1. Cele i zadania historii doktryn polityczno – prawnych
- historia doktryn politycznych i prawnych jest historią poglądów na strukturę polityczną społeczeństwa, a przede wszystkim na państwo jako najważniejsze zjawisko tej struktury oraz na obowiązujące w społeczeństwie prawo
- celem doktryn jest badanie przez historyka co ludzie kiedyś myśleli o polityce i prawie oraz dociekanie dlaczego tak właśnie myśleli
- ocena historyka zawiera próbę odpowiedzi na pytanie, jakie poznawcze wartości wniosła doktryna do zastanych wyobrażeń, jak jej twórcy i reprezentanci postrzegali urzeczywistnienie swych idei i jaką im wyznaczyli funkcję, oraz jaką rolę doktryna faktycznie grała
- zgłębianie historii doktryn politycznych i prawnych wzbogaca teoretyczną wiedzę studenta, podsumowuje jego wiadomości z zakresu historii ustroju prawa, wprowadza w meandry wiedzy o mechanizmach władzy, pomaga postrzegać problemy współczesności integralnie i perspektywicznie, poszerza intelektualne horyzonty i służy podnoszeniu poziomu kultury politycznej i prawnej
2. Sofiści i ich poglądy na państw, prawo i społeczeństwo.
- poglądy sofistów znane są tylko z krytycznych relacji Platona
- sofiści uważali się za nauczycieli i sprzedawali współobywatelom swą mądrość za pieniądze
- tradycjom wychowania arystokratycznego przeciwstawiali ideę wychowania wszechstronnego i praktycznego, chcieli uczyć sztuk i rzemiosł, które zapewniają niezależność, wpajali swym słuchaczom sztukę retoryki i dialektyki, a przede wszystkim umiejętność przemawiania i przekonywania
- najwybitniejszym przedstawicielem sofistów był Protagoras – twórca relatywizmu, uzależniającego opinie od konkretnych układów odniesienia
- relatywizm oznaczał szacunek dla prawa i urządzeń społecznych, prowadził do uznania, że ogólne mniemanie obywateli o tym, co sprawiedliwe powstaje na zgromadzeniu, i do twierdzenia, że człowiek-obywatel jest także jedyną miarą konwencji i instytucji społecznych
- wartości społeczne są wspólnym dobrem ludzi, to porozumienie między ludźmi, a nie natura decyduje o biegu rzeczy, to zgoda obywateli rozstrzyga o tym, jaka opinia powinna przeważyć
- otrzymujemy u Protagorasa głośną w późniejszych czasach ideę umowy społecznej – z faktu, że państwo powstało z woli ludzi, wysnuł on nie tylko ten wniosek, że ma ono człowiekowi służyć, dowodził też, że o początkach państwa zadecydowała wola większości, a zatem i państwo współczesne ma większości służyć – konstrukcja ta stwarzała możliwość zaaprobowania demokracji jako ustroju najbardziej naturalnego, a zatem i najbardziej zasadnego
3. Zasady funkcjonowania demokracji ateńskiej.
- głównym teoretykiem demokracji ateńskiej był Perykles (ok. 500-429)
- za główny filar demokracji Perykles uznawał wolność – znaczyła ona, że w granicach prawa każdy może robić to co chce i mówić to co chce
- Perykles szczególne znaczenie przywiązywał do wolności słowa: na zgromadzeniu ludowym każdemu przysługuje prawo do zabierania głosu, za treść wystąpienia nikogo nie można karać
- Perykles z dumą podkreślał, że w ustroju Aten udało się stworzyć harmonię między poczuciem dobra ogólnego a wolnością jednostki
- drugim filarem ateńskiej demokracji była zasada równości praw – oznaczała równość głosu i udziału we władzy, równość traktowania przed sadem, na agorze, w urzędzie podatkowym; preferowała talent i cnoty, a nie urodzenie, kryterium miała być przydatność do służby publicznej
- gwarancją równego dostępu do urzędów miało być losowanie, jako sposób nie odbierający szans ubogim
- wśród urzędniczych walorów mocno akcentował życzliwość ludowi a także podkreślał potrzebę starannego kontrolowania funkcjonariuszy
- za trzeci filar demokracji ateńskiej Perykles uważał zasadę praworządności – czyli dobrowolne ale konieczne podporządkowanie się prawu
4. Państwa idealne Platona
- Platon (427 r. p.n.e. – 347 r. p.n.e.) był twórcą pierwszego systemu idealizmu obiektywnego i wielkim teoretykiem państwa idealnego
- podstawą filozofii Platona był pogląd, że istnieją dwa światy: świat idei i świat odbijający te idee
- świat idei, to świat doskonały, jest identyczny z bóstwem lub też stanowi jego twór, jest absolutny, jego prawa są niezmienne, dobre i trwałe, są także oparte na zasadach hierarchii
- świat drugi – jest niedoskonałym odbiciem pierwszego
- Platon odrzucał stary pogląd, głoszący, że filozof nie powinien tolerować państwa, podobnie jak państwo powinno się strzec filozofa
- Platon był twórcą pierwszej w historii myśli politycznej filozofii dziejów – jej cecha była teza o postępującej degeneracji ustroju; timokracja – rządy odważnych, była jeszcze względnie dobra, ale wadę tego ustroju stanowiła mała stabilność – ambitni wojownicy rychło poczęli się demoralizować; szczególnie pogoń za luksusem wytrąciła im ster władz z rąk, do rządu doszli bogacze, oligarchowie, nowe ekipy skrzętnie dbały o gromadzenie coraz to większych bogactw, stad popadały w coraz ostrzejsze konflikty z nienawidzącym je ludem, tak powstała demokracja – ustrój jeszcze bardziej kruchy od poprzednich: pozbawiony zaplecza intelektualnego, oparty na niewiedzy i braku kompetencji, lud nie potrafił robić właściwego użytku z wolności, korzysta z niej jako z przyzwolenia do swobód bez granic, do rozpasania, które znajduje ujście w anarchii, Platon drwił z praktyki powoływania urzędników przez losowanie i krytykował system diet, dzieląc z wieloma poprzednikami pogląd, że zachęcają one do lenistwa i nieróbstwa
- kres niepożądanej i groźnej ewolucji ku złemu może położyć ustanowienie rządu „stróżów doskonałych”, czyli mędrców, obraz idealnego państwa – miasta stanowi pomieszanie elementów antydemokratycznych antydemokratycznych elementami „komunistycznymi” na szczeblu rządzącej elity
- idealna polis jest rygorystycznie zhierarchizowana, albowiem społeczeństwo i państwo są zbudowane na podobieństwo duszy człowieka
- Platon nie interesował się zbytnio losem niższych klas, poza polem obserwacji pozostawiał niewolników, niewiele tez pisał na temat rzemieślników i kupców – mieli oni przede wszystkim pracować, po to, aby ci, którzy rządzą i wojują, byli wolni od trosk materialnych – praca była ich podstawową cnotą, racją ich egzystencji
- uwaga Platona koncentrowała się na analizach wierzchołka społecznej drabiny, czyli na filozofach i wojownikach – granica między tymi dwiema grupami nie jest zdaniem Platona nieprzekraczalna - wojownicy są pomocnikami mędrców, obie grupy zostały objęte wspólnym systemem wychowania obywatelskiego
- hierarchia społeczna Platona została oparta na hierarchii wiedzy – mędrcy jako jedyni dochodzą do pełni prawdy o świecie idei, wojownicy poznają tylko jej część, prostacy zaledwie jej strzępy
- w miarę upływu lat Platon zdawał się coraz lepiej rozumieć, że jego wizja państwa idealnego jest utopią
5. Klasyfikacja ustrojów państwowych u Arystotelesa.
- Arystoteles (384 r. p.n.e. – 322 r.p.n.e) był najwybitniejszą postacią greckiej kultury politycznej, posiadał rozległą wiedzę, interesował się przyrodoznastwem, fizyką, logiką, ekonomią, etyką, estetyką i filozofią
- zasłużona sława, jaka okryła Arystotelesa, miała swe źródło w empirycznej idei filozofii oraz w oryginalnej metodzie badawczej, polegającej na odrzuceniu platońskiego aprioryzmu
- Arystoteles badał i analizował fakty i dopiero na tej podstawie formułował uogólniające oceny
- podstawa nauki Arystotelesa o państwie jest jego twierdzenie, że państwo należy do tworów natury … człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie, taki zaś, który z natury a nie przez przypadek żyje poza państwem, jest albo nędznikiem albo nadludzką istotą – państwo to zatem wspólnota mniejszych wspólnot rodzinnych i wiejskich; jest ono jednak „doskonalsze”, bo odznacza się samowystarczalnością i przemyślaną perspektywą celu; celem państwa jest zapewnienie wszechstronnego zaspokojenia materialnych i duchowych potrzeb człowieka
- Arystoteles ostro krytykował współczesnych sobie cyników za ich pogardę dla dóbr materialnych; poddawał też w wątpliwość pochodzącą od sofistów wersję państwa jako płodu ludzkich konwencji
- poglądy Arystotelesa na społeczeństwo to osobliwe połączenie realizmu z mistyfikowaniem sytuacji społecznych, zasadniczym podziałem społeczeństwa jest podział na znakomitych i lud
- kryteria wyodrębnienia znakomitych: majątek, szlachectwo, cnota, wykształcenie, znakomici to członkowie elity, żyjący z cudzej pracy
- do ludu zaliczano: rzemieślników, kupców, żeglarzy oraz wyrobników, czyli lud to biedni, zatrudnieni w produkcji, żyjący z pracy własnych rąk
- pomiędzy tymi grupami pojawia się stan średni, czyli ci, którzy są na tyle zamożni, że potrafią się zdobyć na niezależność od najbogatszych i na tyle biedni, że nie skupiają na sobie zawiści biedoty
- zawiłe i niespójne były wypowiedzi Arystotelesa na temat niewoli i niewolników – mysl, że niewolnictwo jest związane z niedoskonałością gospodarki sąsiadowała z tezą, że niewola wynika z praw natury
6. Porównanie poglądów społeczno – politycznych Platona i Arystotelesa.
- Arystoteles był uczniem Platona
- sława Arystotelesa miała swe źródło w oryginalnej metodzie badawczej, polegającej na odrzuceniu platońskiego aprioryzmu
- zdawał sobie sprawę z kruchości państw-miast daleko lepiej aniżeli Platon
- Platon nie interesował się losem klas niższych, poza polem obserwacji pozostawiał niewolników - Arystoteles uważał, że niewola wynika z praw natury
7. Poglądy społeczno – polityczne cyników.
- dzieła cyników nie zachowały się – informacje o nich czerpiemy z przekazów późniejszych, często zabarwionych skrywającą niechęć polemiką
- twórca nurtu był Antystenes z Aten
- cynizm głosił pochwałę życia prostego, zgodnego z naturą, która była identyczna z biologicznie pojmowaną przyrodą i z dumą przyjmował nadane mu przez przeciwników miano „psich filozofów” czy wręcz „zwyczajnych kundli”
- filozofia cyników charakteryzowała się sensualizmem w teorii poznania i materialistyczną koncepcją świata
- cynicy uważali, że najwyższą wartością w życiu jednostki jest jej szczęście, do którego prowadzi życie w cnocie, czyli zgodne z naturą i jej prawami
- natura była tożsama z przyrodą, naturalne było to co przyrodnicze, praktycznie to co stanowiło minimum życiowych potrzeb
- cynicy odmawiali uczestniczenia w praktykach religijnych, nie chcieli też żyć w państwie
- cynizm obiecywał ludziom wolność od kataklizmów polityki w życiu samotnym i skromnym, miał swoich wyznawców przede wszystkim w warstwach ubogich, pozbawionych możliwości udziału w życiu państwa
8. Poglądy społeczno – polityczne epikurejczyków.
- twórcą doktryny był Epikur z Samos, syn ubogiego ateńskiego kolonisty, uczeń Ksenokratesa
- myśl Epikura i jego uczniów stanowiła filozofię życia, przystosowaną do gustu jednostki, była próbą odpowiedzi na pytanie, jak ma żyć człowiek, któremu państwo zabrało możność aktywnego uczestnictwa w polityce
- epikureizm był materialistyczną i ateistyczną filozofią, która jako najwyższy cel wysuwała indywidualne szczęście człowieka, a samo filozofowanie traktowała jako czynność, która dzięki rozumowi, cnocie i wychowaniu zapewnia szczęśliwe życie, człowiek rozumny jest wolny i szczęśliwy, kiedy przestaje być niewolnikiem urojonych pragnień
- epikurejski mędrzec dochodzi do wewnętrznej wolności wtedy, kiedy przestaje żyć w strachu, gdy nie gnębią go troski i zmartwienia, droga do szczęścia wiedzie wśród przyjemności, synonimem cnoty jest bowiem używanie rozkoszy, które oferuje cywilizacja
- epikurejczyk nie lekceważy społecznych i politycznych konwencji, pilnuje swej własności i dba o jej pomnażanie, nie odwraca się również od państwa: toleruje je i respektuje jego wartości: państwo jest pożyteczne, bo zapewnia minimum moralności, gwarantuje wewnętrzny spokój i chroni przed zawiścią innych
- prawdziwy mędrzec nie pasjonuje się polityką, nie pociąga go służba obywatelska, podobnie jak odpychają go zobowiązania religijne, obowiązki wobec państwa odwodzą człowieka od używania, zatruwają smak przyjemności, utrudniają praktykowanie cnoty
- epikurejczyk współpracuje z władzą tylko wtedy, kiedy wymaga tego jego bezpieczeństwo, odwraca się od intryg politycznych i chroni w swej willi, gdy horyzont polityczny wydaje mu się czysty
- aprobata dla epikurejskiej wolności duchowej łączyła się z pochwałą egoizmu jednostki: najlepszymi obywatelami są egoiści, jeśli kierują się rozumem, bo tylko oni nie krzywdzą się wzajemnie i nie wyzyskują
9. Stoicka myśl polityczna i społeczna oraz jej powiązania z myślą chrześcijańską.
- stoicyzm był najbardziej popularną doktryną filozoficzną i polityczną epoki hellenistycznej
- najwybitniejsi przedstawiciele to: Zenon z Kation, Chryzyp z Soloj i Kleantes z Azji Mniejszej
- stoicy podjęli trud przewartościowania podstawowych kategorii filozoficznych i politycznych, uważali, że stoicki świat jest rozumnym ładem i harmonią
- ten naturalny porządek jest oparty na determinizmie, co znaczy, że wszystkim rządzi przeznaczenie, rozum – jak dusza w człowieku – przenika, choć w rozmaitym stopniu wszystkie jego części, co sprawia, że świat to twór ożywiony
- spośród czterech natur zamieszkujących kosmos – roślin, zwierząt, ludzi i bogów – najściślejsze są związki ludzi z bogami, łączy ich bowiem rozum, różni zaś to, że bogowie są rozumni z natury, zaś ludzie osiągają rozum dopiero własnym wysiłkiem, kosmos jest ojczyzną przede wszystkim bogów i ludzi, w której wszyscy mają swe ściśle określone przez rozum miejsce
- cnota to wartość absolutna i niepodzielna, jednakowa u mężczyzn i kobiet, człowieka i boga, wolnego i niewolnika; ludzie z natury są dobrzy, wszelka skłonność do czynienia zła jest wprowadzana z zewnątrz
- mądrość jest identyczna z wolnością, gdyż tylko człowiek mądry jest zarazem wolny; tylko on akceptuje oparty na rozumie porządek świata i nie usiłuje go zmienić
- fatalizm sprawia, że w każdym tkwi ta sama iskra, która pozwala mu posiąść mądrość; każdy ma więc szansę być mądrym i tym samym wolnym, ale nie każdy nim się staje; wolność jest zatem kategoria ducha, stanem wewnętrznym, który może pozostawać bez pokrycia w przymiarce do realnych stosunków społecznych
- stoicyzm nie kwestionował współczesnej sobie rzeczywistości społecznej, aprobował prywatną własność i nierówność między ludźmi
- stoicy z wielkim dystansem spoglądali na państwo i jego aparat, zasadą była współpraca z władzą
- ze wszystkich szkół filozoficznych hellenistycznej epoki stoicyzm był najbliższy polityce – widział w niej narzędzie realizacji filozofii kosmosu, którym rządzi rozum i mędrzec
10. Myśl społeczno – polityczna św. Pawła Apostoła i pierwszych gmin chrześcijańskich.
- Apostoł Paweł z Tarsu był autorem pierwszych tekstów chrześcijańskich i moralistą, pochodził z zamożnej rodziny żydowskiej, mającej przywilej obywatelstwa rzymskiego; według Dziejów apostolskich był prześladowcą chrześcijan, zanim stał się gorliwym ich wyznawcą i nauczycielem
- zakładał gminy chrześcijańskie, do których pisał listy, z których 14 się zachowało; stanowią one część Nowego Testamentu
- św. Paweł sporo tekstów poświęcił sprawom społecznym i politycznym - władza świecka jest bożym sługą, nawet jeżeli osoby te władzę piastujące są poganami, państwo ma boże zadania do spełnienia, nabiera ono cech sługi Bożego, chrześcijanin powinien modlić się za królów i za wszystkich będących w posłuszeństwie; wzór doskonałego chrześcijanina to człowiek łagodny, przyjazny ludziom, lojalny wobec przełożonych, prowadzący żywot spokojny i cichy; poglądy te nie oznaczały jeszcze jednoznacznej zachęty do współpracy z państwem, Paweł wydawał się świadom, że walory, jakimi władza świecka dysponuje, są wartościami kruchymi, niepewnymi i przejściowymi, w oczekiwaniu na dzień Pański, czyli na ponowne przyjście Chrystusa, należy jednak zachować spokój – stąd apel św. Pawła o posłuszeństwo cesarzowi; teksty Nowego Testamentu pełne są akcentów współczucia dla biednych i pochwał ubóstwa: królestwo boże ma być wspólnotą ubogich i łaknących sprawiedliwości, podnosiły moralne znaczenie niebezpieczeństwa, jakie niesie z soba bogactwo, własność to tylko czasowe użytkowanie, a majątki są ludziom przydzielone przez Boga tylko na określony czas i na określonych warunkach; ostrzeżenia pod adresem złych panów, apele o dobre traktowanie poddanych, a także wezwania do bratania się z niewolnikami nie szły jednak w parze z słowami zachęty do buntowania się przeciwko ówczesnym stosunkom społecznym, nie akceptowano radykalnych form wyzwolenia czy nawet wykupywania niewolnych; zasady równości nie rozciągano na stosunki ziemskie
11. Teologia polityczna św. Augustyna.
- Augustyn, biskup w Hipponie i organizator chrześcijaństwa w północnej Afryce, był głównym przed Tomaszem z Akwenu autorytetem filozofii chrześcijańskiej
- podstawą teologii politycznej Augustyna była filozofia katastrofizmu, kreślona przezeń panoramę doczesności przenikał głęboki pesymizm; ogromna większość ludzi jest zła: ludzie są zachłanni, żądni zaszczytów i władzy, uciskają się wzajemnie i połykają jak ryby – większy zjada mniejszego, tylko Bóg wie, jaka będzie przyszłość
- państwem bożym jest niewidzialny Kościół z Chrystusem jako jego głową, prawdziwą ojczyzną obywateli tego państwa jest niebo, na ziemi są oni tylko pielgrzymami
- państwo ziemskie nie jest u Augustyna identyczne z jakimkolwiek konkretnie istniejącym tworem państwowym, twierdził on, że w każdym realnym państwie współegzystują obywatele obu, bożego i szatana, tyle że po stronie tych ostatnich jest znaczna liczebna przewaga
- państwo stanowi organizację niepewną, podatną na pokusy podsuwane przez diabła, niezdolną do poprawienia ludzkiej natury, państwo może co najwyżej przyczyniać się do tego, by ludzie jeszcze bardziej nie pogrążali się w grzechu
- państwo jest potrzebne, bo stwarza warunki zewnętrznego pokoju i bezpieczeństwa, ale nie wymaga specjalnie dobrych władców
- teza o państwie potrzebnym do mitygowania grzeszników prowadziła Augustyna do akceptacji represji wobec heretyków
12. Teologia polityczna św. Tomasza z Akwinu (tomizm)
- urodzony w 1224 lub 1225 Rocca Secca w Królestwie Neapolu, jako syn hrabiego Akwinu Landulfa i Teresy Caracciolo. Od 1239 studiował sztuki wyzwolone u Piotra z Hibernii na uniwersytecie w Neapolu, ale po pięciu latach porzucił zakon benedyktynów i przyłączył się do dominikanów. W drodze do Paryża został uwięziony przez rodzinę, która chciała, żeby Tomasz objął wysokie stanowisko kościelne, jednak mimo to wytrwał w swoim zamiarze bycia dominikaninem. Po uwolnieniu udał się na studia do Paryża. Następnie udał się na dalsze studia do Kolonii, gdzie był uczniem Alberta Wielkiego. Tam uzyskał stopień bakałarza biblijnego i napisał pierwsze dzieła
- w 1256 został magistrem teologii. Na życzenie papieża między 1263 a 1268 zestawił „Złoty łańcuch” do czterech Ewangelii (Catena aurea in quattuor Evangelia), w której umieścił nieznane fragmenty pism Ojców greckich. Zmarł 7 marca 1274 roku. Po śmierci otrzymał tytuł doctor angelicus (doktor anielski). W 1319 Kościół rzymskokatolicki rozpoczął wstępne postępowanie w sprawie kanonizacji Tomasza z Akwinu. Akt kanonizacji ogłosił 18 lipca 1323 w Awinionie papież Jan XXII. Na soborze trydenckim tylko dwie księgi umieszczono na ołtarzu – Biblię i Summę Teologii Tomasza z Akwinu. Atrybutami świętego są: dominikański habit, słońce na piersiach, mitra u nóg, kielich i hostia oraz książka i gołąb.
- system filozoficzny Tomasza można najkrócej scharakteryzować jako konsekwentne przystosowanie klasycznych poglądów Arystotelesa do treści zawartych w teologicznej doktrynie chrześcijańskiej
- według św. Tomasza nie jest bezpośrednio znany umysłowi ludzkiemu ani Bóg, ani dusza, ani żadne prawdy ogólne, człowiek rodzi się bez wiedzy i zdobywa ją dopiero w czasie życia, Tomasz uważał, że wiara i wiedza stanowią dwie różne dziedziny - dziedzina wiedzy, w przekonaniu Tomasza, była rozległa: rozum poznaje nie tylko rzeczy materialne, ale również Boga, Jego istnienie, Jego własności, Jego działanie. Istnieją jednak prawdy dla rozumu niedostępne, jak Trójca św., grzech pierworodny
- na tej podstawie powstała prosta koncepcja rozgraniczenia filozofii i teologii, na jaką się dawniejsza scholastyka nie zdobyła, teologię buduje się na podstawie objawienia, filozofię wyłącznie na zasadach rozumu
- Arystotelesowską koncepcję bytu Tomasz wzbogaca o dodatkowy element - jest nim istnienie, obok uznanego przez Arystotelesa, złożenia z materii, która jest możnością, i formy, która jest aktem, w bycie występuje jeszcze jedno złożenie o charakterze możnościowo-aktualnym, złożenie z istoty (essentia), która jest możnością, i istnienia (existentia), które jest aktem. Istotą każdej rzeczy jest to, co wspólne jej gatunkowi i zawarte w definicji. Istota Boga jest taka, że implikuje jego istnienie. Natomiast istota rzeczy stworzonych istnienia nie implikuje; z ich istoty nie wynika, że muszą istnieć. Rzeczy stworzone nie istnieją dzięki swej „istocie”, lecz dzięki jakiemuś innemu czynnikowi. W tym leży zasadnicza różnica między Bogiem a stworzeniem. Bóg jest bytem koniecznym (musi istnieć, bo to leży w jego istocie) i niezależnym (istnieje z własnej natury), a stworzenie jest bytem przypadkowym i zależnym (bo istnienie nie leży w Jego naturze). Stąd Bóg jest bytem prostym, a stworzenie – złożonym, bo składa się przynajmniej z formy i istnienia.
...
roxanchan