Ogrody.PDF

analizy i materiały •

kurier konserwatorski

7 2010

Dobory materiałowe

w ogrodach zabytkowych

Barbara Furmanik *

Ogród zabytkowy jest unikalnym rodzajem zabytku,

do którego powinno się stosować odrębne przepisy

specjalne, zarówno w kwestii jego badania, jak i prac

rewaloryzacyjnych. Jak deiniuje Karta Florencka, za-

bytkowy ogród jest zabytkiem żywym (art. 3), kompo-

zycją architektoniczną, której podstawowym materiałem

jest roślinność, a więc materiał żywy podlegający znisz-

czeniu i odrodzeniu (art. 2) . Kompozycja architektonicz-

na ogrodu historycznego obejmuje: jego rozplanowanie

włącznie z rzeźbą terenu, zespoły roślinne, ich rozmiary,

grę kolorów, ich zgrupowanie i zróżnicowanie wysokości

w każdej z grup, elementy konstrukcyjne i dekoracyjne,

wody ruchome i stojące, w których odbija się niebo (art.

4). Autentyczność ogrodu historycznego dotyczy w jed-

nakiej mierze jego rysunku i wielkości poszczególnych

jego części, jak i jego dekoracji, wyboru roślin lub minera-

łów, z których się składa (art. 9) .

Na przestrzeni dziejów kształtowały się różne

mody i podejście do sztuki ogrodowej. W zależności

od stylu ogrodowego, który określał charakterystycz-

ne cechy kompozycji ogrodowej, zmieniały się też ma-

teriały i formy poszczególnych elementów budujących

ogród. Prawidłowo prowadzony proces rewaloryzacji

zabytkowego ogrodu jest możliwy tylko przy jak naj-

wierniejszym odtwarzaniu wszystkich jego elemen-

tów kompozycyjnych, tj. roślinności, ukształtowania

układu drogowego, układu wodnego oraz architektu-

ry ogrodowej i wyposażenia. Każdy z tych elementów

powinien składać się z odpowiedniego budulca oraz

mieć odpowiednią formę charakterystyczną dla dane-

go stylu sztuki ogrodowej.

ogrody średniowiecza (xi-xv w.)

Ogrody średniowieczne stawiały przede wszystkim

na użytkowość. Były miejscem uprawy roślin – drzew

owocowych, warzyw i roślin leczniczych. Z upływem

czasu coraz bardziej zwracano uwagę na estetyczną

stronę ogrodów, które stały się ozdobą domów i rezy-

dencji. Stosowano rośliny rodzime.

1-2. Ogród zabaw Ogród Edenu, autor nieznany, malowidło ok.

1410, Niemcy, reprod za: www.wga.hu, oryginał w Städelsches

Kunstinstitut we Frankfurcie] i ogród warzywny

(rycina, reprod. za: www.cpx.republika.pl, oryginał w: M. Siennik,

Herbarz ziół , Kraków (1568).

Zioła, rośliny lecznicze i przyprawowe stoso-

wano zarówno w ogrodach użytkowych (zielniki),

jak i ozdobnych (wirydarz, ogrody opackie, hortus

conclusus, ogrody zabaw, łąki kwietne). Uprawiane ro-

śliny to: mięta, koper, hyzop, melisa, majeranek, pie-

truszka, szałwia, tymianek, lawenda, rozmaryn, ruta,

konwalia, mieczyk, kminek, malwa, cząber, polej,

rzeżucha, boże drzewko, wrotycz, krzew balsamowy,

bazylia, kolendra.

Podobne zastosowanie miały rośliny kwiatowe

i pnącza: różne gatunki róż – róże czerwone, róże da-

1. ROŚLINNOŚĆ

Roślinność jest podstawowym budulcem, bez niej

ogród praktycznie by nie zaistniał.

* Autorka jest pracownikiem Pracowni Kształtowania Poli-

tyki Konserwatorskiej KOBiDZ.

instrukcje •

analizy i materiały

analizy i materiały

masceńskie, róże muszkatołowe, winorośle, jaśmin,

bluszcz, lilie, irysy, iołki, nagietki, goździki, lewkonie,

stokrotki, orliki, dzwonki, krokusy, konwalie, pier-

wiosnki, przebiśniegi, malwy, piwonie, rumiany.

W ogrodzie warzywnym rosły: bób, groch, socze-

wica, cieciorka, mak, czosnek, ogórki, rzepa, dynia,

boćwina – buraki liściowe. W winnicach i chmielni-

kach: pnącza winorośli i chmielu.

Z drzew owocowych hodowano: jabłonie, grusze,

śliwy, wiśnie, leszczynę, a także pochodzenia obcego:

orzech włoski, brzoskwinie, winorośl, pigwy, morwy.

Krzewy stosowano na cięte żywopłoty, wysokie

labirynty i topiary: bukszpan, cis.

Drzewa sadzono najczęściej jako solitery (w wi-

rydarzach, ogrodach opackich, hortus conclusus, czy

ogrodach zabaw), a także w labiryntach i żywopło-

tach, w alejach i gajach: lipy, dęby, jawory, graby, buki,

jesiony.

jako solitery w kwaterach i parterach ogrodowych

jako aleje i boskiety (boschetto) .

Oprócz rodzimych owoców i warzyw, pojawiły się

warzywa zwane potocznie włoszczyzną, które pojawi-

ły się w Polsce wraz z królową Boną: seler, por, rzod-

kiew, kalaior, koper włoski, sałata głowiasta i rzym-

ska, kapusta włoska, kapusta biała, kapusta czerwona,

marchew, pietruszka, buraki ćwikłowe i cebula.

Rośliny introdukowane sprowadzano głównie

z Holandii i Włoch. Poza wspomnianymi warzywami,

owocami i ziołami były to cytrusy: cytryny, pomarań-

cze, a także: pasilora, szairek, korona, śniedek, lobe-

lia, nowe odmiany irysów i róż.

ogrody baroku (xvii-xviii w.)

Moda na ogrody barokowe dość szybko rozpowszech-

niła się w naszym kraju. Podstawą były ogrody wło-

skie, które rozbudowywano. Zakładano też nowe

ogrody przy nowo powstających zamkach i rezyden-

cjach magnackich. Natura – roślinność musiała pod-

porządkować się człowiekowi i jego nowej kreacji. Po-

szukiwano nowych walorów i efektów plastycznych

poprzez organizowanie wnętrz przestrzennych ogro-

ogrody renesansu (xvi w.)

Polskie ogrody Renesansu w dużej mierze wywodziły

się z tradycji ogrodów średniowiecznych i bardzo je

przypominały. Były ściśle powiązane z otaczającym

krajobrazem, regularne, podporządkowane archi-

tekturze i łączyły funkcje ozdobne z użytkowymi.

Stosowano głównie roślinny krajowe. Wraz z nasta-

niem panowania Bony Sforzy, dzięki sprowadzeniu

licznych włoskich architektów i ogrodników, w Polsce

rozpowszechniły się nowe gatunki i odmiany roślin

ozdobnych i użytkowych.

Ogród ziołowy (giardio de semplici) przypominał

średniowieczne herbarium . Dobór ziół i roślin przy-

prawowych był taki sam jak w ogrodach średnio-

wiecznych.

Dobór roślin kwiatowych obejmował przede

wszystkim gatunki rodzime: lilie, irysy, iołki, goź-

dziki, róże, lawendę, pierwiosnki, hiacynty, mieczyki,

orliki, niecierpki, niezapominajki, czarnuszkę, kon-

walie, bluszcz, winorośl, nagietki, malwy, barwinek,

szpikanard, kocimiętkę, marzankę.

W ogrodach renesansowych ceniono sobie gatun-

ki zimozielone, które dawały zamierzony efekt przez

cały rok oraz rośliny, które znoszą silne cięcia for-

mujące: bukszpan, cis, rozmaryn, grab. Formowano

z nich żywopłoty, szpalery i topiary (strzyżone w róż-

ne kształty drzewa i krzewy).

Cienniki i bindaże – kryte tunele i chodniki, utwo-

rzone z odpowiednio prowadzonych drzew sadzo-

nych w szpalery bądź prowadzonych po półkolistym

drewnianym stelażu, wykonywano głównie z grabów,

czasami lip. Pergole i trejaże obsadzano winoroślą,

chmielem i fasolą.

Drzewa głównie krajowe: graby, lipy, dęby, sosny

i cisy, a także platany, orzechy włoskie wprowadzano

3-4. Parter haftowy oranżeriowy i bindaż (berso) , ogród Het Loo.

Wszystkie fot. B. Furmanik.

analizy i materiały •

kurier konserwatorski

7 2010

du, zestawienie brył i płaszczyzn, kontrastowanie

barw i faktur roślin i materiału architektonicznego.

Proste renesansowe kwatery i partery ogrodowe zo-

stały rozbudowane i znacznie wzbogacone w okazałą

ornamentykę. Wnętrza ogrodowe miały być kolejny-

mi salami i gabinetami domu.

Dobór roślinny obejmował głównie gatunki ro-

dzime, z domieszką drzew i krzewów obcych (przede

wszystkim hodowanych w oranżeriach, które wysta-

wiano jako rośliny kubłowe). Formy kompozycyjne

i elementy roślinne cechowało większe bogactwo

i urozmaicenie niż we wcześniejszych stylach.

Partery haftowe były oparte na ornamencie hafto-

wym inspirowanym kobiercami orientalnymi. Orna-

ment stanowił żywopłot z wolno rosnących odmian

bukszpanu lub ligustru. Tło parteru wysypywano

kruszywem o różnych kolorach.

Partery rabatowe były to przeważnie symetrycz-

ne wydzielone rabaty kwiatowe, otoczone ścieżkami

z piasku lub kolorowego materiału. Rabaty otaczał

niski żywopłot z bukszpanu. Wypełnienie kwiatowe

rabat zmieniano co najmniej trzykrotnie w sezonie,

aby cały czas dawały efekt bogactwa i przepychu.

Stosowano kwiaty roczne i dwuletnie: aksamitki,

balsaminy, grzebionatki, lewkonie, nagietki, lwie

paszcze, ostróżki, pachnotki, rączniki, szarłaty, by-

liny: bławatki, ciemierniki, jaśminy, heliotropy, cha-

bry, cyklameny, dyptamy, dzwonki, iołki, bodzisz-

ki, goździki, heliotropy, irysy, jaskry, margerytki,

naparstnice, niedźwiedzie uszy, tuberozy, piwonie,

pierwiosnki, rumianki, słoneczniki, stokrotki, za-

wilce oraz rośliny cebulowe: tulipany, hiacynty,

narcyzy, żonkile, korony cesarskie, krokusy, szair-

ki, śniadki, zimowity, lilie. Czasami stosowano też

róże: stulistną, damasceńską i francuską. Partery

zdobiono też ciętymi krzewami: cisami, żywotnika-

mi, świerkami .

Partery oranżeriowe to najczęściej partery gazo-

nowe wzbogacone o rośliny kubłowe: pomarańcze, cy-

tryny, granaty, mirty, laury, jaśminy, rozmaryny, róże

miesięczne, palmy daktylowe, imbir, aloesy i inne.

Szpalery i labirynty formowano z grabów, lip,

wiązów, buków, klonów polnych, cisów, ligustrów,

ostrokrzewów, bukszpanów, jałowców, robinii i kasz-

tanowców.

Topiary, rzeźby roślinne, formowano głównie z ci-

sów, a także żywotników, świerków, lip i jabłoni.

Aleje obsadzano wiązami belgijskimi, lipami ho-

lenderskimi, kasztanowcami białymi, bukami, kasz-

tanami jadalnymi, topolami czarnymi, robiniami

białymi, wierzbami, jabłoniami, świerkami, żywotni-

kami, jodłami.

Boskiety sadzono z: lip, grabów, wiązów, kaszta-

nowców, buków, dębów, jesionów, brzóz, olch, wierzb,

topól. Do podsadzeń stosowano: głóg, leszczynę,

wierzbę krzewiastą, ostrokrzew, bukszpan i inne.

Pojawiły się też kolejne rośliny introdukowane:

moszeniec, złotokap, ligustr, jaśminowiec, lilak po-

spolity, judaszowiec południowy, juka, juka karoliń-

ska, sumak octowiec, cyprysik błotny, judaszowiec

kanadyjski, perukowiec, lilak perski, sosna wejmut-

ka, kasztanowiec krwisty, tulipanowiec amerykański,

iglicznia trójcierniowa, magnolia drzewiasta, hor-

tensja drzewiasta, kłęk kanadyjski, miłorząb chiński,

żywotnik wschodni, tulipany w ponad stu nowych

odmianach.

ogrody krajobrazowe (k. xviii – pocz. xx w.)

Nowy styl ogrodów krajobrazowych był diametral-

ną zmianą w sztuce ogrodowej, przede wszystkim

w kwestii podejścia do przyrody. Natura stała się wzo-

rem dla sztuki. Roślinność, w swej naturalnej formie

i wyglądzie, stała się najważniejszą częścią ogrodów

i parków z pełnią swych walorów, niezależną od ar-

chitektury. Większość roślin sprowadzanych w okre-

sie Baroku tak naprawdę rozpowszechniła się dopiero

w ogrodach krajobrazowych.

Podstawowym i najważniejszym materiałem bu-

dującym ogrody krajobrazowe były drzewa, rodzi-

me i sprowadzane. Tworzyły różnorodne elementy

przestrzenne – od lasków, promenad, alej, masywów

obrzeżających założenie ogrodowe, przez grupy, kępy

i klomby, po samotnie stojące solitery. Najczęściej

stosowano: lipy, brzozy, dęby, buki zwyczajne i od-

mianę purpurową, cedry, sosny wejmutki, choiny ka-

nadyjskie, miłorzęby, platany, magnolie, tulipanowce,

surmie, topole, świerki, jodły, jesiony, klony, jarzębi-

ny, modrzewie, kasztanowce.

Krzewy sadzono przy architekturze, jak też w gru-

pach, kępach i klombach do uzupełnienia drzew, po

kilka tego samego gatunku: bez czarny, lilaki, berbe-

rysy, kaliny, dzikie róże, róże pełne w różnych odmia-

nach, kłokoczki, maliny, agrest, tawuły, rododendro-

ny i azalie, hortensje drzewiaste, peonie drzewiaste,

jaśminowce, jałowce sabińskie, bukszpany etc.

Kwiaty, trawy i pnącza występowały głównie przy

architekturze. Używano ich przede wszystkim do wy-

pełniania wolnego miejsca w grupach i klombach oraz

w rabatach zakładanych wokół pałacu czy dworu:

malwy, piwonie, tulipany, przylaszczki, iołki, rezedę,

barwinki, róże, nachyłki, przetaczniki, naparstnice,

dzwonki, ubiorki, aksamitki, niecierpki, pysznogłów-

ki szkarłatne, nagietki lekarskie, powoje, nasturcje,

loksy, psianki, krwawniki, laki, mydlnice, korony ce-

sarskie, lilie, trachelium, ukwapy, krąglatki, koleusy,

pelargonie i wiele innych.

Często stosowano rośliny w kubłach i donicach:

pomarańcze, cytryny, bielunie, agawy, fuksje.

instrukcje •

analizy i materiały

analizy i materiały

jest często stosowany motyw – pojedyncze drzewo

na tle białej ściany. Wprowadzono dużo nowych ga-

tunków i odmian. Rośliną przewodnią były pnącza,

które porastały pergole. Równie ważnym elementem

były ogródki skalne i alpinaria budowane z natural-

nych kamieni, z roślinami okrywowymi, alpejskimi

oraz iglastymi. Ogródki te miały imitować krajobraz

górski. Te same rośliny stosowano do obsadzenia

murków, skarp kamiennych, oczek wodnych, scho-

dów ogrodowych; kępy bylin i ziół przerastały płyty

tarasów i dróg. Rabaty kwiatowe, o prostych i geo-

metrycznych kształtach oraz bogactwie wypełnienia,

przywoływały partery barokowe. Duża różnorodność

dostępnych gatunków i odmian kwiatów umożliwiała

ich komponowanie. Głównym materiałem roślinnym

były przede wszystkim byliny. Drzewa, jako rośliny

duże, stosowano rzadziej. Pojedyncze malownicze

drzewa sadzono na dziedzińcu. Czasami drzewa były

włączane w architekturę budynku – przenikały lekkie

dachy.

Dobór gatunków roślin dla ogrodów Secesji i Mo-

dernizmu jest ten sam. Poza roślinami stosowanymi

w poprzednich stylach ogrodowych, które zostały już

wymienione, obejmuje też gatunki, odmiany i hy-

brydy, które pojawiły się w Polsce bądź zostały wy-

hodowane po 1900 r. Bogactwo gatunków i odmian

dostępnych w Polsce w owym okresie jest widoczne

w dostępnych katalogach szkółkarskich. Z roślin

nowo sprowadzonych najczęściej stosowane gatunki

to: kalina sztywnolistna, suchodrzew chiński, kol-

kwicja chińska, kalina koreańska, lilak zwisłokwia-

towy, irga rozkrzewiona, robinia nowomeksykańska,

jabłonie ozdobne. Znacznie wzrosła hodowla i liczba

stosowanych bylin: lilie, dużo nowych odmian irysów,

lilii wodnych, liliowców, ostróżek, łubinów, loksów,

orlików etc. Najczęściej stosowanymi gatunkami róż

były: róża bukietowa, róża Lamberta.

5-6. Ogród modernistyczny

(park Szczytnicki we Wrocławiu)

i ogród secesyjny w Krakowie

(„ Czerwona parasolka”, J. Mehofer,

1917, reprod za:

www.pinakoteka.zascianek.pl,

oryginał – własność prywatna)

Nowo sprowadzone rośliny to: loksy roczne, lok-

sy trwałe, nachyłki9, nawłocie kanadyjskie, łubiny,

astry chińskie, liliowce, chryzantemy, dalie, cynie, pe-

largonie; kamelie, ananasy, storczyki, daglezje zielo-

ne, sekwoje wieczniezielone, mamutowce olbrzymie,

jałowce chińskie i inne.

ogrody secesji (1900 – lata 20. xx w.)

i modernizmu (okres międzywojenny)

Styl ogrodowy Secesji nie naśladował przyrody,

a przeobrażał ją artystycznie. Ogrody kipiały roślin-

nością, starano się bowiem na małej powierzchni

wprowadzić jak najwięcej różnorodnych gatun-

ków i odmian. Powstało nawet pojęcie „kamienica-

ogród”, gdzie owym ogrodem były pnącza popro-

wadzone po murach budynku; najczęściej były to

winobluszcz i bluszcz. Wzrosło znaczenie rodzimych

roślin kwiatowych, szczególnie bylin, a także kwit-

nących krzewów. Chętnie wprowadzano też rośliny

introdukowane, ich nowe odmiany i hybrydy, które

były łatwo dostępne w wielu istniejących ówcześnie

szkółkach.

Ogrody modernistyczne stawiały na funkcjonal-

ność. W kompozycjach nastąpił nagły powrót do

geometryzacji, która była przejawem nowoczesno-

ści. W przeciwieństwie do Secesji, gdzie roślinność

bujnie opływała architekturę, stawiano na kontrasty

pomiędzy architekturą a ogrodem, czego przykładem

2. UKŁAD DROGOWY

Układ drogowy ogrodów, jego przebieg i położenie,

był ściśle powiązany ze stylem ogrodowym, kom-

pozycją i zasadami, jakie w owej epoce panowały.

Zmieniał się wraz z nastaniem nowej mody. Jednak

materiał, jaki stosowano do budowy dróg i placów

ogrodowych, przez wieki nie uległ większym zmia-

nom. Przede wszystkim stosowano materiały natu-

ralne (ziemia, glina, piasek, żwir, tłuczeń, kamień),

występujące w danej okolicy (względy ekonomiczne

i praktyczne).

ogrody średniowiecza (xi – xv w.)

Charakteryzował je prosty rysunek dróg, przecinają-

cych się pod kątem prostym. Drogi wyznaczały kwa-

tery ogrodowe obsadzane roślinami.

analizy i materiały •

kurier konserwatorski

7 2010

Nawierzchnie: ziemne (najczęstsze, jednak nie-

praktyczne ze względu na powstające błoto czy kurz),

żwirowe, trawiaste (najtańsze, ale gromadziły rosę),

ceglane lub brukowe (przy budynkach, w wirydarzach,

ogrodach miejskich). Brak obrzeży.

ogrody modernizmu

(okres międzywojenny)

W przebiegu dróg nastąpił powrót do geometryzacji,

prosty układ dróg nawiązywał do architektury (zwa-

no je ogrodami architektonicznymi). Największe zge-

ometryzowanie widoczne było w małych ogrodach,

natomiast w średnich i dużych tylko koło domu i przy

wejściu, reszta ogrodu pozostawała naturalistyczna.

Nawierzchnie: ziemne, żwirowe, tłuczniowe, ce-

glane, kamienne (kostka, płyty, bruk), z bali drew-

nianych, z płyt i kostki betonowej, trylinki, mozaiki

ceramicznej. Bardzo popularne były płyty kamienne

lub betonowe wpuszczane w murawę czy kolorowy

żwir. Stosowano krawężniki.

ogrody renesansu (xvi w.)

Podstawą kompozycji ogrodowej była prosta siatka

dróg i placów, silnie połączona z głównym budynkiem

i pozostałą architekturą ogrodową.

Nawierzchnie: ziemne, żwirowe, ceglane (chod-

niki z cegieł układano na cienkiej podlewce zaprawy

budowlanej wapiennej), brukowe. Brak obrzeży.

ogrody baroku (xvii – xviii w.)

Podobnie jak w Renesansie, prosta siatka dróg i pla-

ców była podstawą kompozycji ogrodowej, silnie po-

łączona z głównym budynkiem i pozostałą architek-

turą ogrodową.

Nawierzchnie: ziemne, piaskowe, żwirowe, ce-

glane, bruk. Czasami stosowano różne kolory żwiru

i piasku (popularna była biała aleja wysypana białym

piaskiem). Zakładano też aleje zielone – o nawierzch-

ni trawiastej.

Drogi posiadały czasem obrzeże – rzędy kamieni

brukowych lub deski, a także kamienne rynsztoki.

3. UKŁAD WODNY

Układ wodny w historycznych ogrodach przechodził

znaczne przemiany, od stosowania zbiorników natu-

ralnych (stawy, źródła, jeziora), przez budowane (pro-

ste kanały czy baseny), po fontanny i skomplikowane

urządzenia hydrauliczne.

ogrody średniowiecza (xi – xv w.)

Woda w ogrodzie była przede wszystkim elementem

użytkowym, potrzebowano jej do podlewania roślin,

pojenia zwierząt, hodowli ryb. Architektoniczna

i plastyczna oprawa wód ogrodowych wywodziła się

z przesłanek praktycznych (łatwy dostęp) i technicz-

nych. Dopiero z czasem zauważono jej znaczenie jako

elementu dekoracyjnego, coraz bardziej zdobiono

studnie i bortnice fontann.

Wykorzystywano naturalne źródła i zbiorniki

wodne: strumyki i rzeki często wpadały do kwadrato-

wego basenu lub kamiennej rynny/koryta, z którego

woda mogła być pobierana i dalej stosowana. Wody

płynące spełniały funkcje sanitarne (odpływ nieczy-

stości, pranie). Siłę wody wykorzystywano do napędu

w młynach. Jeziora, stawy i sadzawki zasilane przez

źródła i strumienie dawały wodę pitną, do mycia oraz

były miejscem hodowli ryb. Sadzawki rybne często

lokalizowano między warzywnikiem a sadem lub na

obrzeżach ogrodu. Miały one prostą oprawę – darnio-

wane brzegi, czasami były otoczone niskim płotkiem

z dyli.

Innymi elementami były studnie, baseny i fontan-

ny. Cembrowinę studni, kolistą lub kwadratową, za-

zwyczaj robiono z kamienia, rzadziej z drewna. Nad

nią mocowano urządzenie wyciągające. W Polsce czę-

sto nad studnią budowano dachy brogowe wsparte na

słupach, aby chroniły ludzi i wodę przed zanieczysz-

czeniami. Z czasem kamienne cembrowiny oraz całe

konstrukcje zaczęto zdobić. Baseny wodne miały pro-

stą formę (okrąg, kwadrat), niską kamienną bortnicę.

Fontanna usytuowana w środku ogrodu, wirydarza

ogrody krajobrazowe (k. xviii – pocz. xx w.)

W tym okresie nastąpiła całkowita zmiana kompozy-

cji układu drogowego. Typowe były naturalnie wijące

się drogi i ścieżki, najczęściej dostosowane do ukształ-

towania terenu, które prowadziły do najważniejszych

miejsc w parku (budynków, punktów widokowych

itp.). W ogrodach k. XIX w. i pocz. XX w. układ dróg

wokół głównego budynku był regularny, natomiast

w parku – naturalistyczny. W ogrodach dworskich 2.

poł. XIX w. charakterystyczny był schemat dróg ob-

wodnicowych (2-3 okręgi czy elipsy obiegające ogród,

połączone bocznymi ścieżkami), tworzący tzw. ogro-

dy obwarzankowe.

Nawierzchnie: ziemne, żwirowe, tłuczniowe, gli-

niaste, bruk, mieszane. Często stosowano kamienne

rynsztoki. Brak obrzeży.

ogrody secesji (1900 – lata 20. xx w.)

Przy budynku układ dróg, placyków i tarasów był re-

gularny, natomiast w samym ogrodzie drogi biegły po

łukach, krzywiznach, serpentynach, najczęściej wzo-

rowanych na świecie roślin.

Nawierzchnie: ziemne, żwirowe, tłuczniowe, ce-

glane, kamienne (kostka, płyty, bruk), z drewnianych

bali, z płyt i kostki betonowej, trylinka. Częste było

mieszanie materiałów, np. żwiru, trawy czy bruku

w ramach z cegły. Stosowano krawężniki.

instrukcje •

analizy i materiały

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: