Historia sztuki średniowiecznej
Lektury:
Gloria Fossi- Sztuka romańska i gotycka, Warszawa 2006
Veronica Sekules- Medieval Art., Oxford 2001
Piotr Skubiszewski- Sztuka Europy łacińskiej od VI w. do XI w., Taschen, Warszawa 1998, Lublin 2001
Xavier Barral y Allet- Wczesne średniowiecze. Od późnego okresu antycznego do roku 1000 (architektura)
Jerzy Żarnecki- Sztuka romańska, Kraków 2005
Wilibald Sauerlȁnder- Rzeźba średniowieczna, Warszawa, 1978
Dawid Watkin- Historia architektury zachodu, Warszawa 2006
Maria Skubiszewska- Malarstwo Italii 1250-1400, Warszawa 1980
Otto von Simson- Katedra gotycka, Warszawa 1989
Jan Białostocki- L’art du XVe siècle des patrer à Dürer, 1989
Źródła ilustracji:
Sztuka romańska, Architektura- rzeźba- malarstwo, red. Rolf Toman, Olsztyn 2000
Gotyk. Architektura- rzeźba- malarstwo, Olsztyn 2000
529 r.- początek średniowiecza dla historii sztuki
Zamknięcie przez Justyniana Akademii Platońskiej
Benedykt z Nursji zakłada zgromadzenie w klasztorze na Monte Cassino
Reguła św. Benedykta podłożem monastycyzmu> ogromna rola kulturotwórcza klasztorów
Ok. 1400 r.- ostatni okres wspólnoty sztuki w Italii i na północ od Alp
Koniec włoskiego średniowiecza
Lata 20. XVI w.- koniec średniowiecza na północ od Alp
XIV, XV w.: - w Italii „protorenesans”
- na zachód od Alp- Jesień Średniowiecza
Docenienie średniowiecza- kultura anglosaska (powieść gotycka), romantyzm niemiecki
Sztuka religijna przetrwała upadek Rzymu i wędrówkę ludów w V-VII w.
Kościół San Paolo fuori le Mura
Jedna z 4 bazylik większych (także kościelnie)
386- przebudowa
Prostokąt- pięć naw- nawa główna szersza od bocznych- nawy tworzą korpus nawowy
Nawa główna- wyższa i przykryta osobnym dachem, własne oświetlenie z okien powyżej dachów bocznych
BAZYLIKA:
3-5 naw, nawa główna wyższa i o autonomicznym oświetleniu
W znaczeniu kościelnym: obdarzona specjalnymi przywilejami papieskimi
Prezbiterium (San Paolo- półkolista absyda)
Między transeptem a prezbiterium- brama tęczowa (w San Paolo dekorowana mozaiką)
Kościoły halowe- bez zróżnicowania wysokości naw
W średniowieczu: głównie bazyliki
Cztery bazyliki większe:
Bazylika św. Jana na Lateranie- do XIV w, siedziba papieży
San Paolo fuori le Mura- krużganki z XII w.
1823- pożar, bardzo duże zniszczenia, odbudowany w kształcie „pierwotnym” + strop kasetonowy (pierwotnie otwarta więźba dachowa)
Santa Maria Maggiore
Przebudowana w renesansie i XVII w.
Bazylika św. Piotra- wcześniej klasyczna bazylika, zburzona kompletnie w XVI w.
Przed XVI w.: 5 naw, przedsionek, nartex (dziedziniec kolumnowy typowy dla wczesnego chrześcijaństwa)
Santa Sabina, Rzym, druga ćwierć V w.
Absyda chórowa- malowidła z XVIII w., fasada barokowa
Santa Cosma i Damiano, VI w.- 527 r. przy Forum Romanum
Późnorenesansowa dekoracja, kaplice zamiast naw bocznych, dekoracja mozaikowa w absydzie- lata 30. VI w.
Budowla centralna
Plan krzyża greckiego, koła lub figury możliwej do wpisania w koło
Baptysteria (dla dorosłych, potem kaplice chrzcielne, w Italii aż do XIII w. oddzielne)
Mauzolea
grobowce
Santa Constanza, Rzym, 320-360
Mauzoleum córki Konstantyna Wielkiego, Konstancji
Powiązana z San Agnese
Część środkowa wyższa od obwodowej i z oświetleniem autonomicznym
Terminologia architektury:
Kolumna- podpora o przekroju kolistym, posiadająca bazę i kapitel
Filar- podpora o przekroju innym niż koliste
Arkada- dwie podpory połączone łukiem
Bazyliki: katedry, kościoły parafialne, klasztorne, kolegialne
Budowle centralne: baptysteria, kaplice zamkowe, grobowe i mauzolea
Rawenna
Od VI w. arcybiskupstwo
Przed i po upadku Cesarstwa była siedzibą władców
Wygnany z Rzymu Honoriusz III najpierw mieszkał w Mediolanie, potem od 703 r. w Rawennie
Koniec 1. połowy V w., VI w.- siedziba Teodoryka, króla Ostrogotów (arianin)- z tego okresu pozostało wiele nienaruszonych budowli
Ok. 540- pod władzą Justyniana- Egzarchat Rawenna
Mauzoleum Galii Placidii, przed połową V w.
Centralna, na planie krzyża
Mozaiki
W środku sklepienia- krzyż tryumfujący
Chrystus Dobry Pasterz
Jelenie pijące wodą życia
San Appolinare Nuovo
Bazylika trójnawowa
Mozaiki: procesja męczenników do tronu Chrystusa, nad oknami- sceny z życia Jezusa, pałac Teodoryka, port w Classe
Baptysterium Ortodoksów
Centralne + dzwonnica
Ośmiobok, kondygnacyjna, mozaiki
Baptysterium Arian
Centralne, wielobok, kopuła z mozaiką- chrzest Chrystusa w Jordanie, 526?
San Vitale, 529- 548
Wysunięta absyda (element planu podłużnego)
2. piętro- przetworzone dekoracje z XVII w.
Empora- galeria na piętrze (geneza z wczesnego chrześcijaństwa)
Mozaiki: sklepienie- baranek, boczne- cesarz Justynian i po drugiej stronie- Teodora, oboje z orszakami (fundatorzy)
Z wczesnego chrześcijaństwa do średniowiecza:
- podstawowe typy budowli sakralnych
- tradycje przeznaczania określonych typów budowli (szczególnie planu centralnego)
- wykorzystanie elementów dodatkowych (np. natrex)
- dekoracje płaskie- w średniowieczu malarskie, święci, Maria, ornamenty, fundatorzy
- brak rzeźby w okresie wczesnochrześcijańskim i wczesnym średniowieczu do r. 1000
Po 476 r.- rozproszenie centrum artystycznego i fundacji- upadek sztuki
Zanik systemu kształcenia artystów, lecz formy architektoniczne przetrwały
Akwizgran
Palladium i kaplica, obudowana mniejszymi pomieszczeniami.
Architekt: Odon z Metzu (budowa kaplicy Karola Wielkiego)
pod koniec XIII w. dobudowano długi, gotycki chór, co zmieniło znacznie kształt budowli.
Wzorzec San Vitale.
Mozaiki XIX-wieczne, wzorowane na mozaikach bizantyjskich i włoskich
Mozaiki oparte także na San Clemente w Rzymie
Zestawienia różnych kolorów kamieni do okładzin ściennych i innych elementów ozdobnych- inspiracja antyczna
Naśladowanie kapiteli korynckich (być może spolia)
Kościół opacki w Fuldzie, konsekrowana 819 r.
Środkowe Niemcy, opactwo benedyktyńskie z okresu karolińskiego
Wyraźne nawiązanie do architektury wczesnochrześcijańskiej, plan bazyliki
Dwa chóry, nowe rozwiązanie, bo w kościołach wczesnochrześcijańskich na zachodzie znajdował się zazwyczaj nartex.
Bardzo przebudowany w XVIII w.
Zgodnie z doktryną, liturgia może być sprawowana tylko w budynku zamkniętym i w którym nie odbywają się już prace budowlane w części prezbiterialnej.
Założenia dwuchórowe spotykane są w architekturze karolińskiej i ottońskiej.
Westwerk
Centula 790-799
Kościół klasztorny benedyktynów
Nawa główna przechodzi w centralną część westwerku, po jej bokach znajdują się dwie wieże.
Zwyczaj wprowadzania dużej ilości ołtarzy w jednym kościele- od okresu karolińskiego. Nie były to ołtarze świętych, tylko np. narodzin Chrystusa.
Odwzorowanie topografii Ziemi Świętej
Opactwo Corvey nad Wezerą
Okres późnokaroliński, dobrze zachowany, stosunkowo mało zmieniony
Główne nasady wierz zostały przebudowane w stylu romańskim, powrócone do stylu romańskiego w XIX w.
Klatka westwerku podzielona na dwa poziomy
Cel: do wystawiania i adoracji relikwii; oratorium Germigny-des-Pres, 806
Plan centralny z czterema absydami i dwiema mniejszymi w części wschodniej.
Mozaika absydy chórowej- autentyczna średniowieczna mozaika (rzadkie na północ od Alp)
Arka Przymierza adorowana przez aniołów.
Lorsch, opactwo benedyktyńskie, 850 r.
Bardzo obecnie przebudowane i zniszczone
Fundacja Karola Wielkiego i rozbudowane przez jego następców
Hala po środku dziedzińca- nieznane przeznaczenie
Przejazd trójosiowy (nawiązanie do łuków tryumfalnych?), zdobienie geometryczne z glazurowanej cegły, dwie półkoliste przylegające wieżyczki po obu stronach.
Być może była to sala audiencyjna?
Środek- dekoracja malarska, naśladująca okładzinę kamienną i kolumny (nieznane dekoracji wnętrz świeckich, nawiązanie do Akwizgranu?, rozwiązanie ze sztuki rzymskiej okresu późnego cesarstwa)
Malarstwo karolińskie
Główny ośrodek artystyczny- szkoła pałacowa w Akwizgranie (najlepsze iluminowane rękopisy)
W Akwizgranie funkcjonowała kancelaria Karola Wielkiego oraz autonomiczne skryptorium (apogeum działalności ok. roku 800).
Dwie grupy rękopisów z tego skryptorium:
Grupa ewangeliarza koronacyjnego
Grupa ewangeliarza patriarchy
Ewangelistarz Godeskalka 781-83
Chrystus tronujący z młodzieńczym obliczem- San Appolinare Nuovo, czyli nawiązanie do sztuki wczesnochrześcijańskiej
Środki jedynie linearne
Architektura jest trudna do zidentyfikowania- być może mury Jerozolimy?
Fontanna życia
Hieronim, Ambroży, św. Augustyn i Grzegorz Wielki- ojcowie Kościoła
Ewangeliarz Ady, ok. 800 r.
Postać Marka ewangelisty
Modelowanie postaci oraz światło
Ewangelistarz koronacyjny ok. 800 r.
Tzw. korpus purpureus, bo niektóre karty były barwione na purpurowo.
Przedstawienia ewangelistów ze zwojami, a nie księgami- nawiązanie do przedstawień antycznych
Także przedstawienia ewangelistów z kodeksami jako skryptami
W stosunku do poprzednich ewangelistarzy- zawężenie gamy barwnej, ale za to dużo bardziej rozbudowana modulacja światłocieniowa, także na szatach.
Kodeks aureus- złoty kodeks (pojęcie bardzo obszerne)
Psałterz utrechcki ok. 820 powstał w Hautvilliers k. Reims
Nazwa bierze się od miejsca przechowywania.
Iluminacje- piórko i brunatny atrament, ilustracje nie oddzielone od tekstu ramą, rozwiązanie z kodeksów antycznych
Wiele grup postaciowych, a nie tylko przedstawień jednofigurowych.
Nie zachowało się żadne inne dzieło możliwe do przypisania temu samemu iluminatorowi.
Psałterz Stuttgarcki, ok. 820 r.
Płaskie postaci, bez jakiegokolwiek światłocienia. Iluminacje kolorowe.
Widać różnicę w biegłości przedstawiania grup figuralnych wobec Psałterza Utrechckiego.
Autor: Raban Maur- De laudibus Sankte Crucis ok. 840
Przedstawienie Ludwika Pobożnego jako władcy chrześcijańskiego, ale także za wzorami wojowników antycznych.
Słowa pisane bez odstępów, na samym obrazie. Litery elementem dekoracji.
Sakramentarz z Metz ok. 879
Przechowywany w Paryżu, w Bibliotece Narodowej
Czasy Ludwika Łysego
Złote litery
Bordiura- rama zamykająca tekst
Biblia Karola Łysego, tzw. Biblia Viviana ok. 846 r.
Przechowywana w Bibliotece Narodowej w Paryżu
Wzory z malarstwa późnoantycznego- kontrasty walorowe
Podobnie jak w sakramentarzu z Metz- naśladowanie form jubilerskich
Biblia z San Paulo fuori le Mura, ok. 870-75
Fundacja Karola Wielkiego, powstał w Reims
Biblia z Moutier-Grandval, ok. 830-840, Tours
Ponieważ niemal wszystkie rękopisy powstałe w kręgu Karola Wielkiego miały w sobie elementy malarstwa późnoantycznego, zapewne skryptorzy w Akwizgranie i Reims byli z kręgów włoskich.
Architektura okresu ottońskiego
Westwerki rozpowszechnione w Niemczech przez architekturę karolińską.
Katedra w Augsburgu (aktualnie barokowa)
Chór wschodni trzyabsydowy
Chór zachodni z ołtarzem ustawionym w absydzie
Dolna kondygnacja podzielona na pomieszczenia, w jednym z których była odprawiana liturgia.
Kościół św. Pantaleona w Kolonii, konsekracja 980r. - właściwy westwerk
Wykorzystanie fragmentów kościoła karolińskiego, dwuchórowego. Część zachodnia poprzedzona głębokim przedsionkiem.
Empory wbudowane w części kościoła na przedłużeniu naw bocznych.
Kościół św. Cyriaka w Gernrode, 961
Krzywy plan^^
Filar- kolumna- filar- kolumna – cecha architektury ottońskiej, potem charakterystyczna także dla architektury romańskiej
Kościoły ottońskie nie są sklepione, czasem sklepione krypty. Pokrycie stropami.
Część wschodnia jest bardzo przestrzenna (podłużna absyda).
Empory są stałym elementem architektury romańskiej.
Opactwo Werden k. Essen (obecnie dzielnica), przebudowa ok. X w.
Karolińskie opactwo benedyktynek
Wzór kaplicy akwizgrańskiej- ale są tylko trzy części sześcioboku, wbudowany w zachodniej części kościoła.
Hildesheim w dolnej Saksonii, siedziba biskupstwa
Katedra
Przebudowa ok. 1042 r.
Kościół św. Michała, zgromadzenia kanoników, fundacja ok. 1000 r., konsekracja krypty 1015, kościoła 1022 r.
Regularne założenie dwuchórowe z dwoma transeptami zakończonymi z obu stron wieżyczkami.
Chór zachodni z kryptą- bardziej rozbudowany. Chór wschodni zamknięty trzema absydami, znacznie mnie wypukły.
Kaplica św. Bartłomieja w Paderborn, 1017 r.
Całkowicie sklepiona, samodzielny kościół.
„per operarius graecos”- wybudowana przez budowniczych z Bizancjum
Fundacja Henryka II
Trójnawowe wnętrze halowe, kolumnowe, gdzie każde przęsło zostało przesklepione sklepieniem o bardzo wysokiej strzałce.
Krzyż Dezyderiusza ok. 774, Brescia
Gemmy antyczne
Krzyż św. Ruperta VII w.
Korona wotywna- mogła być świecznikiem nad ołtarzem lub darem wotywnym, bez funkcji; były po prostu okrągłe, corona- łac. Wieniec
Korona króla Swinthili (Wizygoci- zachowało się ich wiele z tego kręgu) 20. VII w.
Korona Receswintha 653-72
Kult relikwii
co najmniej od połowy III w.- papież Feliks I wprowadził sprawowanie eucharystii na grobach męczenników; kult męczenników był podstawą budowania tożsamości religijnej we wczesnym chrześcijaństwie
326- św. Helena, matka Konstantyna Wielkiego, odbyła pielgrzymkę do Ziemi Świętej, gdzie rzekomo odnalazła relikwie z krzyża- tabliczkę i cztery gwoździe
Legenda o wskrzeszaniu zmarłych i uzdrawianiu chorych przez dotknięcie drzewem krzyża.
Od IV w. kult relikwii krzyża św.
V/VI wiek- sepultum (grób), zwyczaj chowania relikwii pod posadzką kościoła tam, gdzie stawiany był ołtarz (kontynuacja zwyczaju wznoszenia kościołów na grobach męczenników)
Następnie chowano relikwie w mensach ołtarzowych; nie konsekrowano w średniowieczu ołtarzy, w których nie byłoby relikwii; czasowo zamurowywano relikwie w filarach mensy, ale odstąpiono od tego zwyczaju
Relikwiarze
Relikwiarz Pepina Krótkiego, ofiarowany opactwu św. Fides w Conques (Owernia)
Relikwiarz skrzynkowy z wielospadowym daszkiem, ze zdobieniami ptaków i orientalnymi
Relikwiarz bursowy (sakwowy)- przeznaczony na zwłoki właściciela, mógł być noszony przez najwyższych duchownych na piersiach w czasie sprawowania ceremonii
Relikwiarz zęba Jezusa Chrystusa, 888 r. Monza
Blacha srebrna, złocona lub złota
Relikwiarz z Enger ok. 785
Relikwiarz papieża Paschalisa I, 817-824 r.
...
Ytril