PL Gościnny A., Monety zastępcze i żetony monetarne.pdf

Monety zastępcze i żetony monetarne

Arkadiusz Gościnny, Monety zastępcze i żetony monetarne , [w:]

www.poszukiwanieskarbow.com/numizmatyka/zastepczy.html

Spis treści

WSTĘP.................................................................................................................................................2

EMISJE LOKALNE.............................................................................................................................3

WYKAZ MIEJSCOWOŚCI EMITUJĄCYCH PIENIĄDZ LOKALNY NA ZIEMIACH

POLSKICH W LATACH 1916 - 1922.................................................................................................6

EMISJE DOMINIALNE......................................................................................................................7

EMISJE WOJSKOWE ......................................................................................................................13

EMISJE JENIECKIE..........................................................................................................................15

EMISJE PRZEMYSŁOWE................................................................................................................18

ŻETONY DEPUTATOWE.................................................................................................................20

ŻETONY KELNERSKIE...................................................................................................................24

EMISJE KUPIECKIE........................................................................................................................25

ŻETONY RABATOWE I REKLAMOWE........................................................................................29

ŻETONY GAZOWNI, ELEKTROWNI I WODOCIĄGÓW............................................................32

MONETY I ŻETONY TRAMWAJOWE...........................................................................................37

INNE...................................................................................................................................................40

ZAKOŃCZENIE................................................................................................................................45

WSTĘP

Przystępując do omawiania poszczególnych rodzajów

bilonu zastępczego należałoby wyjaśnić samo pojęcie

"pieniądz zastępczy", jednakże podanie ścisłej jego

definicji jest rzeczą wielce kłopotliwą. Problematyczne są

bowiem kryteria, przy pomocy których będziemy

wyróżniać go od emisji oficjalnych - państwowych. Dla

celów tego opracowania wykorzystam definicję

zaproponowaną przez A. Schmidta, który pieniądzem

zastępczym nazywa różnego rodzaju znaki pieniężne

wydane przez nieuprawnionych do emitowania pieniądza

legalnego wystawców i zastępujące w ograniczonym

zakresie pieniądz legalny.

Określając najważniejsze przyczyny emisji pieniądza

zastępczego wymienić należy:

charakterze pewnych emisji jak choćby żetony rabatowe.

Przyczyny emisji pieniądza zastępczego dają także

pewną podstawę na dokonanie jego klasyfikacji i

wprowadzenia pewnej systematyki. Jak że tematem

opracowani są emisje monetarne przedstawię ich

klasyfikację, której autorem również jest Andrzej Schmidt,

a która pozwoli używać prawidłowego nazewnictwa

obiektów prezentowanych w dalszej części opracowania.

Powszechnym jest bowiem mieszanie pojęć, często nawet

używanie nazewnictwa będącego swoistym fałszem.

Takim błędem jest często używane sformułowanie "żeton

zastępczy", analogiczne zdawało by się określeniu

"moneta zastępcza" i rozróżniające emisje o charakterze

pieniężnym (monety) od emisji o charakterze np.

rozliczeniowym (żetony). Otóż monety zastępcze są

zastępczymi gdyż zastępują pieniądz oficjalny, idąc

tokiem tego rozumowania żetony zastępcze byłyby

zastępczymi gdyby zastępowały inne żetony. Pewnie takie

też byśmy znaleźli, ale nie o nie przecież chodzi. Chodzi

bowiem o żetony będące formą bilonu zastępczego a

ściślej o żetony monetarne (znane są bowiem także

rozliczne emisje żetonów niemonetarnych, jak chociażby

wspomniane przeze mnie w dalszej części opracowanie

żetony narzędziowe).

• Brak pieniądza (najczęściej zdawkowego) w obiegu

pieniężnym - przykładem będą tu liczne emisje

prywatne i lokalne z okresu I wojny światowej.

• Dążenie do zamknięcia obiegu pieniężnego -

przykładem może być pieniądz dominialny czy też

obozowy.

• Dążenie do ułatwienia lub usprawnienia pracy -

przykładem są rozliczeniowe żetony kelnerskie.

• Dążenie do osiągnięcia łatwego zysku, możemy

bowiem wyróżnić specyficzne emisje, gdzie pieniądz

traktowany był jako towar - przykładem mogą być

przeznaczone dla zbieraczy monetarne emisje

ceramiczne.

Analiza najważniejszych czynników stymulujących

emisje pieniądza zastępczego pozwala podzielić bilon

zastępczy na dwie odrębne grupy. Jedną będącą efektem

działalności emisyjnej prowadzonej z powodu braku

pieniądza legalnego w obiegu, którą nazwiemy

Wspomnieć należy również o propagandowym

Monety zastępcze i żetony monetarne

pieniądzem namiastkowym , gdyż zastępuje ona pieniądz

legalny w tym sensie, że wypełniając lukę powstałą

wskutek niedostatku pieniądza legalnego w obiegu staje

się jego namiastką i obiega zamiast niego. W grupie tej

znajdą się właśnie właściwe monety zastępcze , których

dwie główne podgrupy tworzą monety lokalne i monety

prywatne . Drugą główną grupę bilonu zastępczego

wydawaną w zamiarze usprawnienia lub ułatwienia pracy,

bądź dla zamknięcia obiegu pieniężnego nazwiemy

pieniądzem pomocniczym . Zastępuje on pieniądz legalny

tylko na ściśle określonym wąskim odcinku, ale nie z

powodu braku tego pieniądza, tylko jako pieniądz

pomocniczy, obiegający obok legalnego po to, by

umożliwić emitentowi osiągnięcie zamierzonych przezeń

celów. W grupie tej wyróżnimy monety pomocnicze oraz

żetony monetarne , te ostatnie zaś podzielić należy

następnie na żetony płatnicze i żetony rozliczeniowe . Za

żetony płatnicze uznamy bowiem te, używane do

przeprowadzenia jednej określonej transakcji jako środek

płatniczy, żetony rozliczeniowe natomiast to te, używane

do przeprowadzania jednej określonej transakcji jako

pokwitowanie wymienialne na gotówkę.

Podstawy zaprezentowanej przeze mnie klasyfikacji

analogicznie odnoszą się również do papierowego

pieniądza zastępczego.

W dalszej części opracowania ujmę monety zastępcze

i żetony monetarne w systematyce istotnej z punktu

widzenia kolekcjonowania tego typu obiektów omawiając

kolejno emisje lokalne, emisje dominialne, emisje

wojskowe, emisje jenieckie, emisje przemysłowe, żetony

deputatowe, żetony kelnerskie, emisje kupieckie, żetony

rabatowe, żetony gazowni, elektrowni i wodociągów,

monety i żetony tramwajowe oraz inne emisje nie dające

się zaklasyfikować do w/w grup

EMISJE LOKALNE

Pierwszą z omawianych przeze mnie grupą bilonu

zastępczego będą emisje lokalne. Marginalnie występujące

w XVII i XIX wieku wystąpiły wręcz masowo w latach

1916-1923 na obszarach Cesarstwa Niemieckiego, w tym

również na wchodzących w jego skład ziemiach polskich,

stąd też tym właśnie emisjom poświęcę całą uwagę.

Wspomnę tylko, iż z wcześniejszych emisji ciekawe

miejsce zajmuje "pieniądz w oblężeniu Zamościa".

Zaliczany jest on bowiem do monet zastępczych, a to z

racji specyficznej sytuacji jego wybicia. Monet tych

bowiem nie emitował organ powołany przez państwo, a

emisja ta nastąpiła wobec potrzeby zaspokojenia wymagań

rynku pieniężnego wewnątrz fortecy. Podobnie rzecz ma

miejsce w przypadku emisji z lat 1916-1922 (okres emisji

został zawężony do roku 1922, gdyż po tej dacie nie

występują już monety lokalne na ziemiach polskich).

Wybuch I wojny światowej w znaczny sposób

zachwiał obiegiem pieniądza w państwach w niej

uczestniczących, szczególnie zaś na obszarze Cesarstwa

Niemieckiego. Zawieszenie wymienialności waluty na

złoto poderwało zaufanie do pieniądza papierowego i

spowodowało zniknięcie z rynku najpierw monet złotych i

srebrnych a następnie także bilonu. Stan taki spowodował

paraliż handlu i uniemożliwiał dokonywanie wszelkich

drobnych płatności, gdyż właśnie brak pieniądza

zdawkowego był najbardziej odczuwalny w codziennym

życiu. Sytuacja ta więc wymusiła na lokalnych władzach

administracyjnych oraz na niektórych przedsiębiorstwach

prywatnych wprowadzenie do obiegu już w pierwszych

dniach wojny pieniądza zastępczego. Skupiając się na

emisjach lokalnych stwierdzić trzeba, że w latach 1914-

1915 pierwotnie były to bony, które doraźnie poprawiły

sytuację, jednakże z czasem ponownie nastąpił wyraźny

brak w obiegu pieniądza zdawkowego. Wznowiono więc

emisję bonów, ale równocześnie zaczęto wydawać

bardziej od nich trwały zastępczy pieniądz monetarny.

Pierwsze monetarne emisje lokalne na ziemiach polskich

ukazały się na początku 1916 roku. Pierwotnie były to

głównie emisje cynkowe, jednakże już w roku 1918 ok. 90

% emisji bitych było w żelazie. Jako, iż zarówno cynk jak

i żelazo są metalami podatnymi na korozję częstokroć dla

przedłużenia żywotności monet stosowano różnego

rodzaju powłoki ochronne. Znanych jest również kilka

emisji wybitych w aluminium oraz jedna domniemana

emisja obiegowa miasta Lubina wydana na tekturze.

Poza emisjami metalowymi ciekawym faktem z tego

okresu są emisje z porcelany i kamionki. Wydania te mają

raczej charakter kolekcjonerski niż obiegowy, jednak ślady

zużycia na niektórych egzemplarzach świadczy, iż

używane były one także w obiegu. Monety takie na

ziemiach polskich emitowały miasta Bolesławiec,

Goleniów, Kostrzyń, Syców, Wałbrzych, Zielona Góra i

Ziębice. Gro z tych monet wyprodukowanych zostało w

znanej manufakturze miśnieńskiej. Prezentuję kilka

przykładów takich monet:

N. pol. N. niem. RokMet. Nr kat.

Bolesławiec Bunzlau

1921Kamionka PM 2208.8

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

Syców

1921 Brązowa

porcelana

PM 5289.3

Gross

Wartenberg

Monety zastępcze i żetony monetarne

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

Wałbrzych Waldenburg

Schl.

1921 Zielona

porcelana

PM 13668.1

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

Poznań Posen

1917Zn PM 11124.1

Okres obiegu bilonu lokalnego trwał od kilku miesięcy

do kilku lat, ale wyjątkowo tylko zaznaczano go na

monetach.

Np. Gültig bis Ende 1922 (ważne do końca 1922 r.) na

monetach ze Szczecina

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

Zielona

Góra

1921 Brązowa

porcelana

PM 5305.2

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

Szczecin Stettin

1920Zn PM 12887.3

lub Gültig bis zum öffentlichen aufruf (ważne do czasu

oficjalnego wycofania) na monetach Stronia Śląskiego.

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

Ziębice Münsterberg bd

Brązowa

porcelana

PM 9837.13

Bilon lokalny emitowało 113 wystawców ze 109

miejscowości położonych na ziemiach polskich wydając

łącznie 180 emisji monetarnych. Dają nam one możliwość

wyróżnienia ponad 400 typów monet lokalnych, oraz z

górą drugie tyle ich ważniejszych odmian. Nakłady monet

miejskich wynosiły zazwyczaj od kilku tysięcy sztuk w

miejscowościach o niewielkiej liczbie mieszkańców jak

np. 8205 szt. dla monety 50 fenigów z Iławy

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

Stronie

Śląskie

Do wystawców monet lokalnych na ziemiach polski

zalicza się emisje zarządów miejskich, gminnych i

powiatowych oraz miejskie kasy oszczędnościowe, a także

pewnych emitentów prywatnych, których emisje zostały

dopuszczone przez miejscowe władze administracyjne do

obiegu na prawach monet lokalnych. Monetami lokalnymi

stały się również żetony na cukier wydane przez Zarząd

Miejski i Zarząd Powiatowy w Chojnicach.

Przykładem emisji zarządu miasta będzie moneta z

Krotoszyna

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

Iława Deutsch Eylau 1916-17 Zn PM 2835.2

aż do ponad miliona jak to jest w przypadku 10 fenigów z

Poznania o nakładzie 1000080 szt.

N. pol. N. niem. RokMet. Nr kat.

Krotoszyn Krotoschin bd Zn PM 7554.4

Grünberg

Schl.

Seitenberg 1919Zn PM 12463.2

Monety zastępcze i żetony monetarne

Emisji zarządu powiatu - moneta z Inowrocławia

I tak najczęściej spotykanym określeniem jest

KLEINGELDERSATZMARKE, co w swobodnym

tłumaczeniu oznacza "znaczek zastępujący pieniądz

zdawkowy"

N. pol. N. niem. RokMet. Nr kat.

Inowrocław Hohensalsa bd Zn PM 6498.10

Emisji zarządu gminy - moneta z Zaborza

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

Głuchołazy Ziegenhals 1918Zn PM 14521.6

często zapis ten można spotkać w skróconej wersji jako

KLEINGELDERSATZ, ERSATZGELD, ERSATZGELD-

MARKE lub GELDERSATZMARKE

N. pol. N. niem. RokMet. Nr kat.

Zaborze Zaborze O/S bd Zn PM 14440.1

Emisji miejskiej kasy oszczędnościowej - moneta z

Ząbkowic Śląskich

N. pol. N. niem. RokMet.Nr kat.

Gorzów Wlkp. Landsberg a/W.bd Zn PM 7675.10

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

Ząbkowice

Śląskie

1917 Zn PM 4148.6

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

Szczecin Stettin

Moneta emisji prywatnej - Towarzystwa Kupieckiego z

Oleśnicy

1917Zn PM 12887.2

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

Oleśnica Oels i. Schl. 1918Zn PM 10605.2

Omawiane emisje wydawane były bez oficjalnego

zezwolenia władz państwowych, jednakże za milczącą ich

zgodą. Emisje te mimo iż naruszały obowiązujące prawo

były jednak koniecznością. Aby uchronić się przed

zarzutem bezprawnego wydawania pieniędzy wydawcy

ich umieszczali na monetach rozmaite nazwy mające

odróżnić je od pieniądza oficjalnego i podkreślić zastępczy

ich charakter. Częstokroć bowiem emisje te tłumaczono

jako znaczki wartościowe służące do wydawania reszty

lub znaczki oszczędnościowe jak było w przypadku emisji

kas oszczędnościowych. Był to oczywiście tylko pewien

wybieg, gdyż monety te były faktycznie pieniądzem.

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

Oborniki Obornik (Posen) 1917Zn PM 10582.2

Równolegle do tych określeń w trakcie wojny stosowano

także nazwy KRIEGSGELD (pieniądz wojenny),

KRIEGSNOTGELD (pieniądz wojenny wydany z

konieczności), a po zakończeniu działań wojennych

określenie NOTGELD (pieniądz wydany z konieczności)

Frankenstein

Schl.

Monety zastępcze i żetony monetarne

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

Nidzica Neidenburg 1918Zn PM 9924.2

Röttinera, który miał miejsce na początku lat 20-tych.

Zlecił on bowiem firmie Lauera z Norymbergii, która to

firma wykonała znaczą ilość ogólnej emisji monet

lokalnych, dodatkowe wykonanie szeregu rzadszych

monet z miejscowości leżących już wówczas na obszarach

Francji i Polski. Fałszerstwo polegało na wybiciu

dodatkowych monet stemplem oryginalnym, bądź też na

wybiciu monet w innym metalu, w innym kształcie,

różnymi kombinacjami awersów i rewersów lub nowymi,

nieznanymi wcześniej stemplami. Nakład fałszywych

monet wynosił po 100 szt. każdego typu i zostały one

rozprowadzone wśród zbieraczy jako odpowiednio drogie

rzadkości. Przestępstwo zostało jednak ujawnione, a

Röttiner został skazany na 3 m-ce więzienia i 100 złotych

marek grzywny. Wśród sfałszowanych przez Röttinera

monet jest 58 typów z 22 miejscowości leżących na

ziemiach polskich.

Jako przykład takiego fałszerstw prezentuję monetę 50

pf. z miejscowości Śmigiel, która różni się od oryginału

rodzajem stempla użytego dla rewersu. Obwódka wokół

cyfry wartości na oryginale jest sznurowa, na fałszerstwie

natomiast perełkowa.

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

Toruń Thorn

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

Połczyn Zdrój Polzin

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

Śmigiel Schmigiel 1917 Zn

PM 12139.5 -

falsyfikat

natomiast emisje Miejskich Kas Oszczędnościowych

otrzymały nazwę SPARMARKE czyli "znaczek

oszczędnościowy"

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

Środa Śląska Neumarkt Schl. 1917Zn PM 10020.2

N. pol. N. niem. Rok Met.Nr kat.

Śmigiel Schmigiel 1917 Zn

PM 12139.4 -

oryginał

rzadkością są emisje nie posiadające napisu określającego

ich zastępczy charakter.

Monety skatalogowano na podstawie Peter Menzel

"Deutsche Notmünzen und sonstige Geldersatzmarke 1840

- 1990" , Gütersloh 1993

N. pol. N. niem. RokMet. Nr kat.

Gryfino Greifenhagen bd Zn PM 5126.1

Na zakończenie tego wywodu o monetach lokalnych, a

w celu podkreślenia ich atrakcyjności jako obiektu

zbieractwa i to już od czasu kiedy były one jeszcze w

obiegu przytoczyć chcę ciekawy fakt ich fałszowania

przez niemieckiego zbieracza i handlarza Brunona

WYKAZ MIEJSCOWOŚCI

EMITUJĄCYCH PIENIĄDZ LOKALNY

NA ZIEMIACH POLSKICH W LATACH

1916 - 1922

Lp. N. niem.

N. pol.

1. Bärwalde N.M

Mieszkowice

2. Bischofsburg

Biskupiec

3. Bnin

Bnin

4. Briesen Westpr.

Wąbrzeźno

5. Bromberg

Bydgoszcz

1918Zn PM 13257.1

1919Zn PM 11093.1

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: