Ściśle Tajne Życie Lwa Landaua.pdf

åciæle tajne ýycie

Lwa Landaua

Dokumenty z archiww KGB æwiadcz, ýe geniusz radzieckiej fizyki by¸

wsp¸autorem antystalinowskiego manifestu

Gennady Gorelik

daua stanowi podstaw« XX-

wiecznej fizyki materii skon-

densowanej. Jego prace dotyczy¸y m.in.

nadciek¸oæci, nadprzewodnictwa, fizy-

ki czstek elementarnych, astrofizyki

i wielu innych dziedzin nauki. Pozio-

my Landaua, diamagnetyzm Landaua,

widmo Landaua, teoria LandauaÐGin-

zburga i inne jego odkrycia pozostaj

do dzisiaj waýnymi narz«dziami fizy-

ki. Na jego podr«cznikach wykszta¸ci-

¸o si« juý kilka pokoleÄ fizykw: w bi-

bliotece Harvard University znajduje

si« cztery razy wi«cej ksiýek Landaua

niý znanego amerykaÄskiego fizyka

Richarda Feynmana.

W 1962 roku Landau otrzyma¸ Na-

grod« Nobla za swoje osigni«cia w fi-

zyce. Jego wielbiciele widzieli w nim

teoretyka z wieýy z koæci s¸oniowej Ð

æmia¸ego, bezczelnego, czarujcego, ale

trzymajcego si« z daleka od codzien-

nych spraw. Ignorowali w ten sposb

pewne istotne wydarzenia w jego ýyciu

zwizane z polityk: pod koniec lat

trzydziestych Landau sp«dzi¸ rok w

stalinowskim wi«zieniu, a w 10 lat p-

niej przyczyni¸ si« na rozkaz dyktato-

ra do budowy broni jdrowej.

Dopiero dziæ wiadomo, ýe Landau wy-

znawa¸ pogldy polityczne, za ktrych

przyczyn dla KGB 1 by¸ on zawsze oso-

b podejrzan. Ujawniono to w¸aæciwie

przez przypadek. W 1989 roku ukaza¸o

si« czwarte wydanie biografii Landaua

napisanej przez Maj« Besserab, siostrze-

nic« jego ýony. Autorka twierdzi¸a, ýe

dzi«ki nowej polityce g¸asnosti mog¸a

wreszcie przedstawi ca¸ prawd« o przy-

czynach aresztowania Landaua w 1938

roku. Besserab napisa¸a, ýe niejaki

Leonid Piatigorski, student, ktry mia¸

do Landaua pretensje, oskarýy¸ go o

szpiegostwo na rzecz Niemiec. Dzia¸o

si« to w okresie stalinowskiej wielkiej

czystki, kiedy miliony ludzi zosta¸o bez-

podstawnie skazanych na æmier.

Na nieszcz«æcie dla Besserab okaza-

¸o si«, ýe Piatigorski jeszcze ýyje. Rze-

czywiæcie, Landau wyrzuci¸ go kiedyæ

ze swojej grupy teoretykw w charkow-

skim Instytucie Fizyczno-Technicznym.

ãDauÓ, jak zwali wielkiego uczonego

uwielbiajcy go studenci, bywa¸ dla nich

bardzo surowy, na drzwiach jego gabine-

tu wisia¸ napis: ãOstroýnie! Gryzie!Ó Pia-

tigorski mimo wszystko w dalszym ci-

gu podziwia¸ Landaua i Ð oburzony

oskarýeniami Besserab Ð latem 1990 roku

wytoczy¸ jej spraw« o znies¸awienie.

