Herbert Spencer (1820-1903). Dzieło Comte'a zostało rozwinięte przez angielskiego socjologa Herberta Spencera. Spencer usiłował wyjaśnić porzą­dek i zmiany społeczne przez porównanie społeczeństwa do żywego organi­zmu. Korzystając z tej analogii do organizmu, Spencer opisywał społeczeństwo jako „system" składający się ze współzależnych części. Według niego socjologia odkrywa podstawowe struktury społeczne i bada, jak ich funkcjonowanie wpły­wa na stabilizację społeczeństwa. Pod pewnymi względami Spencer był pre­kursorem szkoły „strukturalistyczno-funkcjonalistycznej" w myśli socjologicz­nej; szkołę tę omówimy dalej w tym rozdziale.

Szczególnym zainteresowaniem Spencera cieszyło się ewolucjonistyczne pojęcie „przetrwania najlepiej przysto-sowanych", którym posługiwał się w ba­daniach nad zmianami społeczeństw.

Emil Durkheim (1858-1917). Wpływ, jaki na socjologię wywarł Durkheim nie ogranicza się do wspomnianych powyżej badań nad samobójstwem. Durkheim - pod wpływem Spencera i Comte'a - interesował się szczególnie tym, co scala społeczeństwo, czyli problemem porządku społecznego. Jego odejście do tej sprawy było z gruntu funkcjonalistyczne: badał znaczenie funkcji różnych elementów życia społecznego dla zachowania spójności społeczeń­stwa. Podkreślał wagę wspólnoty przekonań i wartości ( „świadomości zbioro­wej") oraz zbiorowych rytuałów.

Durkheim uważał, że społeczeństwo zespala forma struktury społecznej. W społeczeństwach pierwotnych - mniej złożonych i mniej wyspecjalizowa­nych od społeczeństw współczesnych - ludzie łączyli się ze względu na podo­bieństwa. Większość z nich robiła podobne rzeczy; byli wszechstronni, a nie wyspecjalizowani. To łączenie się przez podobieństwo Durkheim nazwał soli­darnością mechaniczną Wraz z rozwojem i różnicowaniem się społeczeń­stwa ludzie zaczęli wykonywać wyspecjalizowane zadania, stając się sobie wzajemnie niezbędni. Ten rodzaj związku, polegający na wzajemnym wspar­ciu i współzależności, Durkheim nazwał solidarnością organiczną.

Durkheim przyczynił się także do rozwoju metodologii socjologicznej. Twierdził, że socjologia musi badać „fakty" społeczne, czyli siły istniejące poza jednostką i ograniczające jej zachowanie. Uważał, że ludzie wkomponowują owe ograniczające wpływy społeczne we własną tożsamość i tym samym prze­kształcają „kontrolę społeczną" w „samokontrolę" (patrz rozdz. 6).

Max Weber (1864-1920). Niemiecki socjolog Max Weber wywarł olbrzy­mi wpływ na współczesną socjologię. Przyczynił się zarówno do rozwoju wie­dzy, jak i metodologii socjologicznej.

Główną dziedziną badań Webera były działania społeczne. Szczególnie in­teresowały go wartości, przekonania, zamiary i postawy, które kierują naszym zachowaniem. Do opisu tych podskórnych czynników stworzył metodologię zwaną verstehen (rozumienie lub wgląd). Weber postulował socjologię wolną od wartościowania, domagał się wyeliminowania z procesu badawczego zało­żeń wstępnych i uprzedzeń. Jego kolejną innowacją było stworzenie typu ide­alnego, czyli takiej konstrukcji pojęcia dowolnego zjawiska, która uchwyci jego najistotniejsze elementy, i z którą można by porównywać zjawiska świata rzeczywistego.

