cechy charakteru wg Cloningera

charakter wg Cloningera (nabywany w ciągu rozwoju ontogenetycznego)

·         samokierowanie – ukierunkowanie Ja, zdolność kierowania własnym zachowaniem;

·         skłonność do współpracy – skłonność do współdziałania, zdolność identyfikacji i akceptacji zachowań innych ludzi, rozumienie inności i odmienności innych;

·         autotranscendencja – transcendencja Ja, poczucie przynależności do wszechświata. Wymiar związany z duchowością. Najczęściej rozważana w odniesieniu do religijności, nie charakterem czy temperamentem.

Współczynniki korelacji cech temperamentu wg Cloningera i PEN. Kwestionariusz TCI. Hornowska 2003.

Zaobserwowano związek z trzema wymiarami Eysencka.

PN najsilniej z ekstrawersją, silnie z psychotyczności.

US wysoko skorelowany z neurotycznością (bo: wysoki poziom lęku); ujemnie b wysoko z ekstrawersją.

ZN ujemnie skorelowany z psychotycznością; 0,21 z neurotycznością.

W – ogólnie niskie korelacje.

Pięcioczynnikowa Teoria Osobowości (PTO) Roberta R. McCrae i Paula T. Costy

(Wielka Piątka, PMO)

teoria psychometryczna

autorzy traktują wyróżnione cechy osobowości jako cechy temperamentalne.

Aby uznać cechę za temperamentalną, trzeba ukazać jej biologiczne podłoże.

Wykazanie podłoża genetycznego nie jest trudne, trudniej jest z ukazaniem mechanizmów biologicznych, w których cechy się przejawiają

Do pewnego stopnia teoria ta powstała w opozycji do Eysencka; spór o ilość czynników. Stworzono również model 6-czynnikowy, ale nie jest on często używany.

Główne czynniki:

1.      neurotyczność, NEU;

2.      Ekstrawersja, EKS;

3.      Otwartość na doświadczenie, OTW;

4.      Ugodowość

5.      Sumienność

podejścia w badaniach nad osobowością prowadzących do wyodrębnienia 5 czynników:

1.      leksykalne

2.      oparte na swobodnych opisach zachowania.

3.      Psychometryczne (kwestionariusze) – głównie to podejście wykorzystywali autorzy. Podstawą dla analizy czynnikowej były wyniki badań kwestionariuszowych.

Założenia, na których oparta jest PTO:

1.      natura człowieka jest poznawalna (osobowość może być przedmiotem badań nie tylko eksperymentalnych, ale również podczas analizy sposobów opisywania przez ludzi innych ludzi);

2.      człowiek jest racjonalny (zdolny rozumieć siebie i innych);

3.      ludzie charakteryzują się zmiennością(różnią się pod względem ważnych cech osobowości);

4.      do natury człowieka odnosi się proaktywność (źródła zachowania tkwią w jednostce mimo, że środowisko ma istotne znaczenie dla zachowania się człowieka).

Krótka historia PTO

-        w 1976 Costa i McCrae opublikowali pracę, prezentującą 3 czynniki (NEU, EKS, OTW) wyodrębnione dzięki redukcji 16 czynników mierzonych kwestionariuszem 16-PF Raymonda Cattella.

-        Każdy z tych czynników opisany był przez 6 składników stanowiących różne aspekty zachowania reprezentujące niższy poziom czynników.

-        Następnie dodali 2 czynniki (UGD i SUM) na podstawie teorii leksykalnej Goldberga.

Definicje Pięciu (Zawadzki 1998).

Neurotyczność

Ekstrawersja – opisywany hedonistycznie

Ugodowość – można opisywać na wymiarze altruizm vs antagonizm. Wg Kotarbińskiego najbliższa ugodowości jest spolegliwość.

Sumienność – podstawowa cecha doboru pracowniczego.

Każdy z tych czynników obejmuje 6 subskładników ( za: Strelau 2006; modyfikacja Siuta 2009).

Odniesienia PTO do PEN Eysencka

·         NEU -> Neurotyczność (PEN)

·         EKS -> Ekstrawersja

·         UGD -> Psychotyczność

·         SUM -> Psychotyczność

·         OTW -> brak odpowiednika

Uwagi krytyczne

Przeciw:

-        arbitralnie ustalona liczba subskładników;

-        niektóre czynniki nie są w pełni ortogonalne (niezależne od siebie), ponieważ ich subskładniki koreluję ze sobą;

-        model ogranicza poznanie osobowości, stanowiąc tylko jej opis;

-        statyczny model nie nadający się do wyjaśniania zmian osobowości oraz poznania dynamicznych procesów i mechanizmów związanych z osobowością.

-        Badanie oparte na modelu ignorujące sytuacyjne i kontekstowe czynniki oddziałujące na zachowanie.

Argumenty za:

-        czynniki ujawniają się niezależnie od stosowanego kwestionariusza osobowości (istnieje wiele kwestionariuszy do ich badania, np NEO-FFI, NEO-PIR, FFFPI) i jego wersji: samoopis vs szacowanie.

-        Struktura 5-czynnikowa ujawnia się niezależnie od płci, rasy i kultury.

-        Prosty i uniwersalny model porządkujący teorię cech;

-        stanowi teoretyczną podstawę do dalszych badań psychometrycznych i leksykalnych nad strukturalną organizacją osobowości.

-        Integruje naukę o osobowości i inspiruje badania nad RI. Ostatnio również nad przynależnością (bądź brakiem przynależności) RI do cech temperamentalnych (?)

udział czynników... (Oniszczenko 2002).

istnieje odziedziczalność