STANIS�AW BURKOT SPORY O POWIE�� W POLSKIEJ KRYTYCE LITERACKIEJ XIX WIEKU Wroc�aw 1968 POLSKA AKADEMIA NAUK -ODDZIA� W KRAKOWIE PRACE KOMISJI HISTORYCZNOLITERACKIEJ Nr 18 WROC�AW - WARSZAWA - KRAK�W ZAK�AD NARODOWY IM. OSSOLI�SKICH WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK UWAGI WST�PNE Z kopciuszka i "proletariusza literatury" 1 wyros�a w XIX wieku na prawdziwego potentata; w swym rozwoju wch�on�a do�wiadczenia innych rodzaj�w literackich - dramatu i liryki, �ami�c dawne bariery mi�dzyga-tunkowe, stawiane i strze�one pilnie przez tw�rc�w poetyk normatywnych. Ta zadziwiaj�ca kariera powie�ci ma oczywi�cie swe �r�d�a spo�eczne i polityczne: towarzyszy wielkim przemianom socjalnym, jest ich niew�tpliwym odbiciem. Demokratyzacja spo�ecze�stw, kt�rej etapy wyznacza�y rewolucje antyfeudalne, walki klasowe XVIII i XIX wieku, stworzy�a nowe potrzeby w dziedzinie kultury - przede wszystkim potrzeb� literatury masowej, zdolnej zaspokoi� duchowe aspiracje nowych klas i si� spo�ecznych. Rozwojowi powie�ci towarzyszy�a niezmiernie ciekawa dyskusja literacka, kt�rej uczestnicy zajmowali cz�sto wyra�nie kra�cowe stanowiska. Aprobata i entuzjazm jednych - zrozumia�e przez sam fakt czytelniczych sukces�w - wywo�ywa�y r�wnocze�nie nami�tne opory przeciwnik�w: ci zgodnie pot�piali "zepsucie smaku literackiego", kt�rego jakoby by�a zwiastunem, zgubne wp�ywy na kszta�towanie si� ludzkich charakter�w, widzieli w powie�ci gatunek-efemeryd� i przepowiadali jej rych�y upadek2. Powie�� jednak�e wykazywa�a ci�gle zadziwiaj�c� zdolno�� regeneracji, umiej�tno�� przystosowania si� do wymog�w kolejnych pr�d�w i kierunk�w w literaturze. W tej ewolucji gatunku niema�� rol� - obok oczywi�cie tw�rc�w - odegra�a krytyka literacka, uzasadniaj�ca teoretycznie zar�wno sam sens istnienia powie�ci, jak i potrzeb� sta�ych modyfikacji i zmian formalno--tre�ciowych. Ustalenia teoretyczne poszczeg�lnych krytyk�w zdradza� b�d� sk�onno�� do traktowania kolejnych propozycji jako rozstrzygni�� nieodwo�alnych i ostatecznych, zamykaj�cych stale otwarty problem "poetyki powie�ci". Poszukiwanie norm i regu� w tym zakresie okaza�o 1 Okre�lenie Kraszewskiego z jego przem�wienia na uroczysto�ci jubileuszowej w Krakowie w 1879 roku. 2 Przepowiednie tego typu powtarzaj� si� w XIX wieku co kilkana�cie lat, nie brak ich tak�e w krytyce literackiej XX wieku. 6 si� jednak prawdziwie syzyfow� prac�: trwa�o�� i ostateczno�� rozstrzygni�� teoretycznych by�a bowiem znikoma. Zwykle przed kolejnym pokoleniem krytyk�w stawa�o zadanie ponownego podj�cia tematu. Przedstawiana praca nie jest wi�c histori� powie�ci ani te� jej teori�: w rozwoju historycznym pr�buje prze�ledzi� przebieg spor�w o powie�� w polskiej krytyce literackiej, sygnalizuje tak�e sta�e modyfikowanie gatunku, podkre�la wp�yw rozwa�a� teoretycznych i krytyczno-literackich na warsztat powie�ciopisarzy, na przemiany struktury wewn�trznej dzie�. Trudno by�oby powiedzie�, �e stan �wiadomo�ci teoretycznej krytyk�w w poszczeg�lnych epokach wp�yn�� w spos�b decyduj�cy na ewolucj� gatunku; krytyka modyfikowa�a bowiem swe s�dy najcz�ciej pod naporem fakt�w, to jest w zwi�zku z potrzeb� analizy nowych utwor�w literackich, ukazuj�cych si� na rynku ksi�garskim. Trudno jednak nie widzie� i wp�ywu odwrotnego - krytyki na praktyk� tw�rc�w. Inspiracje wywodz�ce si� od krytyk�w mia�y niekiedy wielkie znaczenie dla nowatorskich poczyna� samych pisarzy. Tak zarysowane zadania pracy wymaga�y od autora obj�cia obserwacj� du�ego odcinka czasu, bowiem ograniczenie bada� do jednej epoki literackiej stwarza�o niebezpiecze�stwo b��dnej perspektywy. Problem spor�w o powie�� wchodzi� ju� w zakres bada� historyk�w literatury, jednak�e najcz�ciej fragmentarycznie, b�d� okazjonalnie. Po raz pierwszy temat ten pojawi� si� u Piotra Chmielowskiego w Dziejach krytyki literackiej w Polsce i u Bronis�awa Gubrynowicza w studium o romansie za czas�w Stanis�awa Augusta 3; w dwa lata p�niej Bronis�aw Czarnik og�osi� rozpraw� pod tytu�em Sp�r literacki o "Jana z T�czyna" 4. Konstanty Wojciechowski dla podobnych cel�w przebada� przedmowy do pierwszych powie�ci polskich z pocz�tku XIX.wieku5. Zaciekawienie dyskusj� literack� odbi�o si� tak�e szerokim echem w studiach szczeg�owych o po-wie�ciopisarzach. Wystarczy wymieni� tu prace S�awomira Czerwi�skiego o Jaraczewskiej 6 i Jana Gebethnera o Mostowskiej 7. Sporo miejsca temu tematowi po�wi�ci� Marian Szyjkowski w rozprawie My�l Jana Jakuba 3 P. Chmielowski, Dzieje krytyki literackiej w Polsce, Warszawa 1902, s. 473-507; B. Gubrynowicz, Romans polski za czas�w Stanis�awa Augusta, "Pami�tnik Literacki" 1903 s. 192-215, 379-393, 519-538; tak�e: Lw�w 1904. 4 B. Czarnik, Sp�r literacki o "Jana z T�czyna" (1825). Kartka z dziej�w krytyki w Polsce, "Pami�tnik Literacki" 1905, s. 205-217. 5K. Wojciechowski, Przedmowy do pierwszych powie�ci polskich XIX wieku, "Pami�tnik Literacki" 1905, s. 267-273. 6S. Czerwi�ski, El�bieta z Krasi�skich Jaraczewska. Studium z dziej�w powie�ciopisarstwa polskiego, Prace Historycznoliterackie nr 35, Krak�w 1930. 7 J. Gebethner, Poprzedniczka romantyzmu, Prace Historycznoliterackie nr 12, Krak�w 1918. 7 Rousseau w Polsce XVIII wieku 8; znajdziemy go tak�e we wst�pach Idy Kotowej do powie�ci Klementyny z Ta�skich Ploffmanowej 9. Jednak�e poza artyku�em Bronis�awa Czarnika kolejne rozprawy nie przynosz� nowego materia�u. Niezmiennie powtarza si� w nich pozorny paradoks, silnie wyeksponowany przez Gubrynowicza: oto czo�owi tw�rcy polskiej powie�ci - Krasicki, Jezierski, Jaraczewska, Hoffmanowa - s� jej zdecydowanymi przeciwnikami na gruncie teoretycznym. Nie kuszono si� nawet 0 wyja�nienie przyczyn owego paradoksu. Opinie tego typu spotka� mo�na 1 dzisiaj, chocia� badania nad dawn� powie�ci� poszerzy�y si� znacznie. Z nowszych studi�w wymieni� nale�y rozprawy Mieczys�awa Klimowicza 10 i Zdzis�awa Skwarczy�skiego n. Dopiero jednak Maria Rutkowska w artykule S�dy wsp�czesnych o powie�ci polskiej XVIII wieku. Z problem�w terminologii12 daje cz�ciowe wyt�umaczenie wspomnianej poprzednio sprzeczno�ci: termin "romans" obejmowa� w�wczas zar�wno utwory /pisane na mod�� panny Scudery, jak i Fieldinga czy Smolletta - by� //wi�c wieloznaczny. U�ywano go w krytyce w dwojakim znaczeniu: dla okre�lenia dzie� "szkodliwych", godnych pot�pienia, i "moralnych", s�u��cych "poprawie" czytelnika. Badania zapocz�tkowane ongi� przez Gubrynowicza i Czarnika kontynuowali: Kazimierz Wyka1S, Maria �migrodzka14, Maria Stra-szewska15, Mieczys�aw Inglot16, Antonina Bartoszewicz" i Wincenty 8M. Szyjkowski, My�l Jana Jakuba Rousseau w Polsce XVIII wieku, Krak�w 1913. 9 I. K o t o w a, Wst�py do: Dziennik Franciszki Krasi�skiej w ostatnich latach panowania Augusta III pisany, Bibl. Nar.., S. I, Nr 119, Krak�w 1929; Listy El�biety Rzeczyckiej, Bibl. Nar., S. I, Nr 99, Krak�w 1927. 10 M. K 1 i m o w i c z, Nad "Histori�" Krasickiego. Wok� genezy i chronologii, "Pami�tnik Literacki" 1955, z. 4; Narodziny romansu listowego w literaturze polskiej XVIII wieku, "Pami�tnik Literacki" 1958, z. 4; Romans Gellerta w literaturze polskiej czas�w saskich, "Pami�tnik Literacki" 1959, z. 3/4. 11 Z. Skwarczy�ski, Zmiany w technice i funkcji romansu polskiego za czas�w Stanis�awa Augusta, Prace Polonistyczne, S. V, ��d� 1947; W szkole sentymentalizmu. "Tygodnik Wile�ski" z 1804 roku, ��d� 1958. 12 M. Rutkowska, S�dy wsp�czesnych o powie�ci polskiej XVIII wieku. Z problem�w terminologii, "Pami�tnik Literacki" 1965, z. 3/4, s. 79-104. 13 K. Wyka, Romantyczna nobilitacja powie�ci, "Tw�rczo��" 1946, z. 10. 14 M. �migrodzka, Walka o realizm w estetyce i krytyce literackiej kraju w latach 1831-1848, "Pami�tnik Literacki" 1953, z. 1. 15 M. S t r a s z e w s k a, Czasopisma literackie w Kr�lestwie Polskim w latach 1832-1848, cz. I (1832-1840), Wroc�aw 1953; cz. II (1840-1848), Wroc�aw' 1959. 16 M. Inglot, Pogl�dy literackie koterii petersburskiej w latach 1841-1843, Wroc�aw 1961; Polskie czasopisma literackie ziem litewsko-ruskich w latach 1832- -1851, Warszawa 1966. 17 A. Bartoszewicz, Sp�r o powie�� historyczn� w po�owie XIX wieku na tle antagonizmu mi�dzy "Dziennikiem Warszawskim" a "Gazet� Warszawsk�", 8 Danek 18. Wcale obfity materia� bibliograficzny nie �wiadczy jednak ani o systematycznym zainteresowaniu historyk�w literatury sporami o powie��, ani te� o uporz�dkowaniu wszystkich problem�w interpretacyjnych. Uwagi wymienionych autor�w - poza pracami Antoniny Barto-szewicz - zrodzi�y si� bowiem na marginesie innych zainteresowa�, by�y jednym z ogniw szerszej argumentacji. Ten sam charakter posiadaj� konstatacje dotycz�ce dyskusji nad powie�ci� w krytyce pozytywistycznej. Znajdziemy je w pracach Janiny Kulczyckiej-Saloni19, Zbigniewa �abickiego20 i Marii �migrodzkiej?1, w artyku�ach Henryka Markiewicza -2 i Teresy Cie�likowskiej 23. Wst�p Zygmunta Szweykowskiego do Pism krytycznych wybranych Sygiety�-skiego 24 otwiera zainteresowania dla dyskusji o powie�ci w okresie naturalizmu. Dalsze uwagi na ten temat przynios�y prace Jana Nowakow-skiego 25 i Henryka Markiewicza 26. W obcej literaturze naukowej temat ten pojawia si� zwykle na tyc�i samych prawach, co u nas - najcz�ciej przy okazji rozwa�a� o pocz�tkach nowoczesnej powie�ci realistycznej. W pracach rosyjskich i radziec- okresu mi�dzypowsta ^wSeHKo, �ucKyccun "BecTHHK MocKoccKoro Zeszyty Naukowe Uniw. im. Miko�aja Kopernika w Toruniu, Nauki Hum.-Spo�., z. 2, Fil. Poi. (1), Toru� 1959, s. 63-83; Polemiki wok� powie�ci francuskiej w polskiej krytyce literackiej okresu mi�dzypowstaniowego, Zeszyty Naukowe Uniw. im. Miko�aja Kopernika w Toruniu, Nauki Hum -Spo�., z. 3, Fil. Poi. (2), Toru� 1960, s. 127-175; Walka o powie�� tendencyjn� u schy�ku niowego, "Ruch Literacki" 1963, z. 5/6. Por. tak�e: E. 3. 0 poMane e noJibCKOu �cpimt�ce 40-50-x zodoe XIX a., yHMBepcMTeTa" 1966, nr 5, s. 16-31. ...
jrachuba