Ważnym aspektem pracy Webera jest jego polemika z Marksem. Weber traktował elementy ekonomiczne jako jeden z kilku istotnych czynników ma­jących wpływ na życie społeczne. Przywiązywał zasadniczą wagę do statusu społecznego, na który składały się cechy indywidualne i odbiór społeczny, a tak­że do władzy politycznej, czyli możliwości wpływania na działania innych.

Badania Webera nad organizacjami, szczególnie biurokracją, wciąż są wy­korzystywane w praktyce badawczej i teorii tej dziedziny. Weber połączył po­wstanie kapitalizmu z wartościami i postawami zawartymi w teologii rozwija-J^S0 się protestantyzmu. Jego badania nad różnymi religiami przyczyniły się do zrozumienia roli kultury i struktury społecznej w teologii.

Georg Simmel (1858-1918). Georg Simmel odrzucił Spencerowską analogię do organizmu. Uważał społeczeństwo za „skomplikowaną pajęczynę wie­lokrotnych wzajemnych relacji pomiędzy jednostkami, które pozostają ze sobą w ciągłej interakcji" (Coser, 1977:178). Forma tych interakcji stanowiła główną istotę

prac Simmla. Ujęcie to, nazywane socjologią formalną, można wy­korzystywać do badania różnych sfer życia społecznego (np. związków rodzinnych, sposobów prowadzenia interesów, procesów legislacyjnych). Odkrycie przez Simmla wspólnych elementów w strukturach formalnych tak zróżnico­wanych typów interakcji przyczyniło się do dalszego rozwoju socjologii.

Prace Simmla doprowadziły do badań nad „typami społecznymi". Jego szcze­gółowa analiza zjawiska „obcego" uchwyciła niemal wszystkie subtelności i niu­anse tej roli społecznej. Współczesne badania nad biedotą wiele zawdzięczają Simmelowskim opisom tego typu społecznego. Wedle Simmla obcy jest ten, kto tylko śladowo angażuje się w życie grupy społecznej, formalnie jest jej człon­kiem, ale nie w pełni akceptowanym, i nie potrafi zintegrować się z grupą.

18. HERBERT SPENCER

Ogólne założenia: 1). Społeczeństwo jest częścią przy­rody, podlegającą takim samym prawidłowościom, jak ona. 2). Współżycie społeczne jako wynik rozwoju uczuć i czynności umysłowych, a zjawiska  społeczne jako przejawy ,,rozwoju nadorganicznego", powstałego na skutek współdziałania różnych organizmów. 3). W społeczeń­stwie działają te same prawa, co w przy­rodzie. Istnieje w społeczeństwie pewien przynaj­mniej zakres zjawisk, stale określony co do swej ilości i ,,jakości". Zjawiska te mogą być przed­miotem socjologii, która powinna umożliwić ,,obli­czanie tego, co ludzie zrobią, a po dokonanym fak­cie wyjaśnienie tego, co zrobili". 4). W rozwoju człowieka i społeczeństwa przeja­wiają się ogólne prawa ewolucji biologicznej — postępuje on w kierunku coraz pełniejszego przy­stosowania się do otoczenia. Następuje to przez dziedziczenie cech przydatnych do życia oraz wy­mieranie osobników słabych i niezdolnych do adaptacji. 5). Postępująca złożoność życia społecznego i ko­nieczność wiązania ze sobą różnych odległych nie­raz zjawisk społecznych rodzi potrzebę socjologii, jako nauki o przebiegu zjawisk i procesów rozwo­jowych społeczeństwa.

DETERMINIZM SPOŁECZNY

Krytyka teorii teleologicznych : Spencer traktował społeczeństwo jako część przyrody i interpretował jego rozwój z punktu widzenia działania w nim praw i zależności typu przyrodniczego. Tak rozumianą zasadę determinizmu przeciw­stawiał Spencer zdecydowanie wszelkim indeterministycznym teoriom rozwoju społecznego. Istnienia nauk przyrodni­czych i obowiązującego w nim determinizmu nie sposób kwestionować. Ponieważ człowiek i społeczeństwo stanowią część przyrodniczej rze­czywistości, przeto nauka o nich jest tak samo możliwa, jak każda nauka przyrodnicza, i zmierza do odkrycia analogicznych praw i zależności.

Krytyka teorii heroistycznej : Pojawianie się wybitnych ludzi sta­nowi tylko jedno ogniwo w łańcuchu innych zja­wisk społecznych, które wraz z nimi są wytworem poprzednich stanów danego społeczeństwa. Aby mógł pojawić się wielki człowiek, musi istnieć od­powiedni poziom cywilizacyjny danego społeczeń­stwa. W pewnych wypad­kach niezbędny jest odpowiedni poziom ekonomiczno-techniczny, aby nadzwyczajne zdolności owego człowieka mogły znaleźć zastosowanie w praktyce. Zaprzeczenie jakoby tylko wybitne jednostki pchały świat do przodu ; Spencer trak­tuje wielkich ludzi jako produkt działania sił spo­łecznych . Jeżeli prawdą jest — powiada — że jed­nostka wybitna może zmienić ustrój wewnętrzny i kierunek działalności swego narodu, to prawdą musi być i to, że już przed jej wystąpieniem na arenę historyczną musiały się dokonać w narodzie pewne zmiany, stanowiące o jego postępie. Zanim ów wielki mąż przekształci społeczeństwo, społe­czeństwo musi wykształcić jego samego. W ten spo­sób źródło wszystkich zmian, które wprowadza, tkwi w pokoleniu, z którego się wywodzi. Jeśli więc chcemy wyjaśnić tę zmianę, musimy zbadać wszystkie warunki, jakie złożyły się na powstanie i owego wielkiego męża, i jego pokolenia.

Krytyka woluntaryzmu (Woluntaryści przeczyli istnie­niu przyczynowości i powtarzalności w zjawiskach społecznych: u podstaw działań ludzkich leżą akty wolnej woli — niepowtarzalne i nieprzewidywalne.) : Spencer podkreś­la, że wola nie może naruszać naturalnych prawi­dłowości, jeśli nie przypisuje się jej właściwości nadprzyrodzonych. Wprawdzie niektórych przejawów woli niepodobna przewidzieć, nie wynika z tego jednak, że żadnego z nich nie można przewidzieć. Na­ukowe przypuszczenia nie muszą być absolutnie ścisłe; mogą one mieć różne stopnie pewności i wystarcza, aby były przybliżone do stanu rzeczy­wistego. Te zjawiska społeczne, które są dostępne uogólnieniu, można uogólnić w niewyraźnych tylko granicach, tak co do czasu, jak też i znaczenia. W takim stopniu, w jakim uogólnienie jest możliwe, możliwa jest i nauka o społeczeństwie.

Zjawiska społeczne należy rozpatrywać w sposób przyczynowo-skutkowy. Spencer staje więc na gruncie determinizmu społecznego.

CELE I ZADANIA NAUKI O SPOŁECZEŃSTWIE

1). Zadaniem socjologii jako nauki winno być określenie stosunku między jednostką a społeczeństwem, zasadnicze bowiem cechy spo­łeczeństwa zależą od cech jednostek. Należy tu roz­począć od badania typów takich ludzi, którzy two­rzą zbiorowiska małe, nie połączone ścisłymi wię­zami.

2). Socjologia winna wyjaśnić, jak małe zmiany w naturze jednostek, powstałe wsku­tek zmiany warunków życia, umożliwiają proces coraz to większego skupiania się indywiduów.

3). Zadaniem socjologii jest badanie początków i powstawania stosunków społecznych zarówno w dziedzinie organizacji społecznej, jak produkcji.

4). Socjologia winna wykazać, jak proces coraz większej integracji komplikuje coraz bardziej prosty początkowo ustrój społeczeństwa.

5).  Zadaniem nauki o społeczeństwie jest porównywanie społeczeństw od najbardziej barbarzyńskiego aż do najbardziej cywilizowa­nego. Nauka ta winna wykazać, jakie cechy są wspólne wszystkim społeczeństwom, jakie zaś ty­powe dla pewnych tylko grup społeczeństw.

Przy wyjaśnianiu tych zjawisk społecznych trzeba brać pod uwagę wa­runki, w jakich dane społeczeństwo istnieje, to jest zbadać jego stosunki wewnętrzne, a także sąsiedzkie. Chodzi bowiem o to, że tak jak jednostki ludz­kie posiadają pewne specyficzne dla siebie właści­wości, tak i ich skupisko, tzn. społeczeństwo, musi posiadać pewne ściśle określone cechy, które sta­nowią przedmiot odrębnej gałęzi wiedzy.

Dwa główne zadania socjologii : badanie struktury społeczeń­stwa i procesu jego rozwoju oraz badanie insty­tucji, poprzez które społeczeństwo żyje i rozwija się. Współczesna socjologia stosuje tu terminy: te­oria rozwoju społecznego oraz teoria organizacji społecznej.

Szczególny związek istnieje między historią (opisuje czyny i koleje naro­du) a socjologią (wyjaśnia instytucje tegoż na­rodu i wykazuje, jak stopniowo dochodził do osta­tecznego ustroju i ruchu społecznego).

W sferze zjawisk społecznych socjologia winna roz­różniać trzy rodzaje prawd:

a). Prawdy powszechne, odnoszące się do wszelkich społeczeństw,

b). Prawdy ogólne, dotyczące tylko pewnych grup, oraz

c). Prawdy szczegółowe, stosujące się tylko do poszczególnych społeczeństw.

Podobieństwa jednostek, należących do pew­nych narodów, wywołują podobieństwa całych na­rodów, które z nich się składają. Niemniej jednak przedmiotem badań socjolo­gii są nie poszczególne jednostki, lecz zjawiska masowe i typowe, które składają się na procesy rozwoju społeczeństwa. Ów proces rozwojowy przebiega na mocy zależności przyczynowych zgo­dnie z powszechnymi prawami przyrodzonymi i jest tym samym niezależny od indywidualnych cech jednostek. Socjologia jest nauką o rozwoju społeczeństwa, przebiegającym wskutek działania praw przyrodniczych.

TRUDNOŚCI W BUDOWIE NAUKI O SPOŁECZEŃSTWIE

-          Zjawiska społeczne trudno obserwować

-          Wpływ badacza na obserwacje, sądy, interpretacje itp.

-          Złudzenia ludzkie, które wywołują wypaczanie obrazów obserwacji zjawisk

Dwie grupy trudności związane z badaniami społecznymi :

-          trudności przedmiotowe, to jest takie, które wynikają z natury samych fak­tów i zjawisk społecznych ; pojawiają się już przy zbieraniu danych i faktów społecznych i polegają głównie na niecałkowitej wiarygodności informacji i materiałów socjologicznych; 

-          trudności podmio­towe, tj. takie, które wynikają z subiektywnych właściwości umysłu badacza oraz warunków śro­dowiskowych, w jakich przeprowadza on swoje badania. Powstają one na skutek pewnych subiektywnych nastawień, których nie jest pozbawiony żaden człowiek, a więc również uczony. Prowadzą one równie często do wypacza­nia obrazu badanego problemu. Są to:

a) skłonność do tzw. automorfizmu, tj. tłuma­czenia postępków innych ludzi własną miarą,

b) trudności powstające z afektów, takich jak obawa, miłość, nienawiść. Wypaczają one w po­ważnej mierze obraz rzeczywistości,

c) uprzedzenia wychowania, patriotyzmu, sta­nowe, polityczne oraz religijne.

SPOŁECZEŃSTWO JAKO ORGANIZM

Naturalistyczne  rozumienie  społeczeństwa - traktowanie zjawisk społecznych jako części przy­rody i wyjaśnianie ich przez analogię z procesami i zjawiskami przyrodniczymi.

Organicyzm Spencerowski, czyli organiczna teoria społeczeństwa, określany często jako „darwinizm społeczny", można by nazwać raczej biologizmem, gdyż dotyczy przede wszystkim sprawy, czy dają się stwierdzić pewne zależności i funkcje znamienne zarówno dla zjawisk biolo­gicznych, jak i społecznych. Społeczeństwo jest podobne do skupienia organicznego, gdyż stałe stosunki pomiędzy częściami społeczeństwa podobne są do stałych sto­sunków pomiędzy częściami ciała żywego. Spencer wyliczył cztery wspólne cechy i podobieństwa między społeczeństwem a organizmem, a miano­wicie:

a) w miarę rozwoju rośnie ich masa, przekra­czając wielokrotnie stan początkowy,

b) z prostej początkowo struktury zarówno społeczeństwo, jak i organizm żywy stają się w miarę wzrostu bardziej skomplikowane struktu­ralnie,

c) w stadium początkowym ich części są na­wzajem niepowiązane i niezależne od siebie, potem następuje coraz to ściślejsze wzajemne powiązanie i oddziaływanie,

d) życie społeczeństwa jest niezależne i dłuż­sze od życia poszczególnych jednostek, podobnie ma się rzecz z życiem organizmu i poszczególnych komórek.

Z natury społeczeństwa jako organizmu wynika harmonia społeczna i wzajemna użyteczność zróżnicowanych „organów" i grup społecznych. Niemożliwe jest ani centralne, planowe kierownictwo społeczeń­stwem, ani likwidacja hierarchii i nierówności — są one nieodłączne od istniejącej natury ludzkiej i od złożonej struktury społeczeństwa.

Społeczeństwo znajduje się w stałym rozwoju. W mia­rę tego rozwoju jego części różnicują się między sobą, prowadząc do coraz większej złożoności struktury. Zróżnicowane części podejmują zróżnicowane funkcje. Funkcje te nie tylko różnią się między sobą, ale także wzajemnie się warunkują. Świadczona w ten sposób wzajemna pomoc pociąga za sobą wzajemną zależność. W końcu, części wzajem zależne, istniejąc dla siebie i przez siebie, tworzą skupisko, oparte na tych sa­mych zasadach ogólnych, co organizm osobniczy. Zarówno w organizmie żywym, jak w organizmie spo­łecznym życie jednostek trwa nadal po nagłym prze­rwaniu życia skupiska, ale jeśli życie skupiska nie zostanie przerwane przemocą, to przewyższa swą długotrwałością żywot jednostek. Prawo rządzące organizacją społeczeństw: współzależność poszczególnych części.

EWOLUCJONIZM SPOŁECZNY

Zarówno instytucje społeczne, jak i cywiliza­cja są skutkiem procesu ewolucji, któremu ludz­kość podlega na równi z całą przyrodą. Na ewo­lucję składają się według Spencera dwa przeciwne sobie procesy, t j. integracja (Spencer wyróżnia integrację astronomiczną, geologiczną, biologiczną i społeczną; Spencer porównuje procesy integracyj­ne w społeczeństwie do procesów integracyjnych w świecie organicznym, stwierdzając, że tak jak ' tam, integracja przejawia się zarówno w zwięk­szaniu się masy, jak też w zlewaniu się ze sobą mas odrębnych; proces integracji obejmuje również ekonomi­kę, kiedy to w pewnych rejonach skupiają się róż­ne rodzaje przemysłu i handlu. Integracja społecz­na nie pomija również takich dziedzin, jak język, nauka, sztuka itd.) oraz dezintegracja materii.

TYPY SPOŁECZEŃSTW

Klasyfikację typów spo­łeczeństw rozpoczyna Spencer od ugrupowania ich według stopnia ...