S«dzia, ktremu powierzono t« spra-

w«, zwrci¸ si« do KGB o sprawdzenie

zawartoæci teczki Landaua. Nie znala-

z¸a si« w niej ýadna wzmianka o Piati-

gorskim, wobec czego Besserab musia-

¸a go publicznie przeprosi. Moim

zdaniem przy tej okazji KGB stwier-

dzi¸o, ýe uczony, z ktrego by¸a dum-

na ca¸a radziecka nauka, nie by¸ wcale

niewinn ofiar stalinowskiego sza-

leÄstwa, lecz prawdziwym antyradziec-

kim przest«pc politycznym. W 1991

roku KGB opublikowa¸o niemal ca¸

zawartoæ teczki Landaua w Biulety-

nie Komitetu Centralnego Komunistycz-

nej Partii, piæmie, ktre ukazywa¸o si«

bardzo krtko i mia¸o s¸uýy realiza-

cji polityki g¸asnosti.

Z ogromn starannoæci u¸oýy¸em

list, w ktrym wskaza¸em, ýe niemal

nic nie wiadomo o losach wielu wybit-

nych fizykw radzieckich, ktrzy zo-

stali aresztowani w latach trzydzie-

stych. Wyliczy¸em dwadzieæcia par«

nazwisk i zapyta¸em, czy historycy mo-

gliby uzyska dost«p do teczek tych

osb. Po dwutygodniowym namyæle

Ustinow podpisa¸ mj list; na szcz«-

æcie (jak si« pniej dowiedzia¸em) tra-

fi¸ on na biurko wyjtkowo liberalne-

go zast«pcy przewodniczcego KGB.

Dwa miesice pniej poinformo-

wano mnie, ýe mog« zapozna si«

z teczkami uczonych w g¸wnej kwa-

terze KGB na üubiance, gdzie niezli-

czeni wi«niowie sp«dzali pierwsze,

pe¸ne strachu godziny po aresztowa-

niu. Przy wejæciu poddano mnie ýenu-

jco intymnej rewizji osobistej, po

czym zosta¸em wprowadzony do ma-

¸ego pokoju dla rodzin wi«niw. To-

warzyszcy mi urz«dnik oznajmi¸, ýe

by¸oby mi bardzo trudno pracowa

w pokoju pe¸nym p¸aczcych ludzi,

i zaprowadzi¸ mnie do gabinetu, ktre-

go w¸aæciciel by¸ akurat chory. Niewy-

kluczone, ýe to w tym w¸aænie poko-

ju, z boazeriami z lat trzydziestych,

przes¸uchiwano Landaua. Przez okno

widzia¸em wewn«trzny gmach wi«zie-

nia, gdzie go przetrzymywano.

Ja rwnieý zosta¸em przes¸uchany.

Dwaj funkcjonariusze chcieli wiedzie,

dlaczego moim zdaniem teczki dawno

zmar¸ych uczonych mog zawiera coæ

interesujcego. Odpowiadajc na ich

pytania, zastanawia¸em si«, czemu

w ogle wpuszczono mnie do siedziby

KGB. Z pewnoæci przes¸uchujcy mnie

funkcjonariusze wiedzieli, ýe moi ro-

dzice Ð ûydzi Ð w¸aænie wyjechali do

USA. Czyýby usi¸owali zastawi na

mnie pu¸apk«? Dopiero po pewnym

czasie uspokoi¸em si« i doszed¸em do

wniosku, ýe KGB po prostu prbuje po-

prawi swj publiczny wizerunek. Gdy

W gmachu KGB

Tak si« z¸oýy¸o, ýe mog¸em przejrze

teczk« Landaua na kilka tygodni przed

opublikowaniem jej zawartoæci.

Wkrtce po tym, kiedy pod koniec lat

osiemdziesitych rozpocz«¸a si« piere-

strojka, uda¸o mi si« dosta prac« w In-

stytucie Historii Nauki i Techniki

w Moskwie. Dyrektorem instytutu by¸

syn by¸ego ministra obrony Dmitrija

Ustinowa. Zdawa¸em sobie spraw«, ýe

jego nazwisko moýe mi pomc w po-

konaniu ogromnych przeszkd, i po-

stanowi¸em sprbowa, czy uda mi si«

dotrze do archiww KGB.

56 å WIAT N AUKI Padziernik 1997

T eorie Lwa Dawidowicza Lan-

na koniec spytali mnie, czy Andriej Sa-

charow by¸ rzeczywiæcie dobrym fizy-

kiem, czy tylko przereklamowanym dy-

sydentem, uzna¸em, ýe to pytanie po-

dyktowa¸a im zwyk¸a ciekawoæ.

Po kilku godzinach zostawili mnie sa-

mego z pi«cioma teczkami na biurku. Do-

kumenty pochodzi¸y z lat 1930Ð1952; za-

wartoæ niektrych akt by¸a zupe¸nie

przypadkowa. Teczka Landaua, ktrego

aresztowano pod koniec wielkiej czyst-

ki, gdy min¸ juý okres najwi«kszych

ekscesw, by¸a starannie uporzdkowa-

na. W pierwszej chwili zastanawia¸em

si«, czy jej zawartoæ nie zosta¸a sprepa-

rowana w latach dziewi«dziesitych.

Ostatecznie doszed¸em do przekonania,

ýe wszystkie dokumenty, w tym rw-

nieý te, ktre zosta¸y sfabrykowane, po-

chodz z lat trzydziestych. Niestety nie

by¸o moýliwoæci skopiowania ich, mo-

g¸em co najwyýej r«cznie je przepisa.

Tej samej nocy co Landau zostali rw-

nieý aresztowani fizycy Jurij B. Rumer

i Moisiej Korec. Rumer by¸ jednym z pio-

nierw chemii kwantowej. Korec, cho-

ciaý sam nie zalicza¸ si« do s¸awnych

uczonych, by¸ bliskim przyjacielem Lan-

daua i s¸uýy¸ mu cz«sto rad w rýnych

praktycznych sprawach ýyciowych.

W teczce Rumera znalaz¸em trzy ra-

porty bezimiennych informatorw. Au-

tor jednego z nich, dziwacznego mel-

dunku bez daty donosi¸, ýe pewien

znajomy Rumera jest synem rabina,

mieszka w Berlinie i wsp¸pracuje z ge-

stapo. Drugi donos, z marca 1938 roku,

zawiera¸ opis rozmowy mi«dzy Rume-

rem i Landauem o radzieckich oficje-

lach. Landau mia¸ w niej wyrazi opi-

ni«, ýe nie moýna oczekiwa niczego

dobrego po osobnikach, ktrzy z uro-

dzenia s podludmi. Trzeci informa-

tor, w raporcie z 19 kwietnia, donosi¸,

iý Rumer i Landau wiedzieli o antyra-

dzieckiej ulotce, ktr przygotowano do

rozpowszechnienia. Oryginalna, r«cz-

nie pisana ulotka jest podobno w teczce

Koreca, ktra Ð jak mi powiedziano Ð

znajduje si« w biurze prokuratora gene-

ralnego. Natomiast w teczce Landaua

by¸a kopia przepisana na maszynie.

Ulotka mia¸a by powielona i dyskret-

nie rozprowadzana podczas pochodu

pierwszomajowego. Oto jej treæ:

jak Hitler i Mussolini. Aby utrzyma si«

przy w¸adzy, Stalin niszczy kraj i zmienia go

w ¸atwy ¸up bestialskiego niemieckiego

faszyzmu(...)

Proletariat naszej ojczyzny, ktry obali¸

w¸adz« cara i kapitalistw, zdo¸a rwnieý

obali faszystowskiego dyktatora i jego

klik«.

Niech ýyje 1 maja, dzieÄ walki o socja-

lizm!

