3

Układ limbiczny

Układ limbiczny  nadzoruje i odpowiada za stany emocjonalne, napędy, pamięć i uczenie się.

Nazywa się limbiczny (rąbkowy, brzeżny), ponieważ opasuje on szczelinę naczyniówkową mózgu (nazwę taką przyjmuje w opisie wprowadzonym przez Paula Broka ponad 100 lat temu).

Układ ten, to nie tylko zespół zakrętów, które pierwotnie nazywano pierścieniem węchowym wewnętrznym  i zewnętrznym, ale także struktury między, śród i tyłomózgowia.

Zasadnicze znaczenie mają jego następujące składowe:

a)     z zasięgu kresomózgowia:

-          zakręty oczodołowe (gyri orbitales ) zlokalizowane na powierzchni podstawnej płata czołowego

-          zakręt przykrańcowy (gyrus parerminalis)

-          pole podspoidłowe (area subcallosa) [łącznie polem przegrody (area septi) nazywamy  area subcallosa + gyrus paraterminalis]

-          zakręt obręczy (gyrus cinguli) - jego część przewężona nazywa się cieśnią zakrętu obręczy  (isthmus gyri cinguli) oraz zakręt hippocampa (gyrus parahippocampalis)

Z zakresu kresomózgowia (oprócz kory):

a)     nawleczka szara  (indusium griseum)

b)     stopa hippocampa (pes hippocampi)

c)      zakręt zębaty (gyrus dentatus)

d)     zakręt tasiemeczkowaty (gyrus fasciolaris)

e)      zakręty Andrzeja Retziusa (gyri Andree Retzii)

Zakręt zębaty powstaje dzięki temu, że prążki podłużne przyśrodkowy i boczny (stria longitudinalis medialis et laterialis), które przebiega pod nawleczką szarą, a potem dochodzą do zakrętu tasiemeczkowatego zaczynają się wić faliście po obszarze, na którym nie ma zakrętów. Obszar zakrętu, który jest powyżej, na  którym nie ma falistego przebiegu prążków nazywa się gyrus fasciolaris.

Największą lokalizację w kresomózgowiu układ limbiczny ma w płacie skroniowym, ponieważ jest tam zlokalizowana: stopa hippokampa, podkład hippokampa, zakręt hippokampa i jądro migdałowate.

Struktury najbardziej związane z hippokampem: podkładka hippokampa, stopa hippokampa i zakręt zębaty nazywa się zespołem hippokampa (formatio hippocampi)

Do zespołu hippokampa zalicza się:

a)      stopę hippokampa - róg Amonna

b)     podkładka hippokampa – subiculum hippocampi

c)      gyrus dentatus

Dalsza reprezentacja kresomózgowia to jądra przegrody (nuclei septi) leżące w obrębie pola przegrody (w głębi zakrętu przykrańcowego i pola podspoidłowego)

Ostatnią składową kresomózgowiową jest corpus amygdaloideum.

Z obrębu międzymózgowiowego do układu limbicznego zalicza się:

a)      jądro przednie wzgórza (najważeniejsze)

b)     jądro grzbietowe przyśrodkowe wzgórza

c)      jądro uzdeczki (nucleus habenullae) [nadwzgórze]

d)     jądro podwzgórza ® jądra ciała suteczkowatego.

Jądra limbiczne śródmózgowia to:

a)     area tegmentalis ventralis – wydziela dopaminę

b)     nuclei raphes - wydziela serotoninę

Tyłomózgowie

a)     miejsce sinawe (locus coeruleus) - noradrenalina

Trzy ostatnie jądra dochodzą do wszystkich struktur układu limbicznego (drogami wstępującymi do każdej z tych struktur). Wydzielają zawsze tą samą charakterystyczną dla siebie substancję.

Wszystkie włókna rozpoczynające się w polu brzusznym nakrywki (śródmózgowie) wydzielają dopaminę – są dopaminoergiczne

Włókna biegnące z jądra szwu są serotoninoergiczne, a z miejsca sinawego - noradrenergiczne.

Elementy wchodzące i wychodzące tworzą sklepienie. Sklepienie rozpoczyna się włóknami szarymi koryta hippocampa (alveus hippocampi), które stopniowo nabierają na grubości i tworzą strzępek hippokampa.

W miejscu, w którym strzępek hippokampa odrywa się od stopy hippokampa powstaje sklepienie, które dociera do ciała  suteczkowatego, ale także do jąder przegrody i do jądra przedniego wzgórza. Jest to najważniejsze z połączeń układu limbicznego.

Elementy odchodzące od ciała migdałowatego do jąder przegrody i do podwzgórza nazywa się prążkiem krańcowym (stria terminalis). Nazwa jego wywodzi się stąd, że przebiega on na krańcu (pograniczu) kreso i międzymózgowia.

Drugim ważnym połączeniem w układzie limbicznym jest prążek rdzenny wzgórza (stria medullaris thalami), który biegnie od jąder przegrody do jądra uzdeczki (wzgórze). Do prążka tego przytwierdza się splot naczyniówkowy komory III (plexus choroideus ventriculi terti).

Pęczek przyśrodkowy podwzgórza biegnie natomiast z jąder przegrody i dochodzi do podwzgórza, a z podwzgórza biegnie do jąder śródmózgowia i tyłomózgowia.

Najdłuższym elementem w aspekcie długości jest pęczek przyśrodkowy przodomózgowia (fasciculus medialis prosencephali).

Połączenie jądra uzdeczki z jądrem międzykonarowym śródmózgowia nazywa się tractus habenulointerpeduncularis lub tractus habenulotegmentalis lub pęczkiem tyłozgiętym (fasciculus refroflexus).

Połączenie ciała suteczkowatego z jądrem międzykonarowym ® tractus mamillointerpeduncularis.

Istnieją rozliczne połączenia wewnętrzne układu limbicznego, ale nie ma połączeń tego układu z korą nową (poza nielicznymi wiodącymi od hippocampa do pól kojarzeniowych płata czołowego i ciemieniowego).

W układzie limbicznym powstaje zamknięty krąg połączeń, który nazywa się kołem lub kręgiem Papeza.

Koło Papeza tworzą:

a)      zespół hippocampa

b)     sklepienie ® dochodzi do jąder suteczkowatych, następnie do jądra przedniego wzgórza ® fasciculus mamillothalamicus. Jądro przednie wzgórza swym konarem łączy się z całym zakrętem obręczy. Na zakręcie obręczy (w obrębie zakrętu hippocampa)  leży drugorzędowa kora węchowa euferinalna   ( 28 pole Brodmana), która wysyła połączenia do zespołu hippocampa ® droga przeszywająca (tractus perforans)

Zespół hippocampa ® sklepienie ® ciało suteczkowate ® fasciculus mamillothalamicus ® nucleus thalamicus anterior ® gyrus cinguli ® kora enferinalna ® tractus perforans ® zespół hippocampa

Wg. teorii biochemicznej pamięci w układzie nerwowym powstają swoiste białka odpowiadające za pamięć. Białka te są produkowane w kole Papeza.

Olbrzymią rolę ze względów na wielkość, położenie i bliskie stosunki z hippocampem ma ciało migdałowate. Jest ono w dużym stopniu odpowiedzialne za strach. Jeśli jest usunięte lub obustronne uszkodzone, to osobniki takie są pozbawione strachu. Ciało migdałowate jest także  niezbędne do odróżniania rzeczy  np. jadalnych od niejadalnych

W uszkodzeniu ciała migdałowatego osobnicy są łagodni, mają wzmożony apetyt (wkładają wszystko do ust), charakteryzują się nadmiernym popędem płciowym i ślepotą korową.

Co powoduje utratę wzroku skoro samo ciało migdałowate nie ma nic wspólnego ze wzrokiem? W jego okolicy jednak przebiega ostatni – IV neuron drogi wzrokowej, który zakręcając tworzy kolano skroniowe (genu temporale). Uszkodzenie, które obejmuje kolano skroniowe obejmuje także ciało migdałowate, ponieważ twory te są podobnie unaczynione. Jeśli dochodzi do wylewu, tętniaka lub niedokrwienia to wtedy elementy posiadające wspólne unaczynienie zostają wyłączone i dochodzi do ślepoty korowej.

Ciało migdałowate i zespół hippocampa są położone w połacie skroniowym.

Zniszczenie, którego płata mózgowia spowoduje największe zmiany w układzie limbicznym ? Oczywiście płata skroniowego.

Ciało migdałowate ma prawie tak duże znaczenie jak podwzgórze, ponieważ moduluje podwzgórze, a podwzgórze moduluje ciało migdałowate.

Od zespołu hippocampa przebiega sklepienie, które zasadniczo podąża do ciał suteczkowatych, ale także do jądra przedniego wzgórza i jąder przegrody.

Wzmocnioną obwódką zaznaczono koło Papeza. Podkreślone jest, to że ciało migdałowate moduluje podwzgórze i jądra przegrody.

Zasadniczą drogą, która wychodzi z ciała migdałowatego i podąża do jąder przegrody jest prążek krańcowy. Istnieje również druga droga (jakby na skróty) do jąder przegrody ® pasmo przekątne (tractus diagonalis) Broca.

Podwzgórze wpływa bezpośrednio na ośrodki rdzenia kręgowego poprzez drogę podwzgórzowo-rdzeniową. Podwzgórze wspólnie z układem limbicznym może wpływać na ośrodki autonomiczne pnia mózgu i rdzenia kręgowego. Droga ta może nazywać się drogą migdałowato-rdzeniową bądź migdałowato-brzuszną (tractus ventralis amygaloideus).

Ciało migdałowate i podwzgórze to prawie równorzędni partnerzy, którzy wywierają bezpośrednio wpływ na centra autonomiczne rdzenia kręgowego.

Pasmo przekątne Broca to połączenie ciała migdałowatego z polem przegrody (z jego jądrami) jakby na skróty. Drugą drogą jest prążek krańcowy.

Sklepienie ma nie tylko włókna od zespołu hippocampa do jąder przegrody, ale także odwrotnie ® ma włókna i wstępujące i zstępujące co powoduje, że jądra te się wzajemnie się modulują.

Aspekt czynnościowy układu limbicznego