Kazimierz Kelles-Krauz, Źródło zakazów małżeńskich (1903 rok).pdf

Kazimierz KellesKrauz

Źródło zakazów

małżeńskich

Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

WARSZAWA 2007

Kazimierz KellesKrauz – Źródło zakazów małżeńskich (1903 rok)

Artykuł Kazimierza KellesKrauza „Źródło

zakazów małżeńskich (Hipoteza)” ukazał się w

czasopiśmie „Prawda” 1903, nr 18, ss. 212214; nr

19, ss. 224226; nr 20, ss. 236237. Następnie

został opublikowany w wydaniu zbiorowym pt.

Materializm ekonomiczny w Krakowie w 1908

roku.

Podstawa niniejszego wydania: Kazimierz Kelles

Krauz, „Pisma wybrane”, tom 1, wyd. Książka i

Wiedza, Warszawa 1962.

– 2 –

www.skfm.w.pl

Kazimierz KellesKrauz – Źródło zakazów małżeńskich (1903 rok)

Nauka o rodzinie w ciągu ostatnich lat czterdziestu – od wyjścia Prawa macierzystego Bachofena

w 1861 r. – zrobiła olbrzymie postępy. Zapoznanie się z formami pożycia między dwoma płciami i

między rodzicami a dziećmi oraz ze stosunkiem tych form do form życia społecznego w ogóle u ludów

nie objętych cywilizacją europejską, czy to za pośrednictwem świadectw podróżników i kompilatorów

starożytnych (co było właśnie zasługą Bachofena), czy też obserwacji podróżników i misjonarzy

nowożytnych, otworzyło oczy uczonym na liczne zjawiska z życia przeszłego i współczesnego narodów

europejskich, które poprzednio, jako sprzeczne z panującym pojęciem rodziny patriarchalnej, uważano w

najlepszym razie za jakieś zboczenia, wynikające z ciemnoty ludu, albo też częściej zupełnie ich nie

dostrzegano. Zestawienie tych faktów osłabiło wiarę w pierwotność formy rodziny, którą znała historia

święta i prawo rzymskie, dwa przez tyle wieków jedyne źródła myśli naukowej europejskiej. Dzięki

nowym metodom, pod wpływem nowych źródeł i ogólnego prądu krytyki urządzeń i wierzeń

istniejących, o którego znaczeniu nigdy zapominać nie należy, nauka postawiła twierdzenia lub

przypuszczenia co do stanów ludzkości, kiedy matka, nie ojciec, była główną osobą w rodzinie,

opiekunką dzieci i imionodawczynią, kiedy połączenie się mężczyzny i kobiety nie było trwałe ani ich

wzajemne prawo do siebie wyłączne, kiedy ograniczenia związków małżeńskich, o ile istniały, miały

zupełnie odmienny zakres i charakter, kiedy gwałt nad kobietą był warunkiem prawnego małżeństwa i

wszystkie pojęcia o etyce płciowej i rodzinnej były wprost sprzeczne lub raczej niewspółmierne z

naszymi, kiedy wreszcie rodzina, względnie ród, była całym społeczeństwem i pełniła wszystkie jego

funkcje względem jednostki. Odkrycia te pozwoliły zrozumieć cały szereg instytucji zwyczajowych i

nawet prawnych, których dawniej zupełnie nie pojmowano; padło niespodziewane światło na takie

stosunkowo podrzędne zjawiska społeczne, jak sobótki lub „kuwada” z jednej, jak np. małżeństwa

morganatyczne lub herby z drugiej strony. Pomnożenie materiału faktycznego oraz zaostrzenie zmysłu

metodologicznego pozwoliło następnie pod wieloma względami sprostować i pogłębić wyniki badań. W

końcu zaczęto nawet, kierując się busolą rozwoju ekonomicznego, budować nową syntezę ogólną dziejów

rodzin i małżeństwa. Lecz wszyscy badacze spotykali się z pewnym faktem, który nie dawał się

sprowadzić do czegoś pierwotnego i prostszego: z wyłączeniem od związków płciowych ludzi

znajdujących się już w bliskich stosunkach innego rodzaju; nie mówię: krewnych, bo czy były to bliskie

stosunki pokrewieństwa, czy współżycia, to już było i jest kwestią sporną. Fakt ten, nazwany przez Mac

Lennana egzogamią, próbowano sobie tłumaczyć najrozmaitszymi sposobami, i dziś ostatecznie, po tylu

próbach, wielu badaczy kapituluje przed nim, ogłasza go za niemożliwy do wyjaśnienia, a inni nazywają

go „centralną tajemnicą życia społecznego” (Frazer). A istotnie, tajemnica to „centralna”, fakt, instytucja

pierwszorzędnej wagi. Nie ma bowiem na świecie narodu lub plemienia, które by nie znały surowych

zakazów małżeńskich w tym lub owym zakresie. Odgrywają one bardzo ważną rolę już w życiu najniżej

na drabinie ludów znanych stojącego Australijczyka; i na najwyższym znowu szczeblu tej drabiny, u

współczesnych narodów cywilizacji indoeuropejskiej, nie tylko posiadają moc pełną w prawie pisanym,

ale są jednym z najgłębiej ugruntowanych, najpowszechniej uznanych nakazów obyczajowych; są nawet

tym przykazaniem moralnym, którego najbardziej szalony burzyciel nie krytykuje i przeciw któremu

ludzie faktycznie najmniej wykraczają!

– 3 –

www.skfm.w.pl

Kazimierz KellesKrauz – Źródło zakazów małżeńskich (1903 rok)

Ten absolutny charakter zakazów płciowych sprawił, że uważano je za wrodzone człowiekowi, za

wypływ naturalnego, przez Boga ludziom danego wstydu, wstrzemięźliwości i wstrętu. Przez długi czas

nie potrzeba było innego tłumaczenia. Lecz nowy kierunek studiów nad rodziną tak przewracał wszystkie

dotychczasowe pojęcia o tym, co miało być człowiekowi wrodzone i naturalne, tak niezbicie, za pomocą

przykładów zorganizowanego starcobójstwa lub dzieciobójstwa, dowodził stopniowego, historycznego

powstania, pod wpływem historycznych przyczyn, nawet takich uczuć rodzinnych, które dotychczas

uchodziły za najelementarniejsze, że i do zakazów małżeńskich musiano zastosować ten sam punkt

widzenia. Konieczność innego tłumaczenia niż za pomocą instynktu naturalnego wynikała dla Morgana

np. jeszcze i stąd, że znalezione przez niego zakazy małżeńskie obejmowały zbyt szerokie koło krewnych:

wszystkich mianowicie krewnych po matce! Pod wpływem nowych pojęć darwinizmu twierdził więc

Morgan, że ograniczenia koła krewnych mogących zawierać małżeństwa między sobą były dziełem

doboru naturalnego. Plemiona, które przestały praktykować związki małżeńskie między rodzicami a

dziećmi, między braćmi a siostrami, między coraz bardziej oddalonymi krewnymi, miały rozwijać się

„szybciej i pełniej”, a przez to zyskiwały przewagę nad innymi lub nawet pociągały je swym przykładem!

Fr. Engels przyjął to samo tłumaczenie i na tej zasadzie dokonał owego sławnego, dziś uznanego za

błędne, podstawienia dla czasów przedhistorycznych czynnika „produkcji ludzi” na miejsce „produkcji

bogactw” w materialistycznym poglądzie na dzieje. Dziś jeszcze to tłumaczenie ma wielu zwolenników;

daje się mianowicie zauważyć ciekawy fakt, że każdy czuje jego braki, zaczyna szukać innych tłumaczeń,

a wypróbowawszy pewną ich ilość bezskutecznie, powraca do niego, jako do względnie najlepszego. Nasi

dwaj nowi autorowie na tym polu, pp. J. Kucharzewski 1 i W. Schreiber 2 , tak samo postępują.

A jednak tłumaczenie to doprawdy nie wytrzymuje krytyki. Przypuśćmy najpierw, że rzeczywiście

dzieci bliskich krewnych są bezwarunkowo mniej silne i zdrowe niż dzieci dalszych krewnych, dzieci

krewnych w ogóle od niekrewnych itd. W takim razie plemiona egzogamiczne rozwijałyby się istotnie

lepiej od endogamicznych; ale czy różnica byłaby tak wielka i tego rodzaju, żeby spowodować mogła

zniknięcie endogamów z powierzchni ziemi? Dobór naturalny powoduje, jak wiadomo, znikanie tych,

którzy nie są przystosowani do jakichś dla nich nowych warunków przyrodzonych, do wymagań walki o

byt. Jakież to mogły być warunki tkwiące w przyrodzie otaczającej, które by wymagały od człowieka

przystosowania się w formie przejścia od endogamii do egzogamii? Czas, w którym Morgan pierwsze

tego rodzaju ograniczenia umieszcza, jest czasem przejścia od „stopnia niższego do stopnia wyższego

dzikości”, czyli innymi słowy – wynalazku ognia i pierwszej broni kamiennej, ostatecznego zejścia z

drzew na ziemię, użycia na pokarm ryb i zwierzyny. Czy podobna przypuścić, że gromady, które przez

długi szereg wieków zachowywały byt swój w okresie poprzednim i właśnie dokonały tak olbrzymich

kroków na drodze uzdolnienia do walki z przyrodą, miały potem w walce tej zaginąć dlatego tylko, że nie

zaniechały wewnętrznożeństwa? Gdyby więc szło tylko o walkę z naturą, to czynnik przyjęty przez

Morgana musiałby nam dać w rezultacie znaczną ilość plemion endogamicznych wobec egzogamicznych

i jakąś widoczną różnicę fizyczną i umysłową między nimi. Tymczasem egzogamia (w tych lub owych

granicach) jest prawem powszechnym, endogamia – rzadkim wyjątkiem, o którego możliwych

przyczynach pomówimy później. Więc może idzie o walkę między plemionami, w której egzogamiczne

1 Początki prawa małżeńskiego , 1901.

2 Małżeństwo i jego dzieje , 1903.

– 4 –

www.skfm.w.pl

Kazimierz KellesKrauz – Źródło zakazów małżeńskich (1903 rok)

zwyciężały dzięki wyższości fizycznej czy umysłowej? W takim razie ta przewaga stale i zawsze

prowadząca do zwycięstwa musiałaby być bardzo znaczna. Czy to można przyznać, zobaczymy dalej. Tu

zauważymy jednak jeszcze, że w takim razie plemiona zwycięskie, zabierając sobie kobiety pobitych, co

się zwykle dzieje, zaszczepiałyby same sobie krew gorszą; że więc z kolei dobór naturalny musiałby był

kazać plemionom zwycięskim na widok takiej niższości innych zamknąć się w sobie, powrócić do

wewnętrznożeństwa. Zresztą egzogamia dzikich i barbarzyńców, wyrażająca się w stałym connubium

między dwiema grupami, jest w gruncie rzeczy endogamią nieco szerszej grupy. Co ważniejsze,

tłumaczenie za pomocą doboru naturalnego przypuszcza już dokonane u niektórych ludów przejście do

egzogamii; jakim sposobem i dlaczego ono dokonać się mogło, tego wcale nie widać. Przyrodnikom

zdarza się to zresztą często, że dobór naturalny zastępuje u nich świadomie i celowo działającą

Opatrzność, szepczącą istotom ziemskim na ucho, co mają robić, jakich organów się pozbyć, w jakie się

zawczasu zaopatrzyć... Tłumaczenia za pomocą doboru naturalnego przestają być metafizyczne dopiero

wtedy, jeśli można wskazać pobudki i sposób powstania pewnych zmian, np. w samej czynności

ćwiczącej, wzmacniającej i przekształcającej organ dzięki sprzyjającym okolicznościom zewnętrznym lub

odwrotnie – w zaniku stopniowym itp.; tym bardziej wymaga się tego, gdy idzie o normy zbiorowego

życia istot myślących. Tymczasem Morgan, Engels i ich zwolennicy dla wytłumaczenia pierwszego

zjawienia się egzogamii mogą powołać się tylko albo na ślepy przypadek: a w takim razie zupełnie

niepodobna zrozumieć zjawienia się tej instytucji na całym świecie, boć przecież niepodobna przypuścić,

że wszystkie plemiona globu, krwawo czy pokojowo, nauczyły się rozumu od jednego lub paru; lub też

szukać jakiejś ogólnej przyczyny pierwszego zjawienia się egzogamii u wielu różnych plemion; a w

takim razie ta przyczyna z punktu widzenia socjologicznego będzie nieskończenie ważniejsza od doboru

naturalnego.

Przypuszczając nawet takie, jakie chce Morgan, działanie doboru naturalnego, nie możemy

zrozumieć, jakim sposobem uświadomiło się ono ludziom pierwotnym, bez czego przecie niemożliwe by

było zjawienie się tak bezwzględnych zakazów. Działanie to bowiem musiałoby być tak powolne,

rozłożone na tak długi szereg pokoleń, że dziki nie mógłby spamiętać zmian stopniowych ani

wyprowadzić z nich wniosków. Nawet u plemion praktykujących egzogamię dzięki jakiemuś

przypadkowi przez szereg pokoleń i wskutek tego zwyciężających inne oraz opierających się zgubnym

zamachom sił przyrody – nie mogłoby powstać skojarzenie przyczynowe tych faktów; byłby co najwyżej

zwyczaj, lecz nie zakaz i groźba kary. Pod wpływem widocznych takich rozważań Ernest Grosse

przypuszcza, że dziki nabrał przekonania o szkodliwości związków między bliskimi krewnymi innym

sposobem, a mianowicie dzięki bezpośredniej obserwacji złych skutków takich związków, wyrażających

się w słabym i niezdrowym potomstwie bardzo bliskich krewnyc h 3 ; nabrawszy zaś takiego przekonania,

nie tylko ich się wyrzekł, ale z właściwą sobie zabobonną logiką rozszerzył zakaz stopniowo i na

najdalszych krewnych. Lecz w takim razie pytanie przede wszystkim: dlaczego zakaz ten u ludów

najpierwotniejszych obejmuje tylko krewnych po matce lub ściślej – wszystkich krewnych po matce, a

tylko najbliższych krewnych po ojcu (tych, którzy żyją razem)? Wszak jedno i drugie pokrewieństwo

powinno by jednakowo źle oddziaływać na potomstwo. Wszak, podług samego Grossego, już u

3 Niektórzy (np. u nas p. W. Schreiber) sądzą, że dzicy mogli już zaobserwować złe skutki kazirodztwa u zwierząt domowych.

Doprawdy, zbyt pochlebne mniemanie o poprzedniku Australijczyka!

– 5 –

www.skfm.w.pl

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: