Niektóre zjawiska patologii społecznej w wielu krajach wykazują tendencje zrostowe. Międzynarodowe i krajowe sympozja i konferencje naukowe poświęcone zagadnieniom patologii społecznej i różnym formom uzależnień narkotycznych coraz częściej wskazują na potrzebę opracowania bardziej skutecznych metod leczenia i przeciwdziałania tym społecznie niepożądanym objawom. Trudno jednak o skuteczną profilaktykę i terapię bez solidnej diagnozy.

Podstawy i kryteria diagnozowania w uzależnieniach

Jedną z powszechnie stosowanych metod diagnostycznych w medycynie ogólnej,  psychiatrii, psychologii i pedagogice jest wywiad.  Pozwala on na prześledzenie historii życia i badanego zjawiska, umożliwia wniknięcie w genezę i dynamikę uzależnienia danej osoby,  dostarcza dane potrzebne nie tylko do diagnozy, lecz także prognozy obserwowanego zjawiska. Wynik wywiadu zależy w dużej mierze od dobrego kontaktu z osobą badaną i od umiejętnego formułowania pytań, które powinny być krótkie, jasne nie budzące wątpliwości. Dobry wywiad powinien zawierać dane perso­nalne o osobie badanej, jej problemach osobistych, środowiskowych, kon­taktach społecznych, a szczególnie dokładne dane, które są przedmio­tem obserwacji . Dane personalne mogą mieć duże znaczenie i wpływ na proces  patologii, jak i resocjalizacji danej osoby. Dla diagnozy rodzaju i stopnia uzależnienia ważne będą informacje uzyskane z wywiadu rodzinnego i środowiskowego. Ustalamy strukturę i funkcję rodziny: czy jest to rodzina liczna , pełna czy rozbita , harmonijna czy skłócona, jakie jest wzajemne współżycie w rodzinie, czy więzi rodzinne były silne, jakie występowały choroby, zaburzenia i patologie społeczne,  ustalamy czy jednostka przynależy do jakiejś subkultury - wszystkie te czynniki mogą mieć duży wpływ na kształtowanie postaw danej osoby. Innymi wskaźnikami zewnętrznymi uzależnienia mogą być mętny wzrok, zaburzona mowa ,  skłute ręce, nogi lub podudzia . Według badań na patologię społeczną wśród młodzieży i na proces uzależnienia się od narkotyków duży wpływ mają negatywne czynniki środowiska rodzinnego. Wielu narkomanów i alkoholików wywodzi się z rodzin rozbitych, niepełnych, konfliktowych ,rodzin, w których występuje przestępczość oraz zaburzenia psychiczne. W ustaleniu diagnozy  pytamy o te fakty, ponieważ one wskazują na środowiskowe uwarun­kowania uzależnienia.  Kolejnym ważnym problemem dla diagnozy będzie określenie stanu zdrowia członków rodziny, jak i osoby badanej, odnotowujemy przebyte i aktualne choroby, zabu­rzenia psychiczne, nałogi, uzależnie­nia, ich ewentualny związek z aktualną formą narkomanii. W celu ustalenia uwarunkowań uzależnienia analizujemy przebieg rozwoju badanej osoby – okres  dzieciństwa, system wychowa­nia w domu i w szkole, powodzenia i niepowodzenia, konflikty, przynależność do grupy nieformalnej oraz pierwsze zetknięcie  ze środkami narkotycznymi. Do określenia stopnia nałogu ważne będzie odnotowanie takich faktów, jak: rodzaj środka (opiaty, halucynogeny, inhalanty), dawkowanie, częstotliwość brania, czy jest to branie samotne, potajemne czy w grupie, w jaki sposób - doustnie, dożylnie, przez wdychanie, wąchanie, stosowanie jednego środka czy wielu kolejno lub równocześnie. Te dane są  wskaźnikami dla terapii i prognozy resocjalizacji. Ważnym elementem w diagnozowaniu uzależnień jest rodzaj motywacji sięgania po narkotyki. Pierwsze motywy - te podstawowe i te późniejsze, po uzależnieniu - podejmowane próby uwolnienia się od narkotyków mogą mieć decydujący wpływ na podjęcie leczenia lub na brak efektywności w psychoterapii i resocjalizacji. W diagnozowaniu cech osobowości pomocą mogą służyć testy kliniczne, osobowościowe, różnego rodzaju skale, kwestionariusze, ankiety. Niektó­rymi posługują się wyłącznie profesjonaliści znający technikę ich stosowania. Innymi mogą posługiwać się pedagodzy i osoby przyuczone do ich stosowania. Na podstawie wyni­ków badań powinno się dążyć nie tylko do możliwie trafnej diagnozy, lecz także podać prognostyczne wskazania i zalecić możliwie efektywną terapię oraz profilaktykę. Oczywiście wyniki jej zależeć będą nie tylko od terapeu­ty, lecz także  od współpracy pacjenta, jego motywacji i udziału w procesie psychoterapii.

Społeczne, medyczne i psychologiczne kryteria diagnozy

Społeczne kryteria diagnozy wyrażać się będą w takich wymiarach, jak:

zakres zjawiska, rodzaj zażywanych środków, nasilenie, produkcja, handel i sposoby zażywania, ryzyko uzależnienia i ryzyko zakażenia wirusem HIV. Narkomania w Polsce nadal jest zjawiskiem dynamicznym, nasilającym się szczególnie w odniesieniu do niektórych środków - stosowanie rozpu­szczalników chemicznych i halucynogenów, palenie haszyszu oraz konsum­pcja leków mieszanych z alkoholem.  Wśród narkomanów wzrosło zainteresowanie halucynogenami, kokai­ną, środkami z grupy amfetaminy oraz palenie haszyszu i marihuany. Roz­puszczalniki chemiczne są w modzie u najmłodszej generacji toksykomanów. Przy ustalaniu stopnia toksykomanii należy brać pod uwagę rodzaj branych środków, ich toksyczność, stopień uzależnienia, szkodliwość dla orga­nizmu, ryzyko śmierci. Odmienne jest działanie różnych narkotyków na organizm i psychikę, a więc i sposób postępowania z narkomanem powi­nien być również inny. Jeżeli się okaże, że brane były środki silnie uzale­żniające (opiaty, morfina, heroina, kodeina, kompot) i systematycznie przez dłuższy okres, wówczas zachodzi prawdopodobieństwo uzależnienia fizycznego oraz konieczności leczenia odwy­kowego. Niebezpieczne byłyby próby nagłego odstawienia tych środków. W takiej sytuacji mogą pojawić się u narkomana bardzo przykre objawy zespołu abstynencyjnego wraz z objawami deliryjnymi, halucynacjami i zapaścią włącznie. Osobę taką należy skierować na odwyk w oddziale detoksykacyjnym.  Narkomani zażywający kokainę czy pochodne kanabisu albo palący haszysz bądź   marihuanę nie są wystawieni na takie ryzyko, aczkolwiek też wymagają psychoterapii. Zespół abstynencyjny jest wyjątkiem przy tego rodzaju środkach.

Niebezpieczeństwem dla toksykomanów mogą być powszechnie nadużywane środki halucynogenne( LSD, grzybki halucynogenne) i rozpuszczalniki chemiczne (inhalanty). Na większą skalę produkowane są również środki z grypy amfetamin, Łatwo dostępne i bardzo niebezpieczne są rozpuszczalniki chemiczne i kleje do wdychania ( butapren, eter, heksan, benzyna, aceton). Środki te bardzo głęboko uszkadzają procesy psychiczne, zmie­niają osobowość, wywołują nieodwracalne zmiany psychoorganiczne.  Leczenie odwykowe nie jest w tych wypadkach konieczne,  wymagana jest natomiast zmiana środowiska i odstawienie środka. Objawy zespołu abstynencyjnego, jeżeli się w ogóle pojawiają, są łagodne, rzadkie i w krótkim czasie ustępują.

Młodzież coraz częściej nadużywa samych leków bądź alkoholu, wzmacniając go lekami. Ten rodzaj toksykomanii wykazuje tendencje wzro­stowe, jest trudno uchwytny dla rodziców i wychowawców, prawie nie jest zakazany, a picie alkoholu jest społecznie tolerowane.

Po dokładnym ustaleniu rodzaju przyjmowanego środka, czasu i często­tliwości jego brania, wielkości dawki, jej toksyczności możemy mieć wstęp­ną diagnozę toksykomanii, narkomanii, uzależnienia fizycznego, psychicz­nego lub także społecznego. Te kryteria diagnozy są istotne dla określenia środowiskowych oraz osobowościowych uwarunkowań narkomanii. Ogromnie ważnym momentem dla resocjalizacji jest też próba określenia cech osobowości narkomana. W tej diagnozie pomocniczą funkcję spełniają testy kliniczne i testy osobowości, pozwalające określić sferę emocjonalną, poziom rozwoju i dojrzałości, empatii,  uczuć moralnych i postaw etycznych. Dla diagnozy i prognozy nieobojętne będzie określenie dążeń pacjenta, jego celów, planów oraz hierarchii wartości.  W celu określenia tych wymiarów osobowości można posłużyć się skałami postaw - Skalą Dojrzałości Społecznej E. A. Doiła, czynniko­wym testem badania osobowości R. B. Cattella, Skalą Poczucia Sensu Życia (PLT)J. C. Croubaugha i L. T. Maholicka, Kalifornijskim Inwentarzem Oso­bowości (CPI), Testem Przymiotników (ACL) H. G. Gougha i A. B. Heiłbruna. Wyniki tych metod dają wnikliwy opis cech osobowości. Kwes­tionariusz do badania hierarchii wartości M. Rokeacha sonduje u badanej osoby dwa systemy wartości: wartości instrumentalne i egzys­tercjalne . Pierwsze obejmują wartości moralne i kompetencyjne, drugie natomiast osobiste i społeczne. Za pomocą tej metody -  można badać dążenia do osiągnięć, samorealizację, samokontrolę, nieza­leżność, współzależność, wytrwałość w obliczu przeciwieństw, umiejętność przeżywania radości (równowagę wewnętrzną), a więc istotne wartości dla rozwoju osoby w kierunku jej dojrzałości indywidualnej i społecznej. Wyniki testu wskażą , które z tych dziedzin należy wzmacniać i stymulować w procesie reedukacji. Podobne aspekty osobowości bada Test Poczucia Sensu Życia, który z kolei wskazuje na ekspansję życiową lub tendencję do wycofywania się, izolowania, apatii aż do tendencji samobój­czych z poczuciem pustki życiowej i bezsensu życia, co często ma miejsce właśnie u osób uzależnionych.

Dynamikę tendencji emocjonalno-dążeniowych, cele, postawy oraz po­trzeby świadome i nie kontrolowane, a także kontakty interpersonalne można diagnozować za pomocą metod projekcyjnych, np. tablic H. Rorschacha, TAT  E. J. Murraya oraz metody L. Szondiego. Metody te sondują po­ziom dojrzałości emocjonalnej, uczuciowej, mechanizmy obronne,  postawy egocentryczne, egoistyczne, altruistyczne oraz motywację , co jest bardzo ważne w określaniu wy­miarów osobowości dojrzałej lub niedojrzałej. Wyniki wskażą na sposób zaspokajania potrzeb badanych - emocjonalny lub racjonalny, kontrolowa­ny lub nie kontrolowany; diagnoza może wskazać kierunek reedukacji. Resocjalizacja może dotyczyć także sposobu zaspokajania potrzeb - w kie­runku powściągliwości, umiejętności rezygnacji, podejmowania wysiłku i trudu w celu osiągnięcia wartości społecznie użytecznych.

Diagnozowania własnych obszarów konfliktowych, rodzinnych i pozarodzinnych, oraz wskazania na ich związek z dążeniami, celami i otaczają­cym środowiskiem można dokonać za pomocą metod Zdań Niedokończo­nych Sachsa, J. Kostrzewskiego, Rottera czy inną analogiczną metodą oraz testem do badania frustracji S. Rosenzweiga. Te projekcyjne metody mogą dostarczyć  materiału do opisu postaw i kontaktów interpersonalnych badanych osób; wnikają bowiem w historię badanej oso­by, w jej dzieciństwo, postawę do rodziców, do przełożonych, do środowi­ska, pracy, do przeszłości, przyszłości, oczekiwań, dążeń.

W diagnozie klinicznej objawów zaburzenia z pogranicza patologii i normy możemy posłużyć się Wieloobjawową Skalą Diagnostyczną (WIS-KAD), która pozwala na określenie 26 aspektów choroby, zdrowia psychicznego i fizycznego, między innymi poziom zdrowia ogólnego, poziom pato­logii i normy, mechanizmy obronne, zaburzenia neurotyczne, nerwice lęko­we, obsesyjne, objawy z kręgu psychopatii, z kręgu psychoz,  stany depresji, tendencje samobójcze itp. To już spraw­dzone narzędzie pomiaru oddaje bardzo duże usługi psychologom, klini­cystom i profesjonalistom w diagnozie szeroko pojętych zaburzeń psycho­fizycznych, także w diagnozie zaburzeń osób uzależnionych od alkoholu i narkotykowa

Poziom neurotyczności, napięcie emocjonalne, strukturę lęku i źródła zagrożenia można diagnozować w uzależnieniach testem H. J. Eysencka, testem osobowości (wersja A i B) R. B. Cattella oraz Arkuszem Samoobser­wacji R. B. Cattella. Metody te pozwalają określić genezę lęku, poziom niepokoju, objawy neurotyczne, kierunek zagrożenia i ogólne objawy ner­wicowe. Określenie poziomu lęku wydaje się konieczne w badaniach osób uzależnionych, ponieważ wysokie napię­cie emocjonalne i niezrównoważenie często są powodem sięgania po narko­tyk jako środek redukujący to napięcie. Osobowość socjopatyczna, chwiejna emocjonalnie, impulsywna  jest szczególnie narażona na ryzyko uzależnienia od narkotyku. Aby określić możliwości resocjali­zacji, należy zadbać o ogólną diagnozę poziomu intelektualnego. Badania wykazują, że poziom inteligencji u badanych osób uzależnionych, jest na ogół w normie, a często nawet powyżej normy, a więc jest to młodzież ponadprzeciętnie uzdolniona. Należy jednak określić poziom inteligencji oraz kierunek uzdolnień, bo na podstawie tych właśnie wartości powinna być prowadzona psychoterapia i reedukacja. W diagnozie poziomu inteligencji  możemy posłużyć się chętnie wypełnianym przez młodzież testem do badania inteligencji ogólnej J. C. Ravena lub skalami D. Wechsie-ra, KSI Choynowskiego czy innymi analogicznymi metodami. Testy zainte­resowań G. Sprangera, G. F. Kudera czy E. S. Conklina mogą wskazać na ogólne i szczegółowe zaangażowanie badanego w jakiejś dziedzinie aktyw­ności ludzkiej, a poza tym są dobrą okazją do nawiązania bezpośredniego i bliższego kontaktu z badanym, który bardzo często ma obniżone poczucie własnej wartości i przejawia brak zainteresowań, nie potrafi ich dostrzegać lub neguje. Wyniki testowe mogą wskazać przynajmniej na niektóre zainte­resowania. Pomóc młodzieży uwierzyć w siebie, w swoje możliwości, w rozwój uzdolnień to pierwszy, bardzo ważny krok w psychoterapii, profi­laktyce i resocjalizacji.

W diagnozowaniu struktury osobowości i obrazu siebie oraz różnego rodzaju potrzeb bardzo przydatny może być Test Przymiotników H. G. Gougha i A. B. Heiłbruna. Test służy do opisu osobowości i tych zachowań, które są istotne w zaspokajaniu potrzeb badanego, w kontekście środowiskowym. Test ten jest powszechnie używany do diagnozowania cech osobowości z pogranicza normy i patologii. Testem przymiotników można badać aż cztery obrazy siebie: obraz retrospektywny (taki byłem), realny (taki jestem), prospektywny (taki chciałbym być) i tzw. „ja” społeczne (inni o mnie mówią, że taki jestem). W wyniku badań otrzymujemy obraz osobo­wości w różnych jej wymiarach, np. w związku z braniem narkotyków czy innymi przejawami patologii społecznej, albo poczucie zmian w związku z podjętą abstynencją. Mogą to być psychologiczne aspekty ważne nie tylko dla samej diagnozy, lecz także dla prognozy i ewentualnej korekty w stosowaniu metod resocjalizacji osób uzależnionych.

Od wykrycia w osobowości badanego za pomocą powyższych testów tego, co jeszcze zostało, co ocalało jako wartość w procesie uzależnienia od  narkotyków, jako sens życia i chęć życia, chociaż czasem jest to już bardzo osłabione, zależeć będzie kierunek oddziaływania rehabilitacyjnego. Stopniowo, lecz zdecydowanie należy badanemu ukazywać pozytywne aspekty jego życia, wartości altruistyczne, możliwości realizowania siebie nawet w trudnej sytuacji. Należy budzić u badanego zainteresowania i pomóc mu odzyskać  utracone zaufanie do siebie i do innych ludzi.

Wskazane wyżej metody i testy diagnozowania są pomocnicze i często używane w badaniach psychologicznych. Niektóre z nich mają bogatą literaturę potwierdzającą ich trafność i rzetelność.

Postawy rodziców, rodziny i wychowawców wobec uzależnień

Jak rodzice lub wychowawcy powinni zareagować  po odkryciu, że ich dziecko bierze narkotyki? Jeżeli mają jeszcze dość dobry kontakt z dzieckiem, powinni przeprowadzić z nim  rozmowę na temat przyczyn i motywów takiego zachowania. Byłoby  wskazane, gdyby w takiej rozmowie mogli poznać więcej szczegółów, kiedy dziecko bierze narkotyki, jakie, jak często, skąd ma na to pieniądze, czy bierze samo czy w grupie. Te dane mogą być ważne dla dalszego postępowania, a szczegól­nie dla udzielenia informacji w punkcie konsultacyjnym lub w Poradni P/N, do której rodzice powinni się bezzwłocznie zgłosić w celu omówienia dalszego postępowania.

    Ważne jest nakłonienie dziecka do szukania pomo­cy u specjalistów, w ośrodku lub w punkcie konsultacyjnym. Młodzież uzależniona najczęściej nie chce się leczyć. Jest przekonana, że poradzi sobie sama, najczęściej jednak sobie nie radzi, nadal bierze . Jeżeli  dziecko podejmie decyzję leczenia, to rodzice powinni być w stałym kontakcie z osobami prowadzącymi program psychoterapeutyczny i respektować jego zasady. W gorszej sytuacji są rodzice, których dziecko nie chce się leczyć. Wówczas należy szukać pomocy na innej drodze - poprzez podleczonych byłych narkomanów, w Pogotowiu Mako­wym, poprzez szkoły, kolegów, punkty konsultacyjne, telefony zaufania, Ruch młodzieżowy na rzecz MONAR.

    W wielu krajach rodzice założyli specjalne organizacje samopomocy, zajmujące się niesieniem pomocy rodzicom i rodzinom narkomanów. W Polsce taka działalność prowadzona  jest przez Towarzystwo Rodzin i Przyjaciół Dzieci Uzależnionych „Powrót z U”.. Jako główny cel towarzystwo podejmuje pracę z rodzicami i krewnymi osób uzależnionych, zapobiega rozszerzaniu się narkomanii, podejmuje akcję uświadamiającą, prowadzi poradnictwo w Pogotowiu Ma­kowym i w punktach konsultacji, pomaga w motywowaniu do leczenią i resocjalizacji, wspiera materialnie rodziny uzależnionych , współdziała z innymi organizacjami krajowymi i zagranicznymi, organizuje grupy terapeutyczne. Po leczeniu pomaga w zawodowym i rodzinnym ustabilizowaniu się.

Jak pomagać uzależnionym i jak zapobiegać narkomanii?

W każdym przypadku ostrej intoksykacji wymagana jest pomoc terapeu­tyczna. Przy stwierdzeniach ostrego zatrucia należy przede wszystkim osobę izolować od środka narkotycznego. Konieczne jest bez­zwłoczne wezwanie lekarza lub odwiezienie do szpitala. Ze względu na to, że każdy typ toksykomanii inaczej działa na organizm i psychikę, ma odrębną dynamikę i ryzyko zagrożenia, należałoby przed podjęciem zabiegów ratowania i późniejszej terapii najpierw określić, jaki  to jest rodzaj narkomanii, a także ustalić w przybliżeniu wielkość i często­tliwość dawek . Wobec osób uzależnionych od opiatów (morfina, heroina, kodeina, kom­pot, makiwary) w podejmowaniu wszelkiej akcji terapeutycznej należy zdać sobie sprawę z tego, że może wystąpić tu-silne uzależnienie fizyczne i psychiczne, co przejawia się przymusem brania środków.  Pacjent taki wymaga leczenia odwy­kowego w zakładzie zamkniętym pod kon­trolą specjalistów. Osoby uzależnione od leków (lekomani) wymagają oddzielnego potraktowania. Wśród lekómanów obecnie są nie tylko emeryci, babcie czy starsze osoby , cierpiące na bezsenność. Jest w tej gru­pie spora część młodzieży, a także dzieci nadużywających leków. Przed przystąpieniem do terapii należy ustalić rodzaj zażywanych środków, a więc czy są to leki z grupy barbituranów, środki nasenne, uspokajające, przeciwbólowe, amfetaminy, halucynogeny, pobudzające czy inhibitory z grupy MAO, oraz z jakich motywów są one brane . W wyniku używania tych środków obserwuje się chwiejność emocjonal­ną, depresję, a nawet psychozy majaczeniowe. Odstawienie tych środków nie powoduje większego ryzyka dla zdrowia, chociaż przez jakiś czas może być przykre dla pacjenta. Osoby wąchające lub wdychające rozpuszczalniki chemiczne (aceton,  benzyna, nitro, eter, butapren) są szczególnym rodzajem toksykomanów. Środki te są bardzo szkodliwe, ponieważ powodują nieodwracalne zmiany w organizmie i w psychice człowieka. Psychoterapia tego rodzaju toksykomanii jest trudna. Pacjent musi za­przestać brania środka, zmienić środowisko i skierować uwagę na inne wartości. Psychoterapia powinna być skierowana na kształtowanie uczuć, postaw i zainteresowań związanych z dążeniami i celami w życiu.  Pacjenci zagrożeni halucynogenami (LSD, amfetamina, wyciągi z grzybów , rozpuszczalniki) powinni być w szcze­gólny sposób otoczeni opieką lekarską i psychologiczną ze względu na duże niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia (zaburzenia psychiczne, psy­chozy, samobójstwa, zabójstwa). Młodzież z reguły jest nieświadoma szko­dliwego działania halucynogenów. Łatwo po nie sięga ze względu na boga­te doznania psychiczne i fizyczne. Narkomanów tego typu należy izolować od środków i środowiska. Le­czenie nie jest zawsze konieczne; przebiega stosunkowo łatwo ze względu na brak uzależnienia fizycznego, a więc i brak objawów zespołu abstynencyjnego. W leczeniu objawów zatrucia stosuje się  witaminy, środki wzmacniające.  Narkomania kanabisowa (haszysz, marihuana, trawka) polega na paleniu lub zażywaniu w różnej postaci (proszek, ciastka, cukierki, herbata) tctrahydrokanabinoli. Narkomana tego typu poznać po stanach euforii, zmien­ności nastroju, poczucia zadowolenia i szczęścia. Przy dłuzszym. nad­używaniu haszyszu występują zaburzenia pamięci, obniżenie sprawności intelektualnej. Pacjenci zatracają zdolność aktywności społecznej, stają się apatyczni , depresyjni, cierpią na manię prze­śladowczą, psychodegradacja z delirium kończy się często zejściem śmiertelnym . Postępowanie z tego rodzaju pacjentami jest analogiczne jak w wypad­kach toksykomanii opiumowej. Leczenie i psychoterapia nie zawsze muszą przebiegać na oddziale odwykowym. Wymagają jednak intensywnej psy­choterapii i resocjalizacji. Profilaktyczna działalność powinna zmierzać do wytworzenia pozytyw­nych wzorców w rodzinie. Rodzina powinna być silnym oparciem dla mło­dego pokolenia zagrożonego tak wielu niebezpieczeństwami: ekologiczny­mi, cywilizacyjnymi, ekonomicznymi, politycznymi i społecznymi. Od wczes...