Rzeszowskie.doc

Jerzy Wrona

rzeszowskie

Od Bieszczadów po Wyżynę Sandomierską i Roztocze

Wydanie pierwsze

Warszawa 1996 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne

Projekt okładki Lidia Michalak

Redaktor Edward Wolancie]

Redakcja map Lidia Lemisiewicz

Redaktor techniczny Alicja Kasper

Autorzy fotografii

T. Budziński s. 16, 20, 23, 29, 31, 51, 65, 68, 72, 81, 83, 86, 91 d., 93 g., 96, 98, 100, 101, 112;

W. Kur — PAI — EXPO s. 95;

A. Lemisiewicz s. 63 d., 104 d.;

J. Lesniak s. 63, 98, 107, 108, 109;

D. Miroński s. 53, 89, 91 g., 94;

J. Ochonski — PAI — EXPO s. 110;^'f~5^'».     , ,' i - t'' E. Sęczykowska s. 104 g.;         /'O^    "T^ Z. Tomaszczyk s. 95;             !/('} -   fy    '-^ M. Wideryński s. 13;             |< ^/i»   qjj J. Wrona s. 6, 87, 93 d.          \^>.     "W" OJ

Rysunki na str: 33, 36 i 40 wykonałT^asilSzhWohski

-J?'cró-

ISBN 83-02-06090-9

© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1996

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne

Warszawa 1996

Wydanie pierwsze

Ark. druk. 7,5

Pabianickie Zakłady Graficzne S.A.

ul. P. Skargi 40

Żarn. 62/1101/96

Motto: A czy znasz ty, bracie młody, Twoje ziemie, twoje wody?

W. Poi Pieśń o ziemi naszej

WSTĘP

Niniejszą skromną książkę, omawiającą najważniejsze zagadnienia geogra­ficzne południowo-wschodnich obszarów Polski, rozpoczyna motto. Jest nim wymowna inwokacja do poematu “Pieśń o ziemi naszej" Wincentego Pola

— znawcy i przez pewien czas mieszkańca tych stron. Przepojone głębokim patriotyzmem słowa Pola — sławnego poety okresu romantyzmu, a zarazem wybitnego geografa', krajoznawcy i etnografa, winniśmy wziąć sobie do serca. Dzisiaj, kiedy mamy już duże możliwości zwiedzania i podziwiania obcych krajów, pamiętać trzeba, że w pierwszej kolejności wskazane jest — mniej lub bardziej dokładne — poznanie walorów ziem ojczystych. Szczególnie zaś ważna jest znajomość geografii i kultury rodzinnych stron — najbliższych okolic, czy nawet województwa gdzie mieszkamy. Poznaniu swego regionu, m.in. poprzez wycieczki krajoznawcze, mają w ogólnych zarysach pomóc książki serii “Regiony Polski", zainicjowanej przez Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

Prezentowana praca obejmuje region rzeszowski (Rzeszowskie), rozumiany tu jako 4 sąsiadujące ze sobą województwa południowo-wschodniej Polski

— krośnieńskie, rzeszowskie, przemyskie i tarnobrzeskie. Praca nie jest typową monografią geograficzną, w której kolejno i z naukową precyzją omawiane są poszczególne elementy środowiska przyrodniczego i gospodarki. W książce, stanowiącej uzupełnienie podręczników szkolnych, autor starał się w sposób przystępny zaprezentować przede wszystkim te zagadnienia i problemy geogra­fii fizycznej i geografii społeczno-ekonomicznej, które są typowe dla regionu, względnie ciekawe i wyjątkowe w skali kraju.

Autor jest przekonany, że książka ta — mimo pewnej ogólnikowości

— może poza młodzieżą szkolną zainteresować wszystkich, którzy w różnych celach, szczególnie zaś turystycznych, znajdują się w tym, tak ciekawym geograficznie (i nie tylko) zakątku Polski.

' Wincenty Poi (1807—1872) uznawany jest za jednego z “ojców geografii polskiej". Był profesorem geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim i pierwszym kierownikiem katedry geografii w Polsce. W swych utworach literackich, pisanych w okresie kiedy nasz kraj był podzielony granicami zaborów, wzmacniał poczucie tożsamości narodowej, opiewając piękno ziem polskich.

l. Mapa fizyczna z granicami województw i nazwami krain geograficznych

2. Mapy województw z podziałem na gminy: a) woj. krośnieńskie, b) woj. przemyskie, c) woj. rzeszowskie, d) woj. tarnobrzeskie

Administracyjnie Rzeszowskie graniczy z siedmioma województwami: od zach. — z nowosądeckim, tarnowskim i kieleckim, od płn. — z radomskim i lubelskim, od wsch. — z zamojskim. Granice — płd. i płd.-wsch. są granicami państwowymi — ze Słowacją (okręgi: Svidnik, Humenne) i Ukrainą (okręg lwowski).

Nazwa “Rzeszowskie" względnie “region rzeszowski" dla omawianego terenu wzięła się głównie stąd, że miasto Rzeszów leży pośrodku tego obszaru. Po drugie, terytorium tych dzisiejszych czterech województw płd.-wsch. Polski w dużej mierze pokrywa się z powierzchnią dawnego (istniejącego w latach 1944—1975) województwa rzeszowskiego. Po ostatniej reformie administracyj­nej wyłączono z niego tylko były powiat gorlicki (dziś należy on do woj. nowosądeckiego) i dębicki (do woj. tarnowskiego). Natomiast w składzie województwa tarnobrzeskiego są takie gminy i miasta jak Staszów, Opatów, Ćmielów, Zawichost, Janów Lubelski, leżące za Wisłą i Sanem, które poprzednio nie należały do województwa rzeszowskiego. Nie miały żadnych związków z Rzeszowszczyzną i dziś też nadal ciążą bardziej ku Kielcom czy Lublinowi niż Rzeszowowi. Stąd też, w niniejszym opracowaniu, tereny województwa tarnobrzeskiego leżące na lewym brzegu Wisły oraz prawym brzegu Sanu i Wisły potraktowane zostały mniej szczegółowo.

Powierzchnia omawianego regionu wynosi prawie 21 tyś. km2, co stanowi 6,6% terytorium Polski. Największe obszarowo są województwa tarnobrzeskie i krośnieńskie, znacznie mniejsze i prawie sobie równe — przemyskie i rzeszowskie.

l. OD POŁONIN BIESZCZADZKICH PO PUSZCZĘ SANDOMIERSKĄ

Obszar interesujących nas czterech województw południowo-wschodniej Polski zawarty jest między, leżącymi na południu Karpatami, do których należą pasma Beskidu Niskiego i połonin bieszczadzkich, a położoną w wid­łach Wisły i Sanu Kotliną Sandomierską, w znacznej części porośniętą resztkami dawnej Puszczy Sandomierskiej. Granicę południowo-wschodnią stanowi linia — przebiegająca w sposób dość nieskomplikowany — granicy państwowej z Ukrainą. Natomiast granice zachodnia i płn.-wsch. są mocno powyginane i przecinają różne krainy geograficzne.

1.1. KARPATY, POGÓRZE KARPACKIE, KOTLINA SANDOMIERSKA

Ukształtowanie powierzchni regionu jest niezwykle urozmaicone. W krajo­brazie wyraźnie zaznaczają się trzy główne regiony geograficzne:

a) tereny górzyste Beskidu Niskiego i Bieszczadów, wchodzących w skład Karpat,

b) pagórkowate wzniesienia i obniżenia Pogórza Karpackiego,

c) równiny Kotliny Sandomierskiej.

1.1.1. Beskid Niski i Bieszczady

Jak wiadomo, Karpaty, które leżą w południowej i południowo-wschodniej części naszego kraju, są fragmentem rozciągającego się łukowato, na długości około 1300 km, łańcucha górskiego. Zaczyna się on w Czechach i Słowacji, a biegnąc przez Polskę, Ukrainę i Węgry, kończy w Rumunii. Poprzecznie dzieli się go zazwyczaj na Karpaty Zachodnie, Karpaty Wschodnie oraz, położone już całkowicie poza naszym terytorium, Karpaty Południowe. Z uwagi na różnice w budowie geologicznej, układzie pasm i charakterze rzeźby, wyróżnia się dwa główne podłużne pasma Karpat — wewnętrzny i zewnętrzny. Na terenie Polski Karpaty Wewnętrzne składają się m.in. z Tatr i Pienin, a Zewnętrzne z Beskidów — Zachodnich i skrawka Wschodnich (Bieszczadów). Od północy przylega do nich wyraźnie niższy pas Pogórza Karpackiego, geologicznie i morfologicznie zaliczanego do Karpat.

Beskid Niski

Z partii górskich Beskidów Zachodnich na omawianym terenie leży jedynie Beskid Niski, a dokładniej, jego środkowa i wschodnia część. Beskid Niski stanowi w ogóle najniższy — co podkreśla też nazwa — łańcuch górski naszych Karpat. Obejmuje on obszar ciągnący się od (nie należącej do regionu rzeszowskiego) doliny rzeki Kamienicy — dopływu Dunajca na zachodzie po doliny Osławy i Osławicy na wschodzie. W grzbiecie Karpat krańce Beskidu Niskiego wyznacza Przełęcz Tylicka (683 m n.p.m.) na zachodzie i Przełęcz Łupkowska (640 m n.p.m.) na wschodzie. Południową granicę Beskidu Niskiego na obszarze Polski tworzy główny dział wodny Karpat, wzdłuż którego przebiega granica polsko-słowacka. Granica północna to naturalna linia, oddzielająca obszary górskie, od płaskich prawie jak stół Dołów Jasielsko-Sanockich.

Około 2/3 Beskidu Niskiego jest na terenie województwa krośnieńskiego, część zachodnia należy do sąsiedniego województwa nowosądeckiego.

Beskid Niski to góry na ogół niskie (najczęściej 600—900 m) i posiadające zwykle łagodne zbocza. Charakteryzują się długimi, zalesionymi grzbietami o wyrównanych wierzchowinach i kopulastych szczytach.

Najwyższym wzniesieniem Beskidu Niskiego na terenie Polski jest Lackowa (997 m n.p.m.), leżąca na wschód od Krynicy, a więc poza interesującym nas obszarem. Na terenie woj. krośnieńskiego, we wschodniej części Beskidu Niskiego najwyższym szczytem jest Kamień nad Jaśliskami (857 m n.p.m.).

W Beskidzie Niskim znajduje się wiele niezbyt wysokich przełęczy, przez które od dawna wiodły szlaki handlowe na południe. Jedna z nich. Przełęcz Dukielska (500 m n.p.m.), jest w ogóle najniższą w całym głównym grzbiecie Karpat.

Bieszczady

Niewątpliwie najciekawszą krainą geograficzną regionu rzeszowskiego są Bieszczady i stąd też poświęcimy im nieco więcej miejsca.

Miłośnicy i znawcy tych gór twierdzą, że w Bieszczady przyjeżdża się tylko raz, zaś potem jedynie... wraca.

Bieszczady są najbardziej wysuniętą na zachód częścią Beskidów Wschod­nich i zarazem Karpat Wschodnich. Rozciągają się pomiędzy Przełęczą Łupkowska na zachodzie a Wyszkowską na wschodzie, leżącą już na terytorium Ukrainy. I właśnie na jej obszarze znajdują się najwyższe szczyty Bieszczadów' Stój (1677 m n.p.m.) i Pikuj (1406 m n.p.m.).

' Czasem nasuwają się wątpliwości co do właściwej formy dopełniacza nazwy Bieszczady — “Bieszczad" czy “Bieszczadów". Jakkolwiek niektóre polskie słowniki uważają za poprawną (względnie dopuszczalną) formę “Bieszczad", przez analogię do nazw: Karpaty — Karpat, Mazury — Mazur, to jednak większość językoznawców twierdzi, że dane historyczne przemawia-

Droga przez las bukowy przy wejściu na Połoninę Wetlińską

Przełęcz Użocka (853 m n.p.m.) na granicy polsko-ukraińskiej dzieli Bieszczady na Zachodnie (w granicach Polski, na obszarze woj. krośnieńs­kiego) i Wschodnie (w granicach Ukrainy). Oba pasma liczą po ok. 70 km długości. Dla odróżnienia od pozostałych części Bieszczadów leżących na terenie Ukrainy i niewielkich fragmentów w Słowacji (Bukovske Yrchy), naszą część tych gór nazywa się czasem Bieszczadami Polskimi. Najczęściej jednak Bieszczady Zachodnie określane są u nas, po prostu Bieszczadami.

Na ogół, zwłaszcza w literaturze turystycznej, pod pojęciem “Bieszczady" rozumie się obecnie zarówno główny grzbiet Bieszczadów Zachodnich jak i górzyste obszary, położone dalej na północ, nazywane przez różnych autorów — Przedgórzem (lub Pogórzem) Bieszczadzkim, Górami Sanocko-Turczańs-kimi, Bieszczadami Niskimi. Granica między tymi krainami nie jest zbyt

ją wyraźnie na korzyść “Bieszczadów". Dopełniacz liczby mnogiej nie może mieć końcówki zerowej (Bieszczad), gdyż nazwa ta była żywa — równolegle z nazwą Bieszczady — aż do końca XIX w. W dawnych wiekach liczby mnogiej używano na oznaczenie lasów, ciągnących się nad górną Oslawą i wzdłuż grzbietu granicznego. Liczbą pojedynczą (wymiennie z nazwą “Beskid") określano grzbiet gór wzdłuż ówczesnej granicy węgierskiej.

Nikt nie próbuje używać końcówki zerowej w dopełniaczu l. mn. nazwy Beskid, bo ta nazwa jest stale w użyciu w liczbie pojedynczej. Nikt np. nie mówi “stoki Beskid" lecz “stoki Beskidów". A przecież Beskid i Bieszczad to dwie pokrewne nazwy, oznaczające prawie to samo.

10

wyraźna, ponieważ teren z północy na południe wznosi się stopniowo, tworząc grzbiety o wysokości 600—900 m n.p.m., upodabniające je do właściwych Bieszczadów.

Za Bieszczady (Polskie) przyjmuje się więc zwykle obszar oddzielony od strony zachodniej (od Beskidu Niskiego) Przełęczą Łupkowską oraz dolinami Osławicy i Osławy, aż po ujście tej ostatniej do Sanu. Od strony połu-dniowo-zachodniej i południowej granicę Bieszczadów wyznacza linia granicz­na ze Słowacją, a dalej od Krzemieńca (1221 m) po Przełęcz Użocką, z Ukrainą. Od strony wschodniej część polską Bieszczadów wyznacza granica z Ukrainą, biegnąca początkowo korytem górnego Sanu, a dalej, nie zważając na orografię terenu, prawie południkowe na północ. Od strony północnej Bieszczady “zamyka" linia kolejowa i szosa Zagórz — Lesko — Ustrzyki Dolne. Obszar ten (o powierzchni ok. 2300 km2) ma pewną specyfikę geograficzno-historyczną. Często, zwłaszcza w publicystyce prasowej, za Bieszczady (region bieszczadzki) uważa się jeszcze szereg miejscowości przyleg­łych od płn.-zach. i płn.-wsch. do wyżej zakreślonego terytorium.

Bieszczady, podobnie jak całe polskie Karpaty Zewnętrze, zbudowane są ze skał fliszowych. Jest to zespół skał osadowych pochodzenia morskiego, składający się z ułożonych na przemian warstw, głównie piaskowców i łupków ilastych. Bieszczady zostały wypiętrzone i sfałdowane z początkiem neogenu (młodszej epoki trzeciorzędu), tj. około 25 min lat temu. Dolinę Sanu i doliny jego głównych dopływów wypełniają utwory czwartorzędowe: mady, piaski, żwiry rzeczne.

3. Rzeźba rusztowa okolic Ustrzyk Dolnych

11

Odporne na procesy wietrzenia piaskowce budują główne pasma biesz­czadzkie, zaś skały łupkowe i łupkowo-ilaste, jako mniej odporne na erozję — obniżenia terenu i doliny rzeczne.

Biegnące prawie równolegle do siebie wyższe pasma górskie połączone są ze sobą krótkimi grzbietami, zorientowanymi poprzecznie do poprzednich, co tworzy charakterystyczną dla Bieszczadów (a szczególnie widoczną w ich niższych partiach) rzeźbę rusztową. Równoległy układ pasm wzniesień i ob­niżeń podobny jest nieco do rusztu w piecu i stąd taka nazwa. Obniżenia mię...