O ile mi wiadomo, manifest ten to

jeden z trzech dokumentw jawnie

pot«piajcych Stalina, sporzdzonych

przez radzieckich obywateli w latach

wielkiej czystki. Drugi to opublikowa-

ny w 1939 roku list otwarty radzieckie-

go dyplomaty, ktry uciek¸ do Paryýa

i wkrtce zmar¸ w tajemniczych okolicz-

noæciach. Trzeci to notatka w dzienni-

ku W¸adimira Wiernadskiego, dyrekto-

ra Instytutu Radowego. Napisanie takiej

ulotki, i to z zamiarem jej rozpowszech-

nienia, wymaga¸o niezwyk¸ej odwagi,

a moýe nawet szaleÄstwa. Aby zrozu-

mie, dlaczego sprawcy tego czynu nie

zostali natychmiast rozstrzelani przez

KGB, musimy zapozna si« z t¸em tych

wydarzeÄ.

Ideologiczna impertynencja

Landau urodzi¸ si« 22 stycznia

1908 roku w Baku, oærodku wydobycia

i rafinacji ropy naftowej w Azerbejdýa-

nie. Jego rodzice byli ûydami. Ojciec

pracowa¸ jako inýynier w miejscowym

przemyæle naftowym, matka by¸a lekar-

k. Gdy w 1917 roku wybuch¸a rewolu-

cja, Landau mia¸ dopiero dziewi« lat.

W wieku 14 lat podj¸ studia na uniwer-

sytecie w Baku, a dwa lata pniej prze-

nis¸ si« na Uniwersytet Leningradzki.

Po ukoÄczeniu studiw w 1927 roku

rozpocz¸ prac« w leningradzkimi In-

stytucie Fizyczno-Technicznym, b«d-

cym kolebk radzieckiej fizyki.

W 1929 roku Landau otrzyma¸ stypen-

dium na wyjazd za granic«, w celu od-

wiedzenia zachodnich instytutw nauko-

wych. Przez rok pracowa¸ pod kierun-

kiem s¸ynnego wsp¸twrcy mechaniki

kwantowej Nielsa Bohra, ktrego zacz¸

uwaýa za swego mistrza. W Cambridge

pozna¸ Piotra Kapic«, wp¸ywowego ra-

dzieckiego fizyka doæwiadczalnego, kt-

ry od roku 1921 pracowa¸ w Cavendish

Laboratory. W odpowiedzi na jedno z

pytaÄ postawionych przez Kapic« Lan-

dau opracowa¸ teori« diamagnetyzmu

elektronw w metalach; by¸o to jego

pierwsze powaýne osigni«cie naukowe.

W 1932 roku przenis¸ si« do Charko-

wa, gdzie zosta¸ kierownikiem wydzia¸u

teoretycznego UkraiÄskiego Instytutu Fi-

zyczno-Technicznego. Tam rozpocz¸

LEW LANDAU (powyýej) i jego kole-

dzy na schodach UkraiÄskiego Insty-

tutu Fizyczno-Technicznego w Char-

kowie. Zdj«cie pochodzi z 1934 roku.

Wkrtce pniej Landau popad¸

w k¸opoty, gdy prbowa¸ ocali dzia¸

fizyki teoretycznej instytutu.

Towarzysze!

Wielka sprawa rewolucji padzierniko-

wej zosta¸a nikczemnie zdradzona(...) Milio-

ny niewinnych ludzi wtrcono do wi«zieÄ

i nikt nie wie, kiedy przyjdzie jego kolej(...)

Czy nie widzicie, towarzysze, ýe stali-

nowska klika dokona¸a faszystowskiego za-

machu stanu! Socjalizm pozosta¸ tylko na

stronicach gazet, ca¸kowicie wype¸nionych

k¸amstwami. Stalin, ktry wæciekle niena-

widzi prawdziwego socjalizmu, jest taki sam

å WIAT N AUKI Padziernik 1997 57

Antyfaszystowska Partia Robotnicza.

WYWROTOWA ULOTKA napisana w 1938 roku przez Landaua i Moisieja Koreca sta¸a si«

powodem ich aresztowania i przes¸uchaÄ. W 1991 roku KGB opublikowa¸o wydrukowan

wersj« ulotki (z lewej) i nakaz aresztowania. Po dwch miesicach sp«dzonych w wi«zie-

niu Landau z¸oýy¸ pisemne przyznanie si« do winy (z prawej) , wyk¸adajc w szczeg¸ach

przyczyny swego rozczarowania do radzieckiego ustroju. W 1991 roku KGB przekaza¸o

redakcji pisma Priroda zdj«cie wi«zienne Landaua en face (poniýej) ; odmwi¸o jednak do-

starczenia fotografii z profilu t¸umaczc, ýe jest ona zbyt przygn«biajca.

swoje donios¸e badania przemian

fazowych drugiego rodzaju, sub-

telnych zmian stanu uk¸adu, kt-

rym Ð w przeciwieÄstwie do za-

mraýania wody Ð nie towarzyszy

uwolnienie lub absorpcja ciep¸a.

Zajmowa¸ si« rwnieý ferroma-

gnetykami, materia¸ami, z ktrych

robi si« magnesy.

Jako utalentowany i pe¸en za-

pa¸u nauczyciel Landau, wspl-

nie ze swym studentem, Jewgie-

nijem Lifszycem, rozpocz¸ prac«

nad dziewi«ciotomowym pod-

r«cznikiem zatytu¸owanym Fizyka teo-

retyczna (wyd. polskie 1958Ð1961). Jego

instytut wkrtce zyska¸ reputacj« ku-

nicy fizykw æwiatowej klasy, zdolnych

do rozwizania niemal kaýdego proble-

mu fizyki teoretycznej.

Hendrik Casimir, fizyk, ktry pozna¸

Landaua w Kopenhadze, zapami«ta¸ go

jako zagorza¸ego komunist«, dumnego

ze swoich rewolucyjnych korzeni. Entu-

zjazm, z jakim Landau budowa¸ radziec-

k nauk«, wyp¸ywa¸ z jego ýarliwego

stosunku do socjalizmu. W 1935 roku

Landau opublikowa¸ dziwny artyku¸

zatytu¸owany ãBurýuazja a fizyka

wsp¸czesnaÓ; ukaza¸ si« on w Izwie-

stiach , jednym z czo¸owych radzieckich

dziennikw. Landau zaatakowa¸ w nim

burýuazj« za uleganie religijnym przes-

dom i w¸adzy pienidza oraz wychwa-

la¸ ãbezprecedensowe moýliwoæci roz-

woju fizyki w naszym kraju, jakie

stworzy¸a partia i rzdÓ. Jako nami«tny

klasyfikator Landau uzna¸ siebie i swo-

ich przyjaci¸ za ãkomunistwÓ, tych

zaæ, ktrych nienawidzi¸, okreæli¸ mia-

nem ãfaszystwÓ, a starszych profeso-

rw nazwa¸ po prostu ýubrami.

Mimo swej wiary w radziecki ustrj

Landau musia¸ znosi ataki partyjnych

pismakw. Pod koniec lat dwudziestych

okaza¸o si«, ýe w rozpadach beta na po-

zr nie jest spe¸niona zasada zachowania

energii, co wzbudzi¸o duýe poruszenie

wærd fizykw. Landau i inni fizycy po-

cztkowo poparli Bohra, ktry uwaýa¸,

ýe w tym doæwiadczeniu rzeczywiæcie

energia nie jest zachowana. Pniej Lan-

dau przekona¸ si« jednak, ýe ta hipoteza

jest sprzeczna z ogln teori wzgl«d-

noæci Einsteina i odrzuci¸ koncepcj« Boh-

ra. 2 (Ostatecznie okaza¸o si«, ýe popraw-

ne jest wyjaænienie zaproponowane

przez Wolfganga Pauliego Ð brakujc

energi« unosi nie znana wczeæniej czst-

ka neutralna, nazwana pniej przez En-

rica Fermiego ãneutrinoÓ.) Niestety, Fry-

deryk Engels, wsp¸twrca marksizmu,

pod koniec XIX wieku stwierdzi¸, ýe za-

sada zachowania energii zawsze b«dzie

podstaw fizyki, i Landau zosta¸ ostro

skarcony w lokalnych gazetach za sw

wczesn herezj«.

Niezaleýnie od tego juý wkrtce spo-

¸eczne i polityczne pogldy Landaua mia-

¸y ulec przemianie fazowej. W 1934 ro-

ku nasta¸ nowy dyrektor charkow-

skiego instytutu. Jego zadaniem mia¸a

by zmiana kierunku badaÄ Ð tak by od-

td uczeni zajmowali si« zagadnienia-

mi o znaczeniu wojskowym i fizyk sto-

sowan. Landau zaciekle walczy¸ o

ocalenie czystej nauki. Zaproponowa¸,

ýeby instytut podzieli i w jednej jego

cz«æci dalej prowadzi badania z zakre-

su fizyki teoretycznej. ûywa dyskusja

na temat przysz¸oæci instytutu toczy¸a

si« rwnieý na tablicy og¸oszeniowej.

G¸os zabra¸ m.in. Korec, ktry wystpi¸

w obronie planw Landaua. Piatigor-

ski, ktry nie wiedzia¸, ýe sprzeciw

wobec oficjalnych dyrektyw zostanie

uznany za sabotowanie radzieckich

przygotowaÄ wojennych, potwierdzi¸

istnienie tego planu wobec funkcjona-

riusza KGB (w¸aænie za to wykroczenie

Landau wyrzuci¸ go z grupy teoretycz-

nej). W listopadzie 1935 roku Korec zo-

sta¸ aresztowany.

Landau dzielnie prbowa¸ broni

przyjaciela, odwo¸ujc si« do ukraiÄ-

skiego szefa KGB. Zdumiewajce, ýe

w tych czasach Korec zosta¸ zwolniony

ãz braku dowodw winyÓ. (Kilka mie-

si«cy pniej pewien funkcjonariusz

KGB z Charkowa zastrzeli¸ si«. Moýe

58 å WIAT N AUKI Padziernik 1997

WSPîüPRACOWNICY I PRZYJACIELE

Landaua, Korec (z lewej) i Jurij B. Rumer

(poniýej), zostali aresztowani tej samej no-

cy co on. Korec sp«dzi¸ w gu¸agu 20 lat; Ru-

mer pozostawa¸ przez 10 lat w szaraszce ,

karnej instytucji, gdzie wi«niowie prowa-

dzili badania naukowe. Piotr Kapica (z pra-

wej) ocali¸ Landaua, twierdzc, ýe tylko on

moýe wyjaæni jego nowe, wielkie odkry-

cie Ð nadciek¸oæ.

by¸ jednym z wielu idealistw, ktrzy

nie potrafili znieæ coraz bardziej oczy-

wistej przepaæci mi«dzy komunistycz-

nymi idea¸ami i rzeczywistoæci.) Jed-

nak w teczce Koreca pozosta¸a notatka

s¸uýbowa, zalecajca nadzorowanie je-

go dzia¸alnoæci, bo cho ãjego wina nie

zosta¸a wykazanaÓ, to ãby¸ on cz¸on-

kiem kontrrewolucyjnej, destrukcyjnej

organizacji kierowanej przez LandauaÓ.

W 1937 roku KGB aresztowa¸o kilku

niemieckich fizykw pracujcych w

Charkowie i wielu innych uczonych.

Zanim przyjaciele Landaua, Lew Szub-

nikow i Lew Rozienkiewicz zostali roz-

strzelani, ãzeznaliÓ, iý Landau kierowa¸

kontrrewolucyjn organizacj. Landau

uzna¸, ýe lepiej b«dzie schroni si« w

jakieæ inne, bezpieczniejsze miejsce.

Kapica zaoferowa¸ mu stanowisko kie-

rownika oddzia¸u teoretycznego w In-

stytucie Problemw Fizycznych w Mo-

skwie. Landau przenis¸ si« tam w

lutym, a wkrtce po nim do Moskwy

przyjecha¸ rwnