Sceny batalistyczne w malarstwie, literaturze i filmie. Omów na podstawie przykładów

I Literatura podmiotu:

1.              January Suchodolski, Somosierra, obraz.

2.              Wojciech Kossak, Artyleria w odwrocie - szkic do panoramy Berezyna, [w:] Kazimierz Olszański, Wojciech Kossak, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław 1982.

3.              Andrzej Wajda [reż.], film Popioły, 1965.

4.              Żeromski S., Popioły, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2006.

5.              Lew Tołstoj, Wojna i pokój, t. 3, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2005.

II Literatura przedmiotu:

A. Załączniki dotyczące bitwy pod Somosierrą i Stefana Żeromskiego:

1.              Davis Norman, Boże igrzysko. Historia Polski, t. II, tłum. E. Tabakowska, przekład autoryzowany, Wydawnictwo ZNAK, Kraków 1994.

2.              Film w ogrodzie sztuk, [red.] S. Bobowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003.

3.              Kujawski Marcin, Z bojów polskich w wojnach napoleońskich, Maida – Somosierra – Fuengirola – Albuera, Nakładem Polskiej Fundacji Kulturalnej Londyn 1967 r.

4.              Artur Grottger – Warszawa, Polonia, Lituania, Wojna, [wstęp] Lewicka – Morawska A., Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1994.

5.              Romantyzm, [w:] Literatura polska. Sztuka, muzyka, teatr, nauka, red. M. Szulc, wyd. I, wyd. Pinnex, 2005 r.

B. Załączniki dotyczące bitwy pod Berezyną i Lwa Tołstoja:

6.              Borisowicz Szkłowski Wiktor, Lew Tołstoj. Biografia, Wydawnictwo WAB, Warszawa 2008.

7.              Ryszkiewicz Adam, Malarstwo polskie. Romantyzm, historyzm, realizm, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1989.

III Określenie problemu:

1.              Wstęp

2.              Sztuka batalistyczna wyróżnia się ładunkiem patriotyzmu.

IV Kolejność prezentowania argumentów:

1.              Legenda Samosierry – wyraz podziwu i uznania dla polskich szwoleżerów.

2.              Demistyfikacja mitu bitwy pod Somosierrą - S. Żeromski, „Popioły”

3.              Bitwa pod Berezyną - niezwykłe męstwo i poświęcenie żołnierza francuskiego i polskiego. Przewaga liczebna Rosjan i heroiczny opór wycieńczonej i osłabionej odwrotem armii francuskiej

4.              Bitwa pod Berezyną w optyce Rosjan - Lew Tołstoj, Wojna i pokój

     V Wnioski:

Literatura i film łamią sacrum stylizacji historycznej scen batalistycznych polskiego malarstwa.

VI Materiały pomocnicze: Plansza z cytatami, reprodukcjami obrazów, magnetowid.

Sceny batalistyczne w malarstwie, literaturze i filmie. Omów na podstawie przykładów

Sztuka batalistyczna to przedstawienie scen bitewnych, kampanii i pochodów wojennych w malarstwie, rzeźbie i grafice. Od początków swego istnienia sztuka batalistyczna miała na celu gloryfikację zwycięskich bitew, waleczności rycerzy i wojowników lub ukazanie słabości przeciwnika. W późniejszym ukazywała okrucieństwa wojny i jej bezsens. Sztuka batalistyczna uprawiana była już od starożytności. Przedstawiono zwycięstwa faraonów w Egipcie, Grecji, Rzymie, czy spektakularne potyczki Aleksandra Wielkiego w Azji Mniejszej. Ukazywano nimb zwycięstwa zwłaszcza w płaskorzeźbach i malarstwie, upamiętniano glorię zwycięskich bitew na wazach greckich, mozaikach rzymskich. W średniowieczu stosowano ją głównie w iluminowanych rękopisach. W sztuce renesansowej bitwa była tematem dzieł wielu wybitnych artystów m.in. Leonarda da Vinci, Michała Anioła, Rafaela Santi. Największą popularność zdobyła jednak w okresie baroku, dzieła Rubensa, Velázqueza oraz w malarstwie XIX wieku w obrazach Goy, Delacroix.

W Polsce tematykę batalistyczną uprawiali m.in.: Orłowski, Michałowski, Matejko i Wojciech Kossak.

W malarstwie batalistycznym przyjęło się, że kluczową postacią bitwy jest postać naczelnego wodza, który poprowadził wojska ku glorii wygranej. W pierwszej połowie XIX wieku gloryfikowano nie tylko w malarstwie europejskim, ale w polskim postać napoleona Bonaparte, cesarza Francuzów, który miał przynieść naszemu narodowi wolność. Postać cesarza fascynowała artystów pędzla i palety. W czym tkwił fenomen Napoleona? We Francji rządy jego trwały zaledwie piętnaście lat, w Polsce epoka napoleońska trwała raptem lat kilka, ale mit Napoleona trwa ponad dwieście lat. (...) Na pewno działała na wyobraźnię zadziwiająca kariera tego człowieka „ z kaprala generał, z chłopa król? Napoleon dla Polaków to ten, który obalał monarchie, narzucał władców, zdobył władzę nad Europą, zwyciężał w wielu bitwach. Napoleon to gest, cztery palce za guzikiem, to sposób mówienia i pisania, gdy zwracał się do wojaków: „Żołnierze, jestem z was zadowolony”, to sposób ubierania się, charakterystyczny płaszcz i kapelusz. Taki obraz Napoleona odmalował Stefan Żeromski w powieści „Popioły”, który pomimo krytycyzmu nie omieszkał przedstawić wpływu, jaki Napoleon wywarł na Polaków. Równie podobny obraz odnajdujemy w powieści Lwa Tołstoja „Wojna i pokój”. Nawet krytycy jego osoby nie mogli zaprzeczyć, że z nim wiązał się kodeks, legia honorowa, zniesienie poddaństwa, centralizacja państwa. Polska wydawała się być napoleońską a mit i legenda Napoleona były tu tak trwałe, że trwają do dziś. W XIX wieku owa legenda przypominała kilka brzemiennych lat nadziei o wskrzeszeniu niepodległej Rzeczypospolitej. Napoleon istnieje w naszej narodowej pieśni Mazurku Dąbrowskiego: „dał nam przykład Bonaparte, nie pominął go Adam Mickiewicz pisząc „Pana Tadeusza”, Mickiewicz wołał „Bóg z Napoleonem, Napoleon z nami”. Literatura w utworach miedzy innymi Marii Konopnickiej podtrzymywała legendę Samosierry pisząc:

„A wtem Napoleon na Polaków skinął

Skoczył Kozietulski, w czwórkę jazdę zwinął.

Na wiarusów czele jak piorun się rzucił,

Wziął pierwszą baterię, ale już nie wrócił.”

„Popioły” Stefana Żeromskiego to powieść historyczna związana z kampanią napoleońską, tutaj motywy batalistyczne wysunęły się na pierwsze miejsce. Uwagę pisarza całkowicie pochłonęły zmagania bitewne rycerstwa polskiego na polach bitewnych Europy, jego zwycięstwa i cierpienia. Żeromski ukazał wojnę od tej strony, od której nikt dotąd w sztuce polskiej na nią nie spojrzał. Sceny bitewne nie wydobywają ze zjawiska wojny jej romantyzmu, jak to często bywało w polskim piśmiennictwie czy malarstwie historycznym. Żeromski odsłonił odwrotną stronę problemu. Świetność zwycięstw i triumfów wojennych okupiona jest morzem krwi, strasznym zniszczeniem, nie dającym się wypowiedzieć cierpieniem żołnierza i ludności cywilnej. Żeromski pozbawia szarżę polskich szwoleżerów na Somosierrę rysów romantycznych, ukazuje okrucieństwo ataku, grozę brutalnych instynktów, barbarzyńskie niszczycielstwo. Żeromski wskazywał na drastyczną sprzeczność między ideałami, w imię, których Polscy szli do legionów, a zaborczym charakterem wojen Bonapartego. Żeromski nie tworzy w swej powieści mitu kompensacyjnego opiewającego heroiczną tradycję, ukazuje rzeczywistą sytuację, rozdrapując nie zagojone jeszcze rany. Demaskuje wszelkie wyobrażenia o idealnej Polsce, wizje państwa potężnego i silnego. W jego utworach następuje zderzenie mitu Polski, utrwalonego w okresie zaborów przez romantyków, z rzeczywistością. Pisarz sięga do tematyki historycznej, po to, by ukazać błędy i pomyłki. 

Piotr Michałowski przedstawia zupełnie przeciwstawną wizję bitwy w obrazie zatytułowanym „Atak polskich szwoleżerów”. Przedstawiona na obrazie szarża trzeciego szwadronu Pierwszego Pułku Szwoleżerów Gwardii Cesarskiej trwała jedynie osiem minut i została przeprowadzona 30 listopada 1808 rano, około godziny 10.30 na przełęcz Somosierra w Hiszpanii na wysokości 1444 m. n.p.m., przy 300-metrowej różnicy poziomów. Zakończyła się zdobyciem wąwozu przez polskich szwoleżerów i sukcesem armii napoleońskiej. Bitwa ta otworzyła Napoleonowi drogę na Madryt i pozwoliła kontynuować hiszpańską kampanię. Obraz wyraźnie gloryfikuje polskich legionistów, wielu z nich góruje nad rozbitymi Hiszpanami, uniesione w górę ręce oficera polskiego, dodają chwały polskim żołnierzom. Ten wertykalny, ku górze ruch ręki żołnierza z wyższą insygnia świadczy, że zwycięstwo Napoleona dane jest przez Boga. Natomiast Boga jako patrona zwycięskiej bitwy legionów nie ma ani w powieści Żeromskiego, ani w dokonanej w 1965 roku ekranizacji „Popiołów” przez Andrzeja Wajdę. Reżyser wspomina decyzję o wyborze powieści Stefana Żeromskiego pod tytułem „Popioły”:

„Nie wybieram do ekranizacji Sienkiewicza, tylko Żeromskiego, bo nie interesuje mnie literatura zgody narodowej, literatura pogodzenia wszystkich ze wszystkimi”.

Podobnie jak w wielu innych filmach Wajdy, także w „Popiołach” wizjonerska, malarska wyobraźnia artysty styka się z bliskim turpizmowi naturalizmem w sekwencjach batalistycznych  pod Somosierrą. Mimo że zrealizowana na taśmie czarno-białej, epopeja Wajdy do dziś może imponować misternie wystudiowanymi scenami, raz poruszającymi symboliczną wymową, tabun galopujących, pozbawionych jeźdźców koni po somosierrskiej szarży, raz porażających okrucieństwem, jak na przykład dramat rumaka spadającego w przepaść.

Wojciech Kossak - Artyleria w odwrocie - szkic do panoramy „Berezyna”

Bitwa nad Berezyną rozegrana została w dniach 25 do 29 listopada 1812 roku nad rzeką Berezyna na Białorusi. Odwrót spod Moskwy Wielkiej Armii Napoleona zatrzymany zostaje pod Berezyną, co z realistycznym pietyzmem przedstawia Lew Tołstoj w powieści „Wojna i pokój”. Bitwa była niezwykle krwawa i nie została do końca rozstrzygnięta. Wywarła ogromny wpływ zarówno na żołnierzy napoleońskich jak i Rosjan, o czym świadczy poniższy fragment rozmowy pomiędzy dwoma uczestnikami starcia księciem Andrzejew Bołkońskim i Pierrem.

„- Nie potrafię księciu wypowiedzieć, jak wiele przeżyłem przez ten czas. Nie poznaję sam siebie.

- Tak, bardzo, bardzośmy się zmienili od tego czasu - oświadczył książę Andrzej.

- No, a książę? - dopytywał się Pierre - jakie są plany księcia?

- Plany! - powtórzył ironicznie książę Andrzej. - Moje plany? - powtórzył jakby się dziwiąc znaczeniu tego słowa. - Buduję się, jak widzisz, chcę w przyszłym roku ze wszystkim się przeprowadzić...

Pierre w milczeniu, badawczo wpatrywał się w postarzałą twarz księcia Andrzeja.”

Otoczona z trzech stron armia Napoleona przez Rosjan – wielką armie Kutuzowa wytrzymała próbę. Bitwa pod Berezyną wykazała niezwykłe męstwo i poświęcenie żołnierza francuskiego i polskiego. Mimo przewagi liczebnej Rosjanom nie udało się rozbić wycieńczonej i osłabionej odwrotem armii francuskiej. Wojciech Kossak w obrazie Artyleria w odwrocie - szkic do panoramy „Berezyna” przedstawia niezwykłe sylwetki polskich żołnierzy. Mimo, że tematem obrazu jest odwrót, zimowy pejzaż sugeruje, że stał się on z przyczyn niezależnych od męstwa polskich i francuskich żołnierzy. Obraz prezentuje oddanie żołnierzy, którzy pomimo nie sprzyjających warunków zabierają z pola bitwy armaty, nie porzucają broni, nie ułatwiają sobie ucieczki. Mimo wycieńczenia, bardzo złych warunków pogodowych nadal zachowują pragnienie walki, gdyż inaczej pozostawiliby broń nad nie przyjazną rzeką. Konary drzew gną się pod naporem mroźnego wiatru, cała natura ponosi w ten sposób winę za ów odwrót.

Prezentowane przykłady wskazują, że literatura i film łamią sacrum stylizacji historycznej scen batalistycznych polskiego malarstwa. Obydwie dziedziny działalności twórczej podchodzą do tematu historycznego z większą dozą krytycyzmu, demistyfikują mity i stereotypowe widzenie polskiej historii. Wprawdzie mit narodowy jest pojęciem pozytywnym, ponieważ motywuje naród do przyjęcia właściwej w danym czasie historycznym postawy, to jednak wskazuje na schematyczność postrzegania ważnych dla narodu idei. W literaturze obowiązuje pewne prawo, które polega na tym, że po epokach tworzących dane mity narodowe pojawiają się okresy, w których wysokie wyobrażenia poddawane są demitologizacji. Być może jest to również klucz do zrozumienia krytycyzmu Tołstoja czy Żeromskiego. Wówczas autorzy krytycznie ustosunkowani do danego mitu wykazują, że z czasem staje się on stereotypem myślowym, który nie rozwija świadomości narodu a wręcz ja przyspiesza proces regresu światopoglądowego społeczeństwa. Gotowość malarzy do powoływania mitów wynikała ze szczególnej sytuacji geopolitycznej kraju. Mity narodowe pełniły funkcje nadziejo twórczą, wprowadzały element otuchy, wprowadzały do zgorzkniałej świadomości Polaków element nadziei, wreszcie sankcjonowały ogrom cierpienia i podnosiły do rangi bohaterstwa męczeństwo Polaków. Działo się tak, dlatego, że zdaniem wielu mit narodowy był proroctwem na temat przyszłości.

Wojciech Kossak, Artyleria w odwrocie - szkic do panoramy „Berezyna”, 1896. Olej na płótnie. 70 x 120 cm, [za:] http://galeria.klp.pl/p-6392.html

January Suchodolski, Somosierra,

[za:] http://pl.wikipedia.org/wiki/Grafika:Samosierra.jpg