Pedagogika kultury.pdf

TERAŹNIEJSZOŚĆ W DIALOGU EDUKACYJNYM Z PRZESZŁOŚCIĄ

Andrzej Ciążela

Akademia Pedagogiki Specjalnej

Warszawa

KULTURA,WYCHOWANIE I PRZYSZŁOŚĆ W SOCJOLOGIZUJĄCYM NURCIE

POLSKIEJ PEDAGOGIKI KULTURY

(Florian Znaniecki i Bogdan Suchodolski)

1. Socjologizujący nurt polskiej pedagogiki kultury jako problem badawczy

Polska pedagogika kultury 1 należy do najciekawszych, ale i najbardziej złożonych

zagadnień w historii polskiej pedagogiki. Do dnia dzisiejszego nie doczekała się ona próby

całościowego ujęcia. Co więcej, jak się wydaje, złożoność tego zjawiska intelektualnego nie jest w

pełni dostrzegana.

Z reguły traktuje się ją jako kierunek refleksji mający określone założenia filozoficzne i w

zasadzie jednolitą koncepcję teoretyczną, pozwalającą na jej, w miarę spójną, charakterystykę.

Tymczasem wyjściowa dla niej formuła „trzeciego świata” ani nie była dziełem jednej orientacji

filozoficznej 2 , ani nie doprowadziła do konsensusu co do jego natury. Wskazuje to na konieczność

definiowania jej raczej w kategoriach nurtu w rozwoju pedagogiki niż jednolitej orientacji.

Formułę „trzeciego świata” podjęto z różnych pozycji teoretycznych - od neokantowskich

po różne koncepcje filozofii życia. Napięcie między kulturą a życiem, stanowiące jedną z głównych

opozycji poheglowskiej filozofii niemieckiej 3 , prowadziło na różne stanowiska tak w filozofii, jak i

w pedagogice do niej nawiązującej. Ten punkt wyjścia jednoczy jako pedagogikę kultury 4 zarówno

1 Nazwy "polska pedagogika kultury" używam jako określenia konkretnego zjawiska historycznego w polskiej myśli

pedagogicznej. Nazwa pedagogika kultury oznacza w przyjętym rozumieniu nurt w pedagogice XX w. związany z

filozofią kultury, uznający wychowanie za proces wprowadzania człowieka w specyficznie ludzki świat wartości i

symboli, obejmujący różne nurty i teorie. ( W takim ujęciu jest to rozumienie bliskie koncepcji pedagogiki kultury jako

jednego z trzech nurtów Nowego Wychowania /w:/ S. Sztobryn, Pedagogika Nowego Wychowania , /w:/ Pedagogika ,

red. Z. Kwieciński, B. Śliwerski, PWN, Warszawa 2003, t.1, s. 279. )

2 Zdefiniowanie kultury jako samoistnego, trzeciego obok świata faktów i świata przeżyć, świata ludzkiej egzystencji,

który obejmuje uniwersum wartości i symboli było dziełem zbiorowym różnych orientacji. Co do tego nie mieli, jak się

wydaje, wątpliwości inicjatorzy tego nurtu pedagogiki na polskim gruncie. Jako jej autorzy przywoływani bywają W.

Diltley, G. Simmel czy filozofowie szkoły badeńskiej (W. Windelband i H. Rickert). Taki obraz tego ruchu rysuje

wyraźnie B. Suchodolski ( Przebudowa podstaw nauk humanistycznych , Warszawa 1928). Pomimo lekceważącej opinii

W. Tatarkiewicza (np.: Historia filozofii , t. III, Warszawa 1978, s. 146), o wkładzie filozofii życia w ten nurt nie ma

wątpliwości również B. Nawroczyński podając cztery wymienione wyżej nazwiska jako twórców inspirujących rozwój

pedagogiki kultury /w:/ Encyklopedia wychowania , t. I, cz. II, b. r. w. (Warszawa 1935), s. 546.

3 H. Snädelbach, Filozofia w Niemczech 1831 - 1933 , PWN, Warszawa 1992, s. 216-217. Podobne tendencje wystąpiły w

tym okresie w innych kulturach filozoficznych: anglosaskiej, francuskiej, włoskiej, polskiej (Bergson, James, Croce,

Brzozowski).

4 W jej polskim rozumieniu, jako że na gruncie niemieckiej pedagogiki to określenie w takim sensie zdaje się nie

występować.

geisteswissenschaftliche Pädagogik , pedagogikę neokantowską, jak też pedagogikę reformy. 5 W jej

zakres weszły więc zarówno problemy wychowania jako rozbudzania dążenia do trwałych

uniwersalnych wartości, jak i zagadnienia związane z nieprzewidywalnością przyszłego rozwoju

kultury.

Wielość i wieloznaczność formuł znalazła w wyniku bezpośrednich, często raczej

filozoficznych niż pedagogicznych, 6 nawiązań i inspiracji odbicie i w polskiej pedagogice kultury, w

której obok stanowisk neokantowskiej proweniencji rozwinęły się również stanowiska związane z

filozofią życia.

Przedmiotem niniejszego tekstu jest próba analizy rozwoju jednego z centralnych zagadnień

polskiej pedagogiki kultury, mianowicie stosunku wychowania do coraz szybszego tempa przemian

cywilizacyjnych we współczesnym świecie. Problem ten, należący do klasycznych zagadnień

pedagogiki kultury 7 , stał się w Polsce przedmiotem wnikliwych analiz.

Dwie najbardziej znaczące prace podejmujące to zagadnienie Ludzie teraźniejsi a

cywilizacja przyszłości Floriana Znanieckiego 8 i Wychowanie dla przyszłości Bogdana

Suchodolskiego 9 zdają się funkcjonować jako dzieła od siebie niezależne, reprezentujące rożne

opcje i okresy historyczne. Tymczasem wyszły one spod piór autorów, którzy utrzymywali ze sobą

kontakty i mieli świadomość pokrewieństwa rozwijanych równolegle zainteresowań 10 .

Na te powinowactwa i związki zwróciła już uwagę Irena Wojnar w zakończeniu artykułu

Floriana Znanieckiego utopia humanistyczna 11 . Zestawianie w praktyce badawczej twórczości

Znanieckiego i Suchodolskiego w dwudziestoleciu międzywojennym jest problemem złożonym.

Istnieje między nimi różnica pokolenia. W chwili, gdy pierwszy z nich zostaje powołany na katedrę,

5 Powoduje to problemy z przekładem sygnalizowane przez niektórych autorów odnoszących sens polskiego pojęcia do

pedagogiki niemieckiej. Por: M. S. Szymański, Podstawowe kierunki myślenia pedagogicznego w Niemczech ,

"Kwartalnik Pedagogiczny" 1992, nr 3 - 4, s. 229; B. Milerski, Pedagogika kultury , /w:/ Pedagogika, red. Z. Kwieciński,

B. Śliwerski, PWN, Warszawa 2003, t. 1, s. 221.

6 Dla polskiej pedagogiki kultury istotnym zjawiskiem jest dochodzenie do pedagogiki ludzi mających już określoną

orientację w myśli filozoficznej. Budują więc pedagogikę kultury na filozofii kultury, a nie na niemieckiej pedagogice, do

której oczywiście nawiązują. Szczególnie wyraźne jest to u omawianych autorów. I Znaniecki i Suchodolski dochodzą do

problemu wychowania mając już określone poglądy filozoficzne, które rozwijają na gruncie pedagogiki.

7 Problematyka ta jest rozwinięciem klasycznego wątku filozofii życia, jakim jest krytyka przekonania o istnieniu praw

rozwoju społecznego nadających historii przewidywalny kierunek. H. Schnädelbach , Filozofia ..., wyd. cyt. s. 72 - 75; 92 -

95.

8 F. Znaniecki, Ludzie terażniejsi a cywilizacja przyszłości , Książnica - Atlas, Lwów - Warszawa 1934 (wyd. I).

9 B. Suchodolski, Wychowanie dla przyszłości , Wyd. "Książnica Polska", Warszawa 1947. Wydanie drugie z roku 1959 i

wydanie trzecie z roku 1968 stanowią faktycznie nowe całości podejmujące to samo zagadnienie. Trzeba tu koniecznie

zwrócić uwagę, że w pierwszym wydaniu (z 1947 roku) autor nawiązuje do swojej pracy Polityka kulturalno- oświatowa

w Polsce współczesnej, Warszawa 1937. Pisze o niej jako miejscu pierwszego sformułowania prezentowanych idei (Nota

na s. 217). Warto też dodać, że praca z roku 1937 jest opracowaniem cyklu artykułów drukowanych w "Pionie" na

przełomie 1935 i 1936 roku, co bardzo zbliża okres powstawania zrębów koncepcji Suchodolskiego do czasu publikacji

Znanieckiego, czyniąc niniejsze porównanie w pełni uzasadnionym.

10 Znaniecki wymienia Suchodolskiego w przypisie kończącym pierwszą część Ludzi teraźniejszych... jako redaktora

"Kultury i Wychowania" wśród autorów podejmujących problematykę, której poświęca pracę oraz publikuje teksty w tym

czasopiśmie. B. Suchodolski kilkakrotnie wypowiada się o jego twórczości w recenzjach i publikacjach.

11 I. Wojnar, Floriana Znanieckiego - utopia humanistyczna , /w:/ Florian Znaniecki. Myśl społeczna a wychowanie.

Inspiracje dla współczesności, red. H. Rotkiewicz, Wyd. "Żak", Warszawa 2002, s. 46.

drugi rozpoczyna studia. Czas ten jest w twórczości Znanieckiego okresem najbardziej płodnym i

twórczym, przykuwającym uwagę badaczy 12 , w twórczości Suchodolskiego jest okresem

uznawanym najczęściej za wczesny i niezbyt istotny okres kształtowania poglądów.

Tym co zdaje się uzasadniać zestawienie jest pokrewieństwo ujmowania problematyki

wychowawczej i kierunek zainteresowań. Obaj podejmując zagadnienie wychowania 13 jako procesu

określania się jednostki wobec wartości, koncentrują się na społecznych uwarunkowaniach tego

procesu. Obaj, co stanowi uzasadnienie tytułu, odwołują się w swych analizach do socjologii.

Budują konstrukcje oparte na opozycji istniejącego stanu społeczeństwa i jego pożądanych z

wychowawczej perspektywy zmian. Dla obu drogą przejścia od jednego stanu do drugiego jest

wychowanie. Obaj też zdają sobie sprawę z paradoksalności tego rozwiązania.

Różnice dotyczą kwestii podejścia do zadań i sposobu rozumienia socjologii. Prowadzą one

do sytuacji, w której pokrewieństwu stylu myślenia towarzyszą narastające rozbieżności. Te w

końcu zdają się prowadzić Znanieckiego poza pedagogikę ku socjologii, a Suchodolskiego poza

socjologię, ku formule pedagogiki filozoficznej.

Jak się wydaje, obie te formuły wynikają ze wspólnego obu myślicielom pytania, którego

przedmiot określił Suchodolski w tytule swojej pracy z 1937 roku Uspołecznienie kultury.

Zagadnienie to wydaje się z perspektywy socjologicznej, stawiającej znak równości między

uspołecznieniem i kulturą, źle postawione. Problem polega jednak na tym, że z perspektywy

filozofii kultury, którą prezentują obaj autorzy posiada ono głęboki sens. Kultura jako niematerialny,

obiektywny, nie psychiczny i nie indywidualny świat wartości zdaje się rządzić swoimi prawami

różnymi od praw społecznych. Chociaż kultura jest dziełem ludzi, to tworzy ona świat specyficzny,

mający swoje prawa. Świat, w którym uczestnictwo jest subiektywnym podjęciem jej propozycji i

wyzwań w określonym kontekście społecznym, który może proces ten ukierunkować, a nawet

zablokować. Teren tego spotkania świata kultury, jednostki i społecznych procesów jest w

rozumieniu obu autorów domeną wychowania.

2. Paradoksy wychowania w pedagogice Floriana Znanieckiego

W kwestii relacji między światem kultury a światem społecznym Znaniecki przyjmuje

koncepcję wyraźnej separacji obu światów, 14 co znajduje wyraz w teoretycznej konstrukcji

odrębności przedmiotów i problematyk filozofii kultury i socjologii. Świat kultury, rozwijający się

12 Zakres literatury przedmiotu jest olbrzymi. Z perspektywy pedagogicznej warto wskazać publikację Florian Znaniecki.

Myśl społeczna a wychowanie. Inspiracje dla współczesności, red. H. Rotkiewicz, Wyd. "Żak", Warszawa 2002. Z

teksami: I. Wojnar, J. Szczepańskiego, J. Gajdy, S. Rucińskiego, H. Świdy -Ziemby, D. Jankowskiego i in., stanowiącą

prezentację aktualnych badań i poszukiwań. Pracą poświeconą w całości pedagogice Znanieckiego jest: D. Jankowska,

Koncepcja wychowania Floriana Znanieckiego i jej znaczenie dla współczesnej pedagogik i, Wyd. APS, Warszawa 1996.

13 Pojęcie wychowania ma w twórczości obu pedagogów bardzo złożoną konstrukcję, której analizę w tym momencie

pomijam odwołując się do najbardziej ogólnego znaczenia.

14 Co bynajmniej nie przeczy tezie o kulturze jako ludzkim wytworze w sensie genetycznym.

jako świat wartości, ma w wyniku tej separacji wyraźnie idealną naturę uniwersum systemów

różnicujących się i rozwijających według właściwych sobie prawidłowości logicznych. Świat

społeczny czerpie z niego istotne dla siebie wartości według utylitarnego kryterium potrzeb,

interesów i dążeń stanowiących jego zasadnicze struktury grup społecznych.

Najważniejszym zjawiskiem z tej perspektywy okazuje się narastający rozziew między

rozrastającym się uniwersum systemów kultury a logiką samorozwoju grup społecznych opartą na

samopotwierdzaniu swej tożsamości będącej przesłanką reprodukcji i ekspansji. Powoduje on coraz

większe napięcie między modelowaniem jednostki przez otoczenie (grupę) a możliwościami

włączenia się w świat uniwersum systemów kultury duchowej otwierający przed nią możliwości

twórczej, samodzielnej aktywności nie podlegającej determinacji.

Ten rozziew prowadzi Znanieckiego do wyraźnego rozróżnienia procesów wychowania i

samowychowania jako w praktyce coraz bardziej sprzecznych i z tego powodu niosących

zagrożenie zarówno dla jednostki, jak i społeczeństwa. Zagadnienie to z punktu widzenia

Znanieckiego zdaje się stanowić problem centralny. Narastająca presja grup wychowujących na

jednostkę, do tego stopnia dominuje w jego myśli, że często wypacza jej obraz 15 .

Problem ten rozwija się wyraźnie pod wpływem doświadczeń historycznych. O ile

rewolucje i wstrząsy kończące pierwszą wojnę światową zdają się uwidaczniać konflikt między

jednostkami twórczymi, zdolnymi do aktywnego uczestnictwa w kulturze (określanymi jako

arystokracja ducha) a masami niezdolnymi do tej aktywności, to lata stabilizacji i kryzysów

powojennego świata zdają się pogłębiać diagnozę. Nowy wymiar problemu zdaje się w jego ujęciu

wiązać z refleksją nad wychowaniem (jako urabianiem jednostki przez grupę) i zagrożeniami, jakie

procesy te niosą dla przyszłości, tamując twórczość nabierającą wskutek tego destrukcyjnych

znamion. Przywódcze elity przestają być głównym przedmiotem zainteresowania Znanieckiego.

Przewodnik, przywódca nie musi być twórcą.

Niezależnie od tego czy wychowaniem kieruje szkoła, środowisko rówieśnicze, czy

środowisko ekonomiczne wychowanka, ich wpływ narzuca normy standaryzujące stosunek do

wartości do tego stopnia, że indywidualne, własne podejście do problemów rzeczywistości, nie

zdeterminowane przez ten wpływ, prezentują ludzie wyłamujący się z reguł społecznej reprodukcji

kultywowanych w społeczeństwie. Sama nazwa zboczeńca nadnormalnego - związana w tym ujęciu

z twórczością kulturową - uzmysławia dramatyzm problemu. Wynika on stąd, że zboczeniec

nadnormalny to ktoś, kto dążąc do zmiany skazany jest na walkę z nastawionym na reprodukcję

15 Socjologia wychowania w świetle systemu Znanieckiego zdaje się podejmować jedynie jeden aspekt problematyki

wychowawczej. Tymczasem urasta ona (jak się wydaje wbrew intencjom autora) zarówno w dziele pod tym tytułem, jak i

w procesie jego recepcji do rangi samoistnego zjawiska, w którym problematyka samowychowania pozostaje

zmarginalizowana i często nie dostrzegana. Trudno oprzeć się wrażeniu, że Ludzie teraźniejsi są w kontekście Socjologii

wychowania próbą wydobycia problematyki samowychowania dopełniającej system pedagogiczny Znanieckiego o nie

do końca wyrazisty w dotychczasowym ujęciu aspekt.

systemem społecznym. Nie może tworzyć nie burząc (chociaż nie jest to w ujęciu Znanieckiego

mechanizm rozwoju kultury a jedynie mechanizm życia społecznego).

Centralny problem wychowania to rozładowanie konfliktu między ludźmi normalnymi,

bezpłodnymi kulturowo a twórczymi zboczeńcami nadnormalnymi. Drogą jego rozwiązywania na

płaszczyźnie stosunków osobowych jest pośrednictwo ludzi "mądrych i dobrych", których

powołaniem jest łagodzenie konfliktów czyniących "zboczeńców" wrogami ustalonego ładu. Takie

działania nie rozwiązują jednak głównego konfliktu między bezwładnością cywilizacji, opartej na

reprodukcji, a innowacyjnością "zboczeńców". Ten problem rozwiązać może tylko separacja

prowadząca do równoległości wychowania ludzi teraźniejszych i ludzi przyszłości.

Koncepcje wychowawcze Znanieckiego zostają w tym punkcie niejako zawieszone.

Postulat organizacji ram stwarzających możliwość koegzystencji cywilizacji teraźniejszej i

cywilizacji przyszłości czy też ludzi teraźniejszych i ludzi przyszłości, jako drogi do przebudowy,

określa granice projektu.

W praktyce Znaniecki nie ogranicza się do ogólnej diagnozy. Formułuje cały szereg uwag i

postulatów dotyczących praktyki wychowania i skolaryzacji. Dąży w nich do integracji oddziaływań

różnych kręgów wychowawczych, do aktualizacji wychowania, które zdaje się urastać do formuły

centralnej. Postulaty te mają to do siebie, że ich status, w kontekście całościowego ujęcia, pozostaje

dyskusyjny a relacje z ogólną koncepcją niejasne 16 .

3. Bogdan Suchodolski i uspołecznienie kultury

O ile drogi rozwoju myśli Floriana Znanieckiego są dość dobrze znane a związek między

socjologią, filozofią kultury i wychowaniem daje się przedstawić stosunkowo wyraziście, o tyle w

przypadku Bogdana Suchodolskiego mamy do czynienia z sytuacją znacznie bardziej złożoną. Jego

związki z socjologią jako źródłem inspiracji wydają się bardzo luźne, jeżeli w ogóle dostrzegalne.

To, że socjologia jest dla młodego Bogdana Suchodolskiego nie tylko źródłem inspiracji, ale wręcz

fascynacji, z perspektywy jego późniejszej twórczości wydaje się nieprawdopodobne. 17

Tymczasem punkt wyjścia Bogdana Suchodolskiego zdaje się bardzo przypominać postawę

Znanieckiego z tego samego okresu. Wykrystalizowanej w ogólnych zarysach postawie filozoficznej

towarzyszy żywe zainteresowanie socjologią. O jego stosunku do socjologii świadczy dobitnie fakt,

iż rozpoczynał swoją twórczość pedagogiczną od socjologizmu pedagogicznego nawiązując

16 Opinia ta nie przeczy wartości i niezwykłej przenikliwości analiz i projektów Znanieckiego stanowiących żywe do dziś

źródło refleksji pedagogicznej, czego doskonałym przykładem mogą być rozważania w części trzeciej drugiego tomu

Socjologii wychowania .

17 Jak się wydaje, na obraz jego stosunku do socjologii decydujący wpływ wywarły raczej niechęć do jej dominującego w

Polsce paradygmatu i konflikty z socjologami ( nie zawsze w pełni uzasadnione merytorycznie ) niż nie dostrzeganie

znaczenia struktur i mechanizmów życia społecznego.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: