Duchowość paulinów w świetle najstarszych traktatów ascetycznych.pdf

Ks. Marek Chmielewski

DUCHOWOŚĆ PAULINÓW

W ŚWIETLE NAJSTARSZYCH TRAKTATÓW

ASCETYCZNYCH *

Ojcowie Soboru Watykańskiego II, postulując przystosowaną do

współczesności odnowę życia zakonnego, wskazują jednocześnie na ko-

nieczność ustawicznego „powracania do źródeł wszelkiego życia chrześci-

jańskiego i do pierwotnego ducha ożywiającego instytuty” (PC 2). Szcze-

gólną zaś okazją do czerpania z pierwotnego charyzmatu są wszelkiego

rodzaju jubileusze. Zgodnie z tym Zakon św. Pawła Pierwszego Pustelni-

ka, świętujący siedemsetlecie zatwierdzenia swoich Konstytucji jako for-

malnego początku istnienia, sięga nie tylko do trzech pierwszych Reguł

nadanych kolejno przez biskupów Bartłomieja, Pawła i Andrzeja 1 , ale

również do najstarszych traktatów ascetycznych. Te ostatnie bowiem bar-

dziej aniżeli pierwotne reguły i konstytucje odzwierciedlają duchowość w

początkach Zakonu.

Do najstarszych paulińskich traktatów ascetycznych zalicza się dzieło

bł. Tomasza z Sabarii Szombathelyi († 1488), dwukrotnego generała za-

konu, pt. Exhortationes pro visitatoribus 2 , a przede wszystkim pisma o.

Grzegorza Gyöngyösiego († 1526). Jako uczeń bł. Tomasza, o. Grzegorz

wiele czerpał z jego myśli. Interesującym źródłem do badań nad pierwotną

duchowością paulinów jest jego dzieło z 1510 roku dedykowane polskie-

mu prowincjałowi Stanisławowi z Oporowa pt. Epitome seu breviloquia 3 ,

następnie nieco późniejsze dzieło (z okresu między 1513-1526) pt.

Directorius singulorum fratrum officialium ordinis s. Pauli Primi Heremi-

tae 4 , jak również ostatnie jego dzieło pt. Decalogus de beato Paulo primo

Opublikowano w: „Studia Claromontana” 27(2009), s. 71-102.

Tekst łacińsko-polski tych dokumentów jako aneks zamieścił S. F. Pasternak w ar-

tykule pt. Najstarsze węgierskie reguły zakonu paulinów na tle kościelnego prawa kano-

nicznego , „Studia Claromontana” 26(2008), s. 154-165.

Polskie tłumaczenie: Zachęty z okazji wizytacji , „Studia Claromontana” 20(2002), s.

325-421 [dalej skrót: Zachęty ].

Polskie tłumaczenie: Podwójne oblicze życia zakonnego , „Studia Claromontana”

16(1996), s. 177-202 [dalej skrót: Podwójne oblicze ].

Polskie tłumaczenie: Przewodnik dla braci paulinów urzędników , „Studia Claro-

heremita 5 , wydane pośmiertnie w 1536 roku w Krakowie. Jeśli chodzi o

Directorius… , to pod warstwą konkretnych zaleceń o charakterze prawno-

dyscyplinarnym znajdują się cenne informacje odnośnie do życia ducho-

wego paulinów. Natomiast dość rozwlekły Decalogus , będący zbiorem

konferencji na temat życia św. Pawła Pustelnika z licznymi odniesieniami

do paulińskich mnichów początku XVI wieku, tylko pośrednio może sta-

nowić źródło informacji o pierwotnej duchowości paulinów i to w formie

postulatywno-programowej, nie zaś faktycznej. Niemniej jednak, jak za-

uważa o. J. Zbudniewek we wprowadzeniu do polskiego tłumaczenia tego

dzieła, można go uznać za pierwszy pauliński wykład ascetyczny na progu

czasów nowożytnych z elementami późnośredniowiecznej ascetyki 6 .

Na uwagę zasługują również późniejsze o sto lat pisma polskich auto-

rów, wśród których wyróżnia się dziełko pt. Conversio morum Paulino-

rum o. Grzegorza Terecego vel Tereckiego († 1660) z lat trzydziestych

XVII wieku 7 . Jest to wzorowany na pismach o. Gyöngyösiego podręcznik

zakonności paulińskiej. Podobne do niego ze względu na przeznaczenie

jest dzieło o. Chryzostoma Adamowicza († 1652) pt. Abecedarium vitae

spiritualis z 1648 roku, będące w istocie zbiorem nauk ascetycznych, któ-

re autor głosił jako mistrz nowicjatu. Nie można pominąć dzieła pt. Pauli-

na eremus… o. Bartłomieja Bolesławskiego († 1638), które jest doskonałą

syntezą historii zakonu. Wszystkie te dzieła powstawały na przestrzeni

około 150 lat, czyli od końca XV wieku do połowy XVII wieku, a więc w

okresie, kiedy paulini przeżywali swój rozkwit. Wiązało się to z pewnym

rozluźnieniem dyscypliny zakonnej, na co wpływ miał również nasilający

się renesansowy humanizm i reformacja. Stąd nierzadko pojawiają się za-

chęty do osiągania doskonałości oraz surowe napomnienia w przypadku

niewierności i odstępstw. Mają one znaczenie nie tylko historyczne, od-

zwierciedlając pierwotną duchowość zakonu. Jak cała duchowość chrze-

ścijańska, mocno zakorzeniona w przykładzie życia i nauce Jezusa Chry-

stusa, Maryi oraz świętych, w istocie pozostaje niezmienna, choć w kolej-

nych stuleciach zmieniały się uwarunkowania życia oraz jej teologiczna

eksplikacja, tak i duchowość paulińska, wyrastająca z duchowego do-

Polskie tłumaczenie: Dekalog o św. Pawle pierwszym pustelniku , „Studia Claro-

montana” 15(1995), s. 133-234 [dalej skrót: Dekalog ].

Zob. Dekalog , s. 138.

Polskie tłumaczenie: Obyczaje zakonne paulinów… , „Studia Claromontana”

1(1981), s. 177-193 [dalej skrót: Obyczaje ].

montana” 18(1998), s. 437-502 [dalej skrót: Przewodnik ].

świadczenia pierwszych pokoleń węgierskich i polskich pustelników, za-

wiera te elementy istotne życia zakonnego, które także współcześnie okre-

ślają duchową fizjonomię tego zakonu. Należą do nich: model doskonało-

ści zakonnej, życie radami ewangelicznymi czystości, ubóstwa i posłu-

szeństwa, wspólnotowość, modlitwa, służba Boża, asceza, jak również za-

angażowanie apostolskie. Godne podkreślenia jest to, że wymienione tu

stałe elementy życia zakonnego paulinów od początku przenika duch hu-

manistycznego personalizmu.

1. Pojęcie duchowości

Zanim jednak szerzej zostaną omówione wspomniane główne rysy du-

chowości paulińskiej, jakie wyłaniają się z najstarszych traktatów asce-

tycznych, ze względu na wieloznaczność pojęcia „duchowość” dostrzega-

ną we współczesnej teologii, literaturze i duszpasterstwie, należy uściślić,

co będziemy rozumieć pod tym pojęciem. Stanowi ono bowiem klucz

hermeneutyczny podejmowanych rozważań.

Według kard. K. Wojtyły, duchowość w znaczeniu ogólnym, to zdol-

ność człowieka do autotranscendencji, czyli znamienne dla aktów ludz-

kiego poznania i działania przekraczanie podmiotu i wychodzenie w kie-

runku przedmiotu 8 . Duchowość obejmująca całego człowieka, a więc i je-

go cielesność 9 , przejawia się we wszystkim, co człowiek czyni w sposób

świadomy i wolny, a nade wszystko w poszukiwaniu prawdy, piękna i do-

bra. Jeśli to wychodzenie poza elementarne — biologiczne potrzeby pod-

miotu ma ukierunkowanie soteryjno-eschatyczne, a więc jest zwracaniem

się ku komuś lub czemuś z nadzieją zagwarantowania sobie wieczności i

zbawienia, jakkolwiek byłoby ono rozumiane, wówczas mówimy o du-

chowości religijnej, jako przejawu duchowej natury człowieka. W jej ra-

K. Wojtyła, Osoba i czyn , Kraków 1985 (wyd. 2), s. 218.

Jan Paweł II wielokrotnie zaznacza, że człowiek to uduchowiona cielesność i zara-

zem ucieleśniona duchowość. Na przykład, w posynodalnej adhortacji Familiaris consor-

tio stwierdza, że „człowiek jako duch ucieleśniony, czyli dusza, która się wyraża poprzez

ciało, i ciało formowane przez nieśmiertelnego ducha, powołany jest do miłości w tej

właśnie swojej zjednoczonej całości” (nr 11). Podobnie w Liście do rodzin Gratissimam

sane uczy, że człowiek „jest osobą przez swoje ciało i ducha zarazem. Nie można tego

ciała sprowadzić do wymiarów czystej materii. Jest bowiem ciałem «uduchowionym»,

podobnie jak duch jest tak głęboko zjednoczony z ciałem, że poniekąd można go nazwać

duchem «ucieleśnionym»” (nr 19).

mach, zależnie od przyjętego systemu doktrynalno-etycznego można wy-

różnić duchowości poszczególnych religii, wśród których interesuje nas

przede wszystkim duchowość chrześcijańska 10 .

To co wyróżnia ją wśród innych duchowości religijnych, to jej charak-

ter „odgórny”, co oznacza, że jest ona przede wszystkim nadprzyrodzo-

nym darem i zadaniem, jaki człowiek otrzymuje we chrzcie świętym, któ-

ry jest jej obiektywnym początkiem. Jeśli ochrzczony na pewnym etapie

życia podejmie świadomą współpracę z uświęcającym działaniem Ducha

Świętego, wówczas duchowość chrześcijańska (aspekt przedmiotowy)

przybiera postać życia duchowego (aspekt podmiotowy). Jak uczy Jan

Paweł II między innymi w encyklice Dominum et Vivificantem , życie du-

chowe jest to życie w Chrystusie pod wpływem Ducha Świętego (nr 58;

por. PDV 19). Rozwijając tę myśl w posynodalnej adhortacji apostolskiej

Ecclesia in America zachęca duszpasterzy i wszystkich wiernych do tego,

aby „żyli własną autentyczną duchowością chrześcijańską”, przez którą

należy rozumieć „styl lub formę życia zgodnego z wymogami wiary

chrześcijańskiej”. Duchowość bowiem — kontynuuje Papież — „«jest ży-

ciem w Chrystusie» i «w Duchu», które się przyjmuje w wierze, wyraża w

miłości ożywianej nadzieją, i przekłada na codzienność wspólnoty ekle-

zjalnej. W tym sensie przez duchowość, która jest celem, do którego pro-

wadzi nawrócenie, rozumie się nie «część życia, lecz całe życie kierowane

przez Ducha Świętego»” (nr 29). A zatem jedynie o duchowości chrześci-

jańskiej można mówić, że jest ona życiem duchowym, a więc życiem z

Chrystusa pod wpływem tegoż Ducha Świętego 11 .

W świetle powyższych uściśleń, poszukując zasadniczych elementów

duchowości paulińskiej w najstarszych traktatach ascetycznych, zwracać

będziemy uwagę głównie na wskazywane w nich typowe dla tej wspólno-

ty życia konsekrowanego formy i przejawy, sposoby i środki współpracy

braci z łaską Ducha Świętego, jak również na inne przejawy duchowości

jako takiej, czyli zachowanie, zwyczaje itp. Zgodnie ze scholastycznym

aksjomatem gratia non tollit naturam… , nie pozostają one bowiem obo-

Szerzej na ten temat zob. M. Chmielewski, Metodologiczne problemy posoborowej

teologii duchowości katolickiej , Lublin 2001; tenże, Zagadnienie języka i metody we

współczesnej teologii duchowości , „Ateneum Kapłańskie” 147(2006), s. 433-445.

Zob. tenże, Być człowiekiem wewnętrznym według Jana Pawła II , w: Gaudium in

litteris. Księga Jubileuszowa ku czci Księdza Arcybiskupa Profesora Stanisława Wielgu-

sa , red. S. Janeczek, W. Bajor, M. M. Maciołek, Lublin 2009, s. 87-102.

jętne dla życia duchowego, jako wyrazu dążenia do świętości i zjednocze-

nia z Chrystusem.

2. Model doskonałości zakonnej

Niektórzy z badaczy zajmujących się historią i duchowością paulinów

zauważają, że wśród instytutów życia konsekrowanego późnego średnio-

wiecza, zajmowali oni miejsce pośrednie pomiędzy tzw. zakonami żebrzą-

cymi, nastawionymi na czynne apostolstwo wędrowne, a wspólnotami

mniszymi 12 . Tymczasem w świetle pierwszych Reguł paulińskich, ich ży-

cie zakonne przedstawia się dość prosto. Na przykład Reguła Bartłomieja

z około roku 1215 poleca życie wspólne, skromne utrzymanie z pracy rąk

własnych i jakichś dochodów, oraz noszenie prostego habitu. Biorąc pod

uwagę styl życia zakonnego pod koniec średniowiecza, zapewne była to

wspólnota braci laików, którzy nie mieli swoich kapłanów. Z tej racji bp

Bartłomiej poleca im, aby pobożnie i często nawiedzali kościół. Ponadto

mają pilnie przestrzegać przepisów prawa, co jest przejawem posłuszeń-

stwa, nabywać cnót i postępować na drodze pobożności, by być przykła-

dem dla innych i oddawać chwałę Bogu. W dawaniu przykładu wyraża się

ich apostolstwo i ze względu na nie mają wypełniać wszystkie czynności

związane z kształtowaniem postawy wiary, a więc modlitwy, czytania, po-

sty, czuwania i jakąkolwiek pracę 13 .

Pewne uściślenia, jeśli chodzi o organizację życia zakonnego, zwłasz-

cza odnośnie do wyboru przełożonego prowincjalnego i liczby domów,

wprowadza Reguła Pawła z 1263 roku. Jeśli zaś chodzi o życie duchowe,

to biskup Veszprém nakazuje przestrzeganie postu od potraw mięsnych w

okresie od Wszystkich Świętych do Bożego Narodzenia. Również poza

tym okresem ogranicza pustelnikom spożywanie mięsa do trzech dni w

tygodniu. W pełnieniu służby Bożej, a więc w sprawowaniu oficium divi-

num , mają stosować się do Reguły św. Augustyna 14 .

Zob. K. Pomper, Konsekracja paulińska według pierwszych reguł i Konstytucji , w:

W poszukiwaniu duchowości paulińskiej… Studium historyczno-teologiczne , red. J. A.

Nalaskowski, A. Napiórkowski, Kraków 1999, s. 67.

Zob. S. F. Pasternak, Najstarsze węgierskie reguły zakonu paulinów na tle kościel-

nego prawa kanonicznego , „Studia Claromontana” 26(2008), s. 148.

Zob. Aneks pierwszych dokumentów dotyczących aprobaty Zakonu św. Pawła I Pu-

stelnika , „Studia Claromontana” 26(2008), s. 155-158.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: