Historia sztuki wczesnochrześcijańskiej i bizantyjskiej
Bibliografia: H. Chadwick- Wczesne Chrześcijaństwo
M. Simon- Cywilizacja wczesnochrześcijańska
P. Chuvin- Ostatni Poganie
-Szymborska- Sztuka wczesnochrześcijańska
Kult męczenników: Peter Brown, Kult świętych we wczesnym chrześcijaństwie
Sztuka bizantyjska
Bardzo chętnie i z szacunkiem nawiązywała do tradycji antycznej.
System kształcenia młodzieży przez cały okres istnienia Bizancjum nie zmienił się, młodzież uczyła się greckiego, czytając choćby Homera.
Historia Bizancjum
30. I w. n. e.: Palestyna, powstawanie pierwszych gmin chrześcijańskich
Do 313: czas istnienia gmin chrześcijańskich na terenie cesarstwa rzymskiego jako organizacji nieoficjalnych, nie zachowało się zbyt wiele zabytków chrześcijańskich z tego okresu; istnieje też pogląd, że sztuka wczesnochrześcijańska w ogóle nie istniała.
313 Konstantyn I Wielki- edykt mediolański- równouprawnienie chrześcijaństwa
325 pierwszy sobór powszechny w Nicei
330 Konstantyn Wielki rozpoczyna budowę Konstantynopola (idea nowego Rzymu i pierwszego miasta chrześcijańskiego)
730 ikonoklazm
787 II sobór w Nicei (drugi sobór powszechny), uznanie ikonoklazmu za herezję (cesarz: Konstantyn VI i jego matka Irena), uznany za ostatni sobór, który podsumował tradycje i wierzenia Kościoła, po którym chrześcijaństwo jest już sprecyzowania i nie do poprawiania
843 powrót kultu ikon, tryumfalny powrót ikon do Konstantynopola, tzw. tryumf ortodoksów (po dziś dzień w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu obchodzona jest Niedziela Prawosławna, w czasie której odczytuje się listę heretyków)
Od tego roku znaczny wzrost kultu ikon
Panowanie dynastii macedońskiej- tzw. renesans macedoński (powrót do tradycji antycznej; ale Bizancjum nie przestało wcale kultywować tej tradycji) 2. poł. IX w.- X w.
Od tego momentu dużo więcej zachowanych zabytków.
1204 IV krucjata- przybycie rycerzy zachodnich do Konstantynopola, opanowanie i zrabowanie go, panowanie do 1261r., cesarz Michał Paleolog wrócił w wygnał łacinników (Paleologowie byli ostatnią dynastią bizantyjską)
1204-1261 okres najintensywniejszego podziału pomiędzy wschodem a zachodem
Okres późny- permanentny kryzys ekonomiczny oraz ciągłych najazdów otomańskich, powstawania mniejszych kościołów i założeń malarskich, ale za to o wysokiej jakości artystycznej
1438-39 sobór w Ferrarze i we Florencji- zjednoczenie Kościoła wschodniego i zachodniego w zamian za pomoc militarną ze strony zachodu (Jan VIII Paleolog), ale nie zostało to wprowadzone w życie przez sprzeciw ludu Konstantynopola
„lepszy turban sułtana niż kapelusz kardynała”
1453 zdobycie Konstantynopola przez Turków, upadek cesarstwa bizantyjskiego; koniec imperialnej sztuki bizantyjskiej
Sztuka konfesyjna przetrwała.
Podział sztuki bizantyjskiej:
Okres wczesny- od 324/330 do 843
Czas kształtowania się kanonów stosowanych w całej późniejszej sztuce bizantyjskiej, okres panowania Justyniana Wielkiego (budowa świątyni Mądrości Bożej w Konstantynopolu), rozwinięcie się silnego kultu ikon, ikonoklazm
Okres środkowy- do 1204
Okres późny- do 1453
Sztuka postbizantyjska- po 1453
Żydzi
Od 63 r. p.n.e.- Palestyna częścią Cesarstwa Rzymskiego
Tworzenie diaspor (rozproszenie)
Najważniejsze ośrodki żydowskie- Jerozolima, Aleksandria (już w III w. p.n.e. była tam duża diaspora żydowska)
III/II w. p.n.e. przetłumaczenie na grekę Tory- Septuaginta („księga przetłumaczona przez siedemdziesięciu świętych mężów”)- dowód znacznej zmiany w środowisku żydowskim, bo religia żydowska ma bardzo konserwatywny stosunek do języka- hebrajski językiem świątym (przetłumaczenie ze względu na to, że Żydzi coraz słabiej mówili po hebrajsku, a więcej po grecku)
Septuaginta wersją ST wszystkich kościołów wschodnich także ludów słowiańskich po chrzcie z Konstantynopola (tłumaczenia z Septuaginty)
Różnice w tłumaczeniu; np. w Genesis- stworzenie świata, kiedy Bóg po stworzeniu wyrażał pogląd o swoim dziele: w łac. Bonum, w gr. Kalon, potem w staro-cerkiewno-słowiańskim: dobro, co nie miało tego samego znaczenia co po polsku, a takie jak w grece (kalon jako celowość boskiego stworzenia)
70 r. p.n.e.- zburzenie świątyni jerozolimskiej
135- wydalenie Żydów z Palestyny
Najstarsza synagoga- Kafarnaum, IV w.
Wg przekazów- Aleksandria III w.- ale nie ma dowodów archeologicznych
Esseńczycy- zachodnie wybrzeża Morza Martwego (nazywani protochrześcijanami), odrzucali ofiary i kult świątyni jerozolimskiej, mieszkali w „klasztorach” na skałach, mieli przywódcę „Nauczyciela Sprawiedliwości”
Trzy grupy wczesnochrześcijańskie:
1. Jakub Apostoł, biskup Jerozolimy (nazywany także bratem Chrystusa), pierwszy chrześcijański Kościół, oparty o przekazy ustne, mocno narodowy, nadal wierzenie w Chrystusa jako wyzwoliciela Żydów; szybko odsunięty od wpływów;
2. Paweł z Tarsu (cylicyjski Żyd), określany jako główny intelektualny założyciel chrześcijaństwa, to on nadał religii bardzo uniwersalny charakter;
3. Maria Magdalena, w tradycji wschodniej wyraźnie przestawiana jako należąca do apostołów, „równa apostołom”, za nią duża grupa wyznawców
Podział na chrześcijan helleńskich i chrześcijan żydowskich.
Ok. 160 r. n.e.- Dialog z żydem Tryfonem, napisany przez męczennika Justyna
Związki chrześcijańsko-pogańskie
Kult Izydy (i jej synka Chorusa)- kult maryjny
Kult Artemidy (Efez)- kult maryjny (Efez najważniejszym ośrodkiem kultu Maryi)
Maria Lactans (Maria karmiąca)- Izyda karmiąca Chousa- element ikonograficzny powstały w Egipcie
Mitra (perski bóg światła, jego kult był ascetyczny i elitarny, spożywanie wspólnych rytualnych posiłków, wiara w pośmiertną drogę duszy)
Marino, Italia- mitranium, miejsce kultu Mitry
I/II w. n.e.- złoty wiek gnostycyzmu, „radykalna hellenizacja chrześcijaństwa”
Celem gnostycyzmu jest poznanie (gnoza, gr. gnosis).
Połączenie platonizmu, zhellenizowanego judaizmu i chrześcijaństwa.
Wyjątkowa wiedza ponad prostą wiarą ludu i kościoła.
Przeciwstawienie świata materialnego rzeczywistości transcendentnej i niepoznawalnej. Świat dziełem szatana.
Chrześcijaństwo a Rzym
177 r. Celsus- „Słowo Prawdy”- przedstawienie rzymskiego poglądu na chrześcijan; m.in. kanibalizm- ciało i krew Chrystusa
64 r.- pożar Rzymu i oskarżenie chrześcijan
Aż do III w. prześladowania chrześcijan było sporadyczne
Decjusz- pogromy chrześcijan w czasie najazdów barbarzyńskich- wszyscy mieszkańcy mieli złożyć ofiary, by pomóc w obronie Imperium
Pocz. IV w.- złożone ustawodawstwo przeciw chrześcijaństwu
303 r.- edykt Dioklecjana nakazujący zniszczenie miejsc zgromadzeń chrześcijan, zabranie ksiąg i naczyń liturgicznych
304 r.- drugi edykt Dioklecjana- dot. Wschodu, nakaz uwięzienia kleru chrześcijańskiego oraz obowiązek dla wszystkich obywateli do złożenia ofiar
Okres największych pogromów i najwięcej męczeństw.
306 r.- abdykacja Dioklecjana, Konstantyn cesarzem
313 r. edykt mediolański
Konstantyn czcił boga słońca niezwyciężonego, ochrzcił się tuż przed śmiercią.
Mozaika „Słońce niezwyciężone” (sole invictus) z IV w. w nekropolii w Rzymie pod kat. Św. Piotra
25 grudnia- święto sole invictus, powrotu słońca- Boże Narodzenie
Konstantyn Wielki:
Finansowanie nowych wydań Biblii i ksiąg kościelnych
(z matką, Heleną) fundacje w Palestynie, w miejscach świętych dla chrześcijan- rozpoczęcie architektury chrześcijańskiej
Fundacje budowli memorialnych w Rzymie
wspomaganie finansowe działalności dobroczynnej Kościoła
319- Wystąpienie Ariusza- Chrystus nie jest równy Bogu Ojcu, a powstał w akcie stworzenia
325- pierwszy sobór nicejski; mityczny uczestnik- święty Mikołaj, potępienie herezji ariańskiej; uznanie równości osób Trójcy Świętej i tego, że Chrystus jest współistotny Ojcu
Legenda: Św. Mikołaj nie mógł wytrzymać bluźnierstwa Ariusza i spoliczkował go, za co został wtrącony do lochu. Konstantyn miał sen, w którym zobaczył słuszność św. Mikołaja, a ten doznał objawienia Matki Boskiej w lochu.
Arianizm
Goci z zachodu przyjęli chrzest od Gulfila, w wersji ariańskiej (o czym być może nie wiedział). Goci zostali arianami. Duża część zachodniej części cesarstwa została zajęta przez Gotów.
Konstans, Konstancjusz- synowie Konstantyna
331-366- wydawanie kolejnych aktów prawnych zakazujących pogaństwa, przede wszystkim ofiar
381, Teodozjusz Wielki- zakaz składania ofiar i odwiedzania świątyń
392- edykt zakazujący krwawych ofiar i ofiar z kadzidła, tego typu czyny miały być zbrodnią majestatu
435 Teodozjusz II- nakaz zniszczenia świątyń pogańskich
Powrót do pogaństwa- Julian Apostata (Odstępca)
Kult świętych- połączenie tradycji chrześcijańskiej i pogańskiej (?)
Kult Asklepiosa- św. Pantaleimon, św. Kosma, św. Damian, św. Tekla (lekarze bez wynagrodzenia)
Św. Seriusz i św. Bakchus- męczennicy
40 męczenników z Sebasty (oprawca- Licyniusz, praktycznie za panowania Konstantyna Wielkiego)
Św. Anastazja (za Dioklecjana) (gr. Anastasis- zmartwychwstanie, personifikacja Wielkiej Niedzieli), w przedstawieniach- olej, symbol oleju niewiast idących namaścić Chrystusa
Św. Parsewia (gr. parskeve- piątek, symbol Wielkiego Piątku)
Polikarp ze Smyrny- jeden z pierwszych męczenników, opis Euzebiusza z Cezarei (pachnące zwłoki)
Już w poł. II w. (prawdopodobnie)- próby zbliżenia się żyjących ze zwłokami świętych np. ocieranie się, dotykanie, całowanie itd.; potem, gdy ciała były składane do sarkofagów, wierni mogli przybywać do miejsca pochówku i także zbliżać się w ten sposób
Groby zawsze poza miastem
Cmentarze rzymskie: Via Apia
IV, V, VI w.- relikwie pojawiają się wewnątrz miasta, w świątyniach
Na początku w całości, później rozczłonkowywanie ciał.
Katakumby Kaliksta (prawdopodobnie najstarsze katakumby rzymskie) 185-205
Loculus- niewielka wydrążona w ścianie korytarza nisza, służąca do składania trumny drewnianej, zamurowywana
Arcosolium- nisza z dwoma loculi
Cubiculum- komora grobowa
Refrigerium- obrzęd (tradycja jeszcze pogańska), polegający na rytualnej uczcie ze wspomnieniem zmarłego, takie i tylko takie obrzędy chrześcijańskie były odprawiane w katakumbach, a nie liturgia
Bazyliki memorialne- poza miastem, budowle naziemne z grobami, służąca do kultu świętych; w pobliżu katakumb, także z miejscem dla innych zmarłych
Kościół św. Agnieszki (pn), św. Wawrzyńca (wsch), św. Piorta i Marcela (wsch), św. Pawła (pd), św. Sebastiana (pd)
Mauzoleum Heleny, mauzoleum Konstantyny- w pobliżu bazylik memorialnych
Na Zatybrzu (zach)- miejsce męki św. Piotra- bazylika św. Piotra, bud. IV w.
Ok. 600 roku- krypta (baldachim nad memorium z II w.)
Przebudowy: XII w., XVI-XVII w.- przebudowy
Tropaion św. Piotra- miejsce pochówku św. Piotra, okres powstania sporny
Triklia św. Piotra i Pawła
Szczątki św. Piotra nie zostały odnalezione.
W bazylice św. Piotra była czczona jego pamięć.
Po 313r. – sztuka kościoła triumfującego
Bazylika św. Piotra
324 r.- fundacja, czasy Konstantyna
354-366 r.- wznoszenie bazyliki, wzniesionej na pogańskiej nekropolii, mitycznym miejscu pochówku św. Piotra
Bazylika konstantyńska: ok. 65x84m plus atrium o boku ok. 90m, pięć naw
Po raz pierwszy w takiej ilości użyte spolia- szczególnie kolumny i kapitele (wszystkie)
Nowość- transept
354-366 r. wzniesienie cyborium- konfesji upamiętniającej św. Piotra
Absyda- najprawdopodobniej mozaika przedstawiająca Chrystusa podającego św. Piotrowi zwoje z prawem
359 r.- pochówek Juliusa Bassusa (rzymskiego notabla), pochówek wiernych w bazylice był popularną praktyką
Dwie kaplice grobowe po stronie południowej (św. Honoriusza i rodziny Angi)
Refrigerium- uczta upamiętniająca zmarłego
Bazylika św. Pawła przy via Ostenses, san Paolo fuori le Mura
Lokacja w miejscu, gdzie już prawdopodobnie w połowie II w. znajdował się propaion św. Pawła
Propaion- nawa główna z dwiema nawami bocznymi oraz atrium niemal tak duże jak sam kościół , do dziś zachował się jedynie fragment absydy
386 r.- konsekracja bazyliki Trzech Cesarzy- na miejscu fouri le Mura
Dużo większa, w celu uświetnienia grobu świętego
Pięć naw, transept, podobna do św. Piotra w lokacji absyda. Nie zachowała się, dzisiejszy wygląd to rekonstrukcja.
Eksedra- gr. Półokrągła nisza, w tradycji greckiej sufiks określeń stylów
Bazylika eksedralna- zakończona zazwyczaj po stronie zachodniej półkolistym obejściem, bez transeptu
Fundacje cesarskie od Konstantyna wokół murów miejskich, dla uczczenia miejscowych męczenników. Za murami, bo miały funkcję cmentarną i na miejscu grobów męczenników.
Szerokie absydy i jednolite obejścia łączące nawy boczne.
Nawa główna znacznie szersza od naw bocznych i kryta otwartą więźbą dachową.
Mur warstwowy- warstwa cegły- warstwa tufu wulkanicznego
Bazylika Apostołów Piotra i Pawła przy via Appia
Wzniesiona być może jeszcze przed edyktem mediolańskim lub w podobnym czasie (312)
Pierwsza monumentalna budowla chrześcijańska w Rzymie, sama stała się prototypem świątyni.
Plan cyrku rzymskiego- kształt i ukośna fasada
W połowie III w. istniała tam triklia apostołów
Po budowie bazyliki św. Piotra i bazyliki św. Pawła, czyli pod wezwaniami indywidualnymi, patronem bazyliki Piotra i Pawła stał się św. Sebastian
Bazylika Piotra i Marcelina pryz via Laticana
W sąsiedztwie budowle memorialne- w tym mauzoleum Heleny, matki Konstantyna
Orientowane na zachód- strona śmiercią
Mauzoleum Heleny; 2. dziesięciolecie IV w.- kształt wiązany z rotundą Grobu Pańskiego wzniesioną w Jerozolimie przez Konstantyna Wielkiego
Santa Constanza, mauzoleum Konstantyny (350)- córki Konstantyna Wielkiego; Rzym
Podobna bryła do mauzoleum Heleny
Bazylika św. Agnieszki
Kształt bazyliki cyrkowej, przy via Nomentana, ufundowana 337-351 przez Konstantynę
Dedykowana św. Agnieszce i Chrystusowi, zatem funkcja bazyliki cmentarnej została rozbita, bo być może była tam sprawowana także liturgia.
Mur południowy- przylegające mauzoleum, gdzie złożono Konstantynę i jej siostrę, córkę Konstantyna, Heleny
Mauzoleum powtórzeniem bryły mauzoleum Anastasis (Grobu Pańskiego/ Zmartwychwastania) w Jerozolimie
Plan koła z obejściem¸ część centralną od obejścia oddziela 12 kolumn, połączonych architrawem, na tym wsparty tambur z oknami, a na nim kopuła.
Dekoracja kopuły nie zachowała się; malowidła XVIII w., wzorowane na tych zniszczonych; zachowały się mozaiki z obejścia, a także mozaiki w konchach niewielkich absyd wokół obejścia.
Zachowała się do dziś.
Bazylika św. Wawrzyńca, dzisiejszy san Lorenzo
Ulokowany na cmentarzu tetrario
Brak absydy z obejściem, złamana bryła.
Wzniesiona po fundacji bazyliki św. Agnieszki, ukończenie za bpa Damazego 60.-80. IV w.
San Giovanni in Laterano, Konstantiniana
Fundacja Konstantyna, zamiar zbudowania złożonego kompleksu- bazyliki, baptysterium i domu biskupa przy absydzie bazyliki. Obecny kształt jest inny niż ten Konstantyna.
Wzniesienie po 313 r., zakończenie zapewne po 325 r.
W pobliżu pałacu Fausty, żony Konstantyna, na miejscu dawnych rzymskich koszar.
Bardzo duże rozmiary jak na te czasy.
Pięcionawowa, okrągła absyda oraz prostokątne kaplice w części po stronie prezbiterium w nawach skrajnych.
Nowość- oddzielne baptysterium, potem zmienione w baroku; budowla centralna na planie oktogonu (prawdopodobnie tak jak w czasach konstantyńskich)
Ideowe ukazanie jedności władzy cesarskiej i duchownej.
Chrzest: śmierć poganina, a narodziny chrześcijanina- stąd bryły baptysteriów nawiązaniem zarówno do budowli w Betlejem, jak i do rotundy Anastasis
Dura Europos
Hammath, synagoga, ok. 300 r.
Obraz Heliosa na kwadrydze otoczonego znakami zodiaku
Napisy w języku hebrajskim odnoszące się do poszczególnych przedstawień.
Styl rzymski- karnacja, róż na policzkach Heliosa, ¾ w przedstawieniu twarzy, kontrapost postaci wagi.
Beth Alfa, synagoga, VI w.
Przedstawienie Heliosa na kwadrydze otoczonego zodiakami, opisane po hebrajsku.
Przedstawienie linearne.
Malarstwo ścienne w katakumbach
Katakumby Radanini, Rzym
Katakumby przy willa Torlonia, Rzym
Menory, kapliczki- elementy żydowskie
Sarkofag – siedmioramienny świecznik, putta (ubrane i rozebrane), sceny zabawy- elementy rzymskie, choć sarkofag żydowski
Wczesne chrześcijaństwo- przejęcie niechęci do sztuki z tradycji żydowskiej
II, III w.- zawsze wypowiedzi negatywne względem sztuki przedstawieniowej jako pogańskiej
Didaskalia Syryjskie- zakaz przyjmowanie darów od malarzy i rzeźbiarzy bożków pogańskich, jasnowidzów, nieuczciwych celników itd. Przez gminy chrześcijańskie
Konstytucje Apostolskie- nakaz wykluczenia z kościoła prostytutek, właścicieli domów publicznych jak i malarzy i rzeźbiarzy produkujących bożków
Euzebiusz z Cesarei, Klemens Aleksandryjski, Cyprian itd.- odrzucenie wizerunków, bo wynikłoby to z kontynuacji kultu pogańskiego
Tulian, traktat o bałwochwalstwie- opis artystów jako zesłanych przez diabła, protestuje nawet przeciw przedstawieniom Dobrego Pasterza
Orygenes (uznany później za heretyka)- przeciwstawienie wizerunków na przykładzie tradycji i państwa żydowskiego jako idealnego w tej kwestii
Największa niechęć wobec rzeźby pełnoplastycznej (w Antyku to one pełniły funkcję kultową)
Cały czas pojawiają się wzmianki o wizerunkach:
Euzebiusz z Cezarei- na pocz. IV w. w Cezarei Filipowej znajdował się posąg Jezusa uzdrawiającego kobietę cierpiącej na krwotok, a także malowidła przedstawiające Chrystusa i Apostołów; potępienie kultu, jakim otaczali posąg uczniowie Szymona Maga
Posąg Chrystusa- prawdopodobnie pierwotnie posąg Asklepiosa
Ireneusz o gnostykach- posiadają obrazy malowane i z innych materiałów, twierdzą, że to wizerunki wykonane przez Piłata z okresu, kiedy Chrystus przebywał z ludźmi, ustawiają je z wizerunkami Pitagorasa i Arystotelesa; o Aleksandrze Sewerze- posiada wizerunki Aleksandra Wielkiego, Orfeusza, Chrystusa
IV w.- rozpowszechnienie wizerunków; wskazówki kościoła nadal negatywne
...
gobelin