esej.doc

Andrzej Stanisław Kowalczyk

„Kryzys świadomości europejskiej w eseistyce polskiej lat 1945 – 1977)

W kręgu poetyki eseju:

Esej jako gatunek:

ESEJ

·         Gatunek literacki – wzorzec ustanowiony przez Michale de Montaigne.

·         Odwołanie do platońskich dialogów (utworów Plutarcha „Moralia”) czy listów Seneki , Cyceraß podobieństwo dotyczy jednak postawy intelektualnej autora wobec samego siebie i wobec otaczającego świata.

·         SWOBODA REGUŁ -reguły tego gatunku nie krępują autora jak reguły noweli, tragedii czy opowiadania (służy eseiście zaprezentowaniu oryginalności, niepowtarzalnego stylu)

·         GATUNEK ELITARNY (zarówno jeśli chodzi o krąg odbiorców i twórców) – zawsze pociągał autorów o określonym typie umysłowości i postawie wobec świata.

·         Nigdy nie przeżył rewolucji literackiej jak dramat czy powieść (jedynie zmiany natężenia poszczególnych cech gatunkowych –np. stopień manifestowania się podmiotu autorskiego czy zakres i częstotliwość odwołań do utrwalonych w tradycji literackiej anegdot, faktów, opinii, sądów) – a nie zmiana modelu

·         Odkrywczość eseju („Próby” Montaigne’a) – w eseju znalazł swój wyraz nowożytny zachodni indywidualizm ukształtowany na gruncie antyku i chrześcijaństwa.

Początek: Montaigne i Bacon:

·         Nazwę i kształt formalny esej zawdzięcza Michelowi de Montaigne (1580 – wydał pierwsze księgi „Essais”)

·         1597, angielski filozof Francis Bacon pisze i publikuje zbiór utworów „Essayes or Counsels, civill and morale”

Tak zostaje ustanowiony i uzyskuje prawo obywatelstwa w kulturze nowy gatunek literacki – ESEJ.

·         Swoboda reguł

·         Róznica esejów Bacona i Montaigne:

Bacon był filozofem (dążność do formułowania twierdzeń ogólnych, refleksja o charakterze dydaktycznym, jest moralistą, ton suchy) Montaigne (wielka rolę odgrywa doświadczenie, obserwacja siebie samego, własnych reakcji i skłonności, plastyczność języka, jest pisarzem)

Dialog i inne gatunki starożytne:

DIALOG:

Wskazywanie na związki eseju i dialogu. Dialogowi potrzebne jest poczucie swobody i odwaga wobec autorytetów (powstał w demokratycznych Atenach!) – jego twórcą Sokrates (skierował refleksję filozoficzną na indywidualnego człowieka)

- jego metoda polegała na rozmowie z napotkanymi ludźmi (gr. dialogein „roztrząsać coś w rozmowie, w dyskusji” )– dialog pozwalał na konfrontację różnych punktów widzenia, swobodny wybór

Podobieństwa:

·         SYNKREZA – jeden z głównych chwytów dialogu (wykorzystywana przez esej) – oglądanie przedmiotu z różnych punktów widzenia, przy czym żaden z nich nei zostaje wyróżniony.

·         Podobnie ANAKREZA – prowokacja rozmówcy do wypowiedzi, zmuszającym go do repliki.

Różnice:

·         Dialog – wykorzystywany często w publicystyce (renesans) – miał przekonywać i agitować

·         Esej – nie poprzestawał na prezentacji stanowisk – prowokował między nimi spór. – ale nei wykazywał nigdy skłonności do publicystyki – esej ciagle stawia pytania.

Plutarch „Moralia” – miały być pierwowzorem esejów

Szukanie źródeł we wszystkich dialogicznych formach powstałych powstałych antyku:

-dialogu

- diatrybie cynickiej

- satyrze menippejskiej

- listach

- sentencjach

- exemplach

- biografiach i autobiografiach

- soliloquium (rozmowa ze sobą) –„Rozmyślania” Marka Aureliusza

·         WIELOSTYLOWOŚĆ i ROZMAITOŚĆ TONACJI

·         AUTOPREZENTACJA OSOBOWOŚCI

Filozofowie:

Rola dwóch szkół: SCEPTYCYZM I STOICYZM (ich tezy wpłynęły na ukształtowanie się eseju, a przede wszystkim postawy eseistycznej)

·         SCEPTYCYZM (badać)

- dystans wobec rzeczywistości zewnętrznej i własnych mniemań

- dystans wobec dogmatycznych sądów o świecie

- Esej respektuje różnorodność różnorodność artykułowanych w kulturze postaw, stara się nie przyjmować stanowiska

dogmatycznego.

·         STOICYZM – zależność jednostki od samej siebie (Montaigne czerpie z niego za pośrednictwem Seneki i Cycerona)

- szczególna atmosfera eseju – mieszanina intymności i dydaktyzmu, polegająca na mówieniu tonem ściszonym, a jednocześnie dobitnym – poufałe obcowanie  z czytelnikiem przyz zachowaniu przez mówiącego dystansu wobec swiata.

Starożytność – chrześcijaństwo – renesans:

Antyk nie stworzył eseju (jedynie postawę, od filozofii przejął pytania- o sens, cel, hierarchie wartości itp.)

Nowożytny indywidualizm europejski – zawdzięcza swój kształt zarówno greckiemu i rzymskiemu antykowi jak i chrześcijaństwu (św. Augustyn „Wyznania” – poznanie samego siebie jest obowiązkiem chrześcijanina)

Francisco Petrarka – jego listy to jeszcze nie eseje (jednak dokonał w  nich przełomu – usunął całą etykietę jakiej wymagał list współczesny)

·         KRYTYCYZM – eseista nigdy nie pozostaje neutralny wobec przedmiotu, zawsze podkreśla swoją kulturalną i historyczna konkretność, Montaigne widzi świat przez pryzmat własnej osobowości, biografii, wiedzy – bo są one dostępne jego doświadczeniu.

·         INDYWIDUALIZM LITERACKI (pocz. maksymy i cudze cytaty, później naznaczone piętnem osobowości autora)

Montaigne szlachcicem:

XVI w – społeczny kontekst powstawania eseju – kondycja społeczna samego Montaigne’a. Jako szlachcic podlegał wpływom obyczajowych konwencji i stereotypów myślowych grupy społecznej z której się wywodził. Szlachcic we wszystkim co mówi i robi winien manifestować swoja niezależność: niczego on robić nie musi! (Montaigne obawia si by nie posądzono go o to, że zbyt wiele uwagi przywiązuje do swojego pisarstwa – ilekroć ilekroć nim mówi wyraża się z ironią i lekceważeniem – nazywając „bigosem” czy „bałaganem”) –

·         „efekt niewymuszoności”

·         eseista – talent i wielostronny rozwój swej osobowości

Kompozycja esejów Montaigne’a:

Postawa eseisty miała wpływ na stylistyczny i kompozycyjny kształt jego utworów.

·         STYL ESEJU ( metaforycznie DIALOG z PRZEDMIOTAMI) – miedzy mową a stylem wypowiedzi pisemnej „styl żartobliwy i swobodny „ „krok poetycki, skoczny i posuwisty”

·         ASOCJACJE (ale nie nieład i przypadkowośc)

·         SYMETRYCZNOŚĆ I PARALELIZM

Nieufność wobec systemu:

·         Eseista rezygnuje z jednoznaczności (dialogiczny charakter eseju) – esej zakłada AKTYWNY UDZIAŁ CZYTELNIKA w konstytuowaniu swojego sensu.

·         Esej nie jest subiektywistyczny (autor nie narzuca siebie jako jedynej miary rzeczy- dąży do prawdy) za źródło zła, nienawiści i przemocy Montaigne uznał dogmatyzm, „wątpienie jest najwyższą oznaką mądrości”

Dystans:

Cechy eseisty:

- powściągliwość

- refleksyjność

- skłonność do kontemplacji

- Esej unika krytyki negatywnej, eseista nie chce nikogo sądzić czy piętnować

- swoboda w doborze tematu - dla eseju nie ma tematów tabu, spraw drażliwych czy zakazanych – eseistę cechuje nawyk

  widzenia wszystkiego z „prywatnej” perspektywy (unikanie abstrakcyjności, dążenie do uzasadniania tendencji ogólnej

  konkretami)

warunki zewnętrzne:

- ustrój autorytarny i towarzyszące mu różne odmiany cenzury oraz ideologizacja kultury unicestwiają esej – ale „Próby”

  Montaigne’a powstają w okresie licznych i krwawych wojen religijnych we Francji.

- cenzura nie szkodzi esejowi, bo nie służy on do polemik politycznych ani nie posługuje się politycznymi aluzjami

- większą role odgrywa cenzura wewnętrzna – kiedy eseista nie ma nawyku samodzielnej refleksji.

Eseista – niespieszny przechodzień:

- motyw przechadzki, spaceru, podróży – esej jest figurą obrazującą sytuacje człowieka! Esej (człowiek) jest zawsze w drodze!

Gospodarz eseju:

Esej to rodzaj artystycznego zapisu przygód intelektualnych i doznań życiowych człowieka, którego świadomość ciągle wykracza poza granice „ja” ku światu

Rzeczywistość służy Montaignowi do wypróbowania samego siebie.

·         Esej nie stroni od codzienności, ale spraw trywialnych nigdy w sposób trywialny nie przedstawia

·         Eseista jednocześnie tworzy formę i dokonuje autokracji

·         Podmiot mówiący w eseju jest jednocześnie:

- jednym z bohaterów utworu (często głównym)

- narratorem

- autorem (konkretną osobą)

·         Esej prezentuje ESENCJĘ JEDNEJ POSTACI

- porównanie eseju z liryką (jako stopień pośredni między poezją (piękno) a prozą (etyka)

Obrona jednostki:

- obrona indywidualności jednostki

- dziś zanik elit – rozwój mas (człowieka masowego charakteryzuje bierność i nijakość, jest „taki sam jak wszyscy”)

- eseista pisząc dla nielicznych tworzy ze swych odbiorców elitę (eseista nie pozwala ani sobie ani swoim czytelnikom być

   przeciętnym i banalnym)

Kultura:

Eseista pisze historię i dzieje kultury na nowo, zgodnie ze swoim punktem widzenia.

„Odhistorycznienie” eseju. – miarą talentu eseisty.

Esej nie dąży do oryginalności w planie treści – ale porządkuje na nowo to co już jest – Eseista traktuje kulturę jako całość.

Eseista nie toleruje całego dziedzictwa – lecz pewną jego część – tradycję

·         PRZYWIĄZANIE DO TRADYCJI (dążenie do potwierdzenia własnych spostrzeżeń i refleksji przez innych - w ten sposób eseista przezwycięża samotność)

To co eseistę interesuje w naturze to ślad ludzkiej ręki, kultura stała się drugą natura człowieka.

Cel eseisty – ukazanie ciągłości ludzkiego świata. Tradycja pozwala ludzkości zrozumieć siebie samą.

Eseje w perspektywie czytelnika:

- esej żąda od czytelnika erudycji i znajomości konwencji

- esej jest dziełem otwartym dopuszcza różnorodność interpretacji, ale zachęca też do wielokrotnej lektury starannością stylu-

  tworzy nastrój intymnej rozmowy

- eseista wtajemnicza swojego czytelnika w świat najbardziej osobisty, we własny sposób bycia.

Esej a czasy przełomu:

Wskazywano, że esej literacki jest wyrazem kryzysu kultury – pojawia się najczęściej w okresach przejściowych, zanika, gdy nowe postawy, konwencje i formy stabilizują się

- esej jest gatunkiem na wskroś konserwatywnym - NIE EWOLUUJE – a eseista nie zamierza siebie reformować, dostosowywać się do nowych czasów

- esej zaprasza do dialogi i współtworzenia sensu, który jednak nigdy nei zostanie określony raz na zawsze, gdyz proces rozumienia samego siebie przez człowieka jest nieskończony.

3