Poezje Czesława Miłosza (opracowanie).pdf

POEZJE CZESŁAWA MIŁOSZA

Biografia artystyczna Czesława Miłosza

Czesław Miłosz urodził się 30 czerwca 1911 w Szetejniach nad NiewiaŜą (Litwa). Młodość

spędził w Wilnie, w latach 1929-1934 studiował prawo na Uniwersytecie Stefana Batorego.

Był współzałoŜycielem grupy poetyckiej śagary i współredaktorem jej pisma. W 1933 roku

wydał pierwszy tom poetycki Poemat o czasie zastygłym. W 1934 r. otrzymał nagrodę

wileńskiego Związku Literatów za twórczość poetycką. Dwukrotnie (w roku 1931 i w latach

1934-1935) wyjeŜdŜał do ParyŜa na stypendia naukowe, spotykając się wtedy z O. W.

Miłoszem, z którym łączyło go dalekie pokrewieństwo. W 1936 r. wydał zbiór wierszy Trzy

zimy; w tym samym roku podjął pracę w Polskim Radio, najpierw w Wilnie, a następnie

(1937) w Warszawie, gdzie przebywał równieŜ podczas okupacji niemieckiej, biorąc czynny

udział w podziemnym Ŝyciu literackim i kulturalnym. W 1940 wydał zbiór poetycki pt.

Wiersze (pseud. Jan Syruć), a w 1942 antologię poetycką prezentującą polską poezję powstałą

pod okupacją Pieśń niepodległa. Zajmował się teŜ przekładami – tłumaczył Jak wam się

podoba Szekspira oraz esej J. Maritaina Drogi klęski, podejmujący temat kolaboracji z

faszyzmem. Po wojnie na krótko wyjechał do Krakowa, po czym – pod koniec 1945 roku –

wstąpił do słuŜby dyplomatycznej i pracował jako radca kulturalny w ambasadach polskich w

Stanach Zjednoczonych (Nowy Jork, Waszyngton) i Francji (ParyŜ, od 1949 r.),

równocześnie zachowując więź z krajem i publikując swoje utwory w prasie polskiej. W roku

1945 wydał tom poetycki pt. Ocalenie, zawierający część wierszy przedwojennych oraz

utwory powstałe pod okupacją, trzy lata później, w „Twórczości” (nr 4/48) ogłosił Traktat

moralny. W 1951 roku odmówił powrotu do Polski i pozostał w ParyŜu, utrzymując się z

pracy literackiej. W 1953 roku wydał we Francji (w Bibliotece „Kultury”): Światło dzienne -

zbiór wierszy emigracyjnych, napisanych w USA i we Francji, Zniewolony umysł –

paraboliczną opowieść o losach kilku pisarzy polskich, ukrytych pod czytelnymi

kryptonimami, a takŜe napisaną po francusku i przetłumaczoną na polski powieść La prise du

pouvoir ( Zdobycie władzy ) . Ta ostatnia została wyróŜniona Europejską Nagrodą Literacką

(Prix Littéraire Européen). W 1955 roku ta ostatnia powieść ukazała się w Instytucie

Literackim w ParyŜu po polsku; ponadto Miłosz wydaje jeszcze powierć stanowiącą powrót

do krainy dzieciństwa poety – Dolina Issy , a następnie – jeszcze przed wyjazdem do USA –

tom poetycki Traktat poetycki (1957). Zaproszony na wykłady z literatury polskiej na

Uniwersytet Kalifornijski w Berkeley (1960), w 1961 r. objął tam stanowisko profesora

języków i literatur słowiańskich i osiadł na stałe. Publikował głównie w ParyŜu i w USA, ze

względów politycznych był natomiast objęty zakazem cenzury w kraju. W 1962 mroku

ukazał się tom Król Popiel i inne wiersze, w 1965 – Gucio zaczarowany, w 1969 – Miasto bez

imienia , w 1973 – Selected Poems, w 1974 – Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada, a w 1976

– zebrane Utwory poetyckie. Poems (anglojęzyczne wydania zbiorów wierszy wydane były w

Ameryce, pozostałe – po polsku – publikował Instytut Literacki). Tłumaczony na wiele

języków, coraz bardziej znany na Zachodzie, początkowo głównie jako eseista, Czesław

Miłosz stopniowo zyskiwał sobie coraz większą renomę jako poeta. Za twórczość poetycką

otrzymał – w 1976 roku stypendium Guggenheima, w 1978 – nagrodę The Neustadt

International Prize for Literature, a w 1980 roku – literacką Nagrodę Nobla. Ta ostatnia, w

powiązaniu z sytuacją polityczną w Polsce, stała się przyczyną odblokowania zakazu

cenzorskiego dotyczącego jego twórczości. Kiedy Instytut Literacki w ParyŜu wydał (1980-

1981) dziesięciotomowe Dzieła zbiorowe, stały się one podstawą dla wydań polskich.

Stopniowo objęte zakazem publikacje paryskie oraz nielegalne, drugoobiegowe wydania

zostały zastąpione przez oficjalne edycje krajowe, takŜe zbiory esejów tworzonych w języku

angielskim ukazały się przetłumaczone na język polski. I tak w 1980 roku PIW wydaje

Wiersze wybrane, w 1981 – Czytelnik Poezje, Znak – Dalsze okolice, a LSW – Poezje

wybrane. Następnie w 1983 roku w Wydawnictwie Literackim ukazuje się tom Hymn o perle,

stanowiący powtórzenie o rok wcześniejszego wydania paryskiego (kolejna edycja krajowa –

1989). To samo WL publikuje później jeszcze dwa tomy Wierszy (1984), Nieobjętą ziemię

(1988, powtórzenie paryskiej edycji z 1984), a „Znak” – Kroniki (1988) i Dalsze okolice

(1991). Aktualnie na polskim rynku księgarskim Miłosz obecny jest stale, współpracując z

dwoma wydawnictwami krakowskimi – Wydawnictwem Literackim i „Znakiem”, chociaŜ

prawo do niektórych tytułów otrzymują i inni edytorzy. Ostatnie publikacje to Na brzegu

rzeki (1994), Abecadło Miłosza (1996) i Piesek przydroŜny (1997), wszystkie w „Znaku”.

PoniewaŜ na ogół pierwodruk paryski poprzedza o kilka lat wydanie krajowe, a na naszym –

nieuporządkowanym jeszcze – rynku wydawniczym pojawiło się teŜ kilka nie

autoryzowanych, „pirackich” wydań wierszy i antologii, niniejsze omówienie na pewno nie

jest kompletne, uwzględnia jedynie najwaŜniejsze pozycje w dorobku autora. Poza

twórczością poetycką oraz wymienionymi wcześniej powieściami, Miłosz opublikował w

Polsce większą część swojego dorobku eseistycznego. Najbardziej znaczące tytuły to:

Widzenia nad Zatoką San Francisco (ParyŜ – 1969, Kraków – 1989), Ziemia Ulro (ParyŜ -

1977, Kraków – 1994), Ogród nauk (ParyŜ – 1979, Lublin – 1991), Świadectwo poezji (ParyŜ

– 1983, Warszawa – 1987), Zaczynając od moich ulic (ParyŜ – 1985, Wrocław – 1990),

dziennik Rok myśliwego (ParyŜ – 1990, Kraków – 1991), Szukanie ojczyzny (Kraków 1991),

Metafizyczna pauza (Kraków 1995), Legendy nowoczesności – zbiór esejów i listów do

Jerzego Andrzejewskiego (Kraków 1996), śycie na wyspach (Kraków 1997). Ponadto

Czesław Miłosz publikuje polskie tłumaczenie wykładów o literaturze ojczystej Historia

literatury polskiej do roku 1939 (Kraków 1993), a takŜe – niejako na marginesie swojej pracy

– wydaje antologie i zbiory poezji polskiej i obcej częściowo we własnych tłumaczeniach, jak

np. Haiku (Kraków 1992), Mowa wiązana (Warszawa 1986) czy Wypisy z ksiąg uŜytecznych

(Kraków 1994) oraz szkic monograficzny poświęcony Annie Świrszczyńskiej JakiegoŜ to

gościa mieliśmy (Kraków 1996). W latach dziewięćdziesiątych zamieszkał w Krakowie, gdzie

spędza miesiące wolne od pracy uniwersyteckiej w Ameryce, został nawet honorowym

obywatelem Krakowa i (wraz z Wisławą Szymborską) patronem Komitetu Dni Krakowa

(Festiwal Kultury – Kraków 2000). Często przebywa w Polsce, biorąc czynny udział w Ŝyciu

literacki i kulturalnym kraju. Otrzymał tytuły doktora honoris causa wielu polskich uczelni,

wywiera takŜe znaczny wpływ na poetów róŜnych pokoleń i orientacji.

TwórczoŚĆ poetycka Czesława Miłosza

Poezja Czesława Miłosza niełatwo poddaje się interpretacjom. Miłosz uwaŜany jest za

poetę trudnego, chociaŜ równocześnie jest niezwykle popularny i to nie tylko – jak moŜna by

się spodziewać w kręgach akademickich. Istnieje wręcz utrwalona moda na poezję Miłosza,

czemu sprzyja zresztą bogata i wielowątkowa działalność pozaliteracka poety (Miłosz

ostatnio udziela wielu wywiadów, występuje w mediach, patronuje rozmaitym akcjom i

działaniom kulturalnym).

Twórczość poetycka Czesława Miłosza jest niezwykle zróŜnicowana; omawiając ją moŜna

zatem dokonywać rozmaitych prób systematyzacji. Sam fakt, Ŝe biografia i dzieło pisarza

obejmuje trzy epoki literackie – międzywojnie (okres „śagarów”), lata okupacji spędzone w

Warszawie oraz (najdłuŜszy i jakŜe skomplikowany) okres powojenny – zmusza czytelnika

do wnikliwego badania ewolucji postawy poetyckiej i poszukiwania właściwych kontekstów

biograficznych i historycznych, odnoszących się do poszczególnych utworów.

Wczesna twórczość Czesława Miłosza określana jest mianem katastroficznej, następny

okres jego twórczości to czas skupienia na problematyce politycznej i historycznej, twórczość

dojrzała – to poszukiwania odpowiedzi na pytania dotyczące sensu egzystencji ludzkiej,

zagłębianie się w metafizyce, zwrot ku religii, przy jednoczesnym dąŜeniu do coraz

oszczędniejszych, ascetycznych form wypowiedzi. BoŜena Chrząstowska w swoim szkicu

poświęconym poecie proponuje wyodrębnienie czterech etapów artystycznej drogi pisarza:

W istocie nie ma jednego Miłosza. [...] ... spróbujmy jednak dla ułatwienia wyodrębnić

czterech róŜnych „Miłoszów”, czyli cztery fazy ewolucyjne w tej niezwykłej, bo wysoce

zróŜnicowanej, ale przecieŜ zawsze „Miłoszowej” poezji:

1. Miłosz społecznik, wizjoner i prorok ( początki twórczości, poezja okupacyjna, wybrane

utwory późniejsze ):

2. Miłosz historyczny, poeta epoki ( głównie lata pięćdziesiąte – poezja traktatowa, tomik

Światło dzienne, eseje );

3. Miłosz metafizyczny, poeta eschatologii ( prawie cała twórczość, początek „rekolekcji” od

Króla Popiela);

4. Miłosz religijny i biblijny ( od Ocalenia, nasilenie od Ziemi Ulro, przekłady biblijne – lata

osiemdziesiąte ). 1

Sam poeta niechętnie odnosi się do wszelkich prób klasyfikacji, przy kaŜdej okazji głosząc

swoją niezaleŜność wobec konwencji, snobizmów i schematów. Ironia i autoironia obecna w

wielu wierszach pozwala poecie dystansować się wobec wszelkich gotowych formuł

myślowych i odpowiedzi. Czytając Miłosza mamy czasem wraŜenie, Ŝe w miarę upływu lat

postawa ironisty staje się podstawowym wyznacznikiem poglądów pisarza na świat i na

samego siebie. Coraz trudniej przychodzi pisarzowi zajęcie postawy autorytetu, częściej

uświadamia sobie – i swoim czytelnikom – relatywizm wszechrzeczy. Rzadko i jedynie w

bardzo szczególnych sytuacjach decyduje się Miłosz przyjmować rolę sędziego, a nawet i

wtedy – jak w wierszu Sa rajewo 2 , który rozpoczyna się swoistą parentezą: Niech to nie będzie

wiersz, ale przynajmniej mówię, co czuję – ma pełną świadomość obciąŜenia własną

niedoskonałością. Zwątpienie i pokora, stale obecne w twórczości Miłosza, nie wykluczają

przy tym spokoju, łagodnego, powolnego smakowania Ŝycia, delektowania się chwilą.

Poeta budził i budzi do dzisiaj wielkie emocje – są czytelnicy, którzy go uwielbiają, i są

tacy, co go nienawidzą. Sam Miłosz często chyba świadomie prowokował swoich

czytelników 3 , równie często przy tym padał ofiarą rozmaitych manipulacji. NaleŜy bowiem

pamiętać, Ŝe chociaŜ dzisiaj nie mamy najmniejszych wątpliwości, iŜ urodzony w samym

sercu Litwy... poeta ...przynaleŜy do gospodarstwa polskiej literatury, jego droga do polskiego

czytelnika nie była prosta ani łatwa. Nie bez znaczenia jest fakt, Ŝe poeta prawie pół wieku

spędził na emigracji, z czego większość czasu poza Europą, a juŜ samo

to „oddalenie”, nawet gdyby nie było obciąŜone politycznymi konsekwencjami, nie

pozostawało bez wpływu ani na postawę pisarza, ani na sposób odbierania jego dzieł przez

czytelników w Polsce.

Bywał najczęściej Miłosz odczytywany jako kontynuator romantycznej tradycji tyrtejskiej –

i to zarówno przez cenzurę, jak i przez swoich politycznych współwyznawców. Kilka jego

wierszy znalazło się na Solidarnościowych pomnikach (np. cytat z wiersza Który skrzywdziłeś

został umieszczony na pomniku stoczniowców zamordowanych w 1970 roku w Gdańsku), a

sam poeta w 1982 roku nałoŜył „płaszcz Konrada”, publikując kilka wierszy wyraźnie

odnoszących się do aktualnej sytuacji politycznej, jak chociaŜby Do Lecha Wałęsy:

Po dwustu latach, Lechu Wałęso,

Po dwustu latach odzyskiwanej i esów traconej nadziei

Zostałeś naczelnikiem polskiego ludu

I tak jak tamten, masz przeciw sobie mocarstwa.

Jak pisze Boiena Chrząstowska – ...byłoby jednak wielką krzywdą dla twórcy poematu

Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada, gdyby istnienie Miłosza w polskiej rzeczywistości

kulturalnej związać z wichrem historii. Nikt nie był dalszy od poddawania się jej przemoŜnym

wpływom, jak sam Miłosz. Całe Ŝycie walczył o wyrwanie się z miaŜdŜących trybów historii w

obronie niepowtarzalności ludzkiego losu, w obronie godności indywidualnego „ja”. 4

Zresztą Miłosz sam po paru latach dystansował się swoich ówczesnych tekstów i starał się o

odzyskanie prawa do indywidualnego głosu (nazywając to Ŝartobliwie „reprywatyzacją

swojej osoby”), co znowu odbierane było często jako rodzaj zdrady:

Panie BoŜe, lubiłem dŜem truskawkowy

I ciemną słodycz kobiecego ciała.

Jak teŜ wódkę mroŜoną, śledzie w oliwie,

Zapachy: cynamonu i goździków.

JakiŜ więc ze mnie prorok? Skądby duch

Miał nawiedzić takiego? 5

Z całą pewnością zatem jednym z zasadniczych rysów poezji Czesława Miłosza jest

samoświadomość, autokrytycyzm postawy. Zarówno poezja, jak i eseistyka charakteryzują się

róŜnorodnością stylistyk i strategii poetyckich. Inną cechą wyróŜniającą – rodzajem

poetyckiego „piętna” jest swoista strategia wypowiedzi, przewrotna i pełna pułapek gra, jaką

poeta prowadzi z czytelnikiem:

Mój umysł był, jak mi się zdaje, umysłem artysty, ze wszystkimi jego zaletami i wadami.

Postępował od przeczenia do przeczenia, a nawet, próbując przezwycięŜyć sprzeczności,

właściwie w nich się lubował. Jedną z moich literackich rozrywek było prowadzić czytelnika

w jakimś kierunku i następnie poplątać mu ścieŜki, tak Ŝeby stracił pewność, co zresztą

powodowało wiele nieporozumień. 6

Spośród wielu cech charakteryzujących postawę poetycką Czesława Miłosza warto

wymienić perfekcjonizm, szlachetność stylu i języka (chociaŜ pozorna „prostota” okazuje się

często złudna), skłonność do ironicznego dystansu i autoironii, wielogłosowość i

dyskursywność, upodobanie do filozoficznych, historycznych i metafizycznych refleksji.

Klasyczność formy i klarowność kompozycji oraz głębokie zanurzenie w tradycji kulturowej

poeta łączy z Ŝarliwością tonu i Ŝarem emocjonalnego zaangaŜowania. Często pesymistyczny

i gorzki, nie waha się nigdy stanąć w obronie pokrzywdzonych – w tym sensie jest poetą

„przegranych”.

Ostatnie lata twórczości to zarazem lata poszukiwań. Tłumaczenia Biblii i haiku, fascynacja

poezją chińską i japońską, opracowywanie antologii, eseistyka i działalność popularyzatorska

– wykłady i odczyty, nagrania radiowe. Wszystko to zmierza w kierunku znalezienia nowych

form wypowiedzi – poza formą tradycyjnego wiersza.

Właściwie niezmienny pozostaje zestaw tematów i problemów interesujących artystę:

katastrofizm, zwątpienie, zagłada – ocalenie, wiara – zwątpienie, metafizyka i filozofia,

wydziedziczenie i tradycja, sytuacja współczesnego artysty-poety, emigracja, polskość.

Widoczna jest natomiast – przy wszystkich cechach decydujących o rozpoznawalności

wyrazistego i niepowtarzalnego stylu – ewolucja warsztatu poetyckiego – od bogactwa w

stronę ascezy. W jednym ze swoich późnych wierszy Miłosz uznał „milczenie” za

najdoskonalszą formę wypowiedzi poetyckiej.

Twórczość Miłosza obejmuje poezję i prozę, eseje i powierci, poematy, traktaty i drobne

utwory liryczne. Na szczególną uwagę zasługuje eseistyka, która w miarę upływu lat zajmuje

coraz bardziej znaczące miejsce w dorobku pisarza. Olbrzymie zasługi poniósł Miłosz jako

nauczyciel, wykładowca, a zarazem tłumacz – popularyzując wiedzę o polskiej literaturze

dawnej i współczesnej w środowisku amerykańskim. Jego Historia literatury polskiej stała się

zresztą wydarzeniem i na polskim rynku czytelniczym – pisarz nie waha się przed

wypowiadaniem własnych, niezaleŜnych sądów, ujawniając często bardzo kontrowersyjne

opinie. Miłosz bywa ironiczny, złośliwy, niesprawiedliwy – ale nigdy nudny.

Wypowiedzi nas temat literatury współczesnej, historii i polityki często bywają źle

rozumiane, poeta bywa posądzany o wywyŜszanie się, pychę, pogardę – a jego wyjątkowa

pozycja w połączeniu z ostentacyjnie akcentowanym poczuciem „niezakorzenienia”

prowokuje wrogów. Swoistym skandalem był na przykład wiersz Z. Herberta pt.

Chodasiewicz (Z. Herbert Rovigo, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1992, s. 45).

Analiza wybranych utworów poetyckich

Campo di Fiori ( z tomu Ocalenie 1945 )

Wiersz napisany rytmicznym ośmiozgłoskowcem; moŜemy potraktować go jako

nieregularną sylabotoniczną 7 białą oktawę (czyli wiersz zbudowany z ośmiu wersów), lub –

przy załoŜeniu, Ŝe kaŜde dwa wersy stanowią całość (gdyŜ zwykle łączą się one pod

względem logicznym i składniowym) – regularny, przełamany w średniówce sześciostopowy

tonik 8 , o wyraźnie zaznaczonym rytmie (Ss, sSs, sSs trochej, amfibrach, amfibrach).

Formą wypowiedzi jest tu monolog podmiotu lirycznego, który przedstawia trzy obrazy

rozgrywające się w róŜnych planach czasowych: 1. Plac Campo di Fiori współcześnie – pełen

przekupniów sprzedających frutti di mare, 2 . Plac Campo di Fiori w czasie egzekucji –

spalenia na stosie inkwizycyjnym Giordana Bruna, 3. Warszawa – plac przed płonącym

gettem warszawskim.

Nie bez powodu omawianie utworu proponujemy zacząć od jego struktury. Silnie

zrytmizowana biała oktawa, czy teŜ – według innej interpretacji – przełamany w średniówce

heksametr to formy wiersza mające olbrzymią tradycję (poezja antyczna). Dostojny, powaŜny

rytm nadaje wypowiedzi nastrój „bohaterski”, nieco nawet patetyczny, a przy tym – przez

skojarzenie historii najnowszej ze staroŜytnością – zmusza czytelnika do refleksji na temat

ciągłości ludzkiego doświadczenia widzianego z perspektywy historii.

Podstawowym tropem poetyckim uŜytym przez Miłosza jest epitet. Bogate, malarsko

potraktowane obrazy skomponowane zostały na zasadzie paraleli 9 : plac rzymski – plac

warszawski, płonący na stosie Giordano – płonący w getcie śydzi, ogień ogarniający stos –

ogień widoczny w oknach palących się domów, hałas przekupniów targujących się z

kupującymi – hałas jarmarcznej muzyki i bawiących się ludzi, tłum rzymski – tłum

warszawski (jednakowo obojętne i nieczułe na rozgrywające się wydarzenia). Za pomocą tak

uporządkowanych obrazów poeta dowodzi, Ŝe tragedia umierającego człowieka jest zawsze

taka sama, niezaleŜnie od tego, czy śmierć dotyczy jednostki, czy zbiorowości. Umierający

mieszkańcy getta nie odczuwają przecieŜ ulgi z powodu wspólnoty swego losu, a obojętność

świadków – ludzi „zza muru” – ostatecznie przekreśla więź łączącą ich ze światem ludzi

Ŝywych. „Samotność ginących” dotyczy kaŜdego, kto stał się ofiarą – być moŜe nawet

samotność ludzi umierających w getcie jest jeszcze dotkliwsza, gdyŜ pozostają

nierozpoznawalni i anonimowi, nie mają szansy nie tylko na pomoc czy współczucie, ale

nawet na ludzką pamięć.

Jak w wielu wierszach okresu wojennego takŜe i tu Miłosz posługuje się groteską. 10 Jest ona

szczególnie widoczna w partiach opisowych utworu, kiedy poeta zderza kolorowe, jaskrawe,

utrzymane w wesołym nastroju sceny handlujących lub bawiących się ludzi oraz bogate,

zmysłowe opisy rozłoŜonych na straganach towarów ze scenami przedstawiającymi śmierć w

płomieniach ludzi albo obrazem czarnych płatów sadzy unoszących się w powietrzu.

Bogactwo barwnych, kłębiących się „owoców morza”, przywodzących na myśl barokowe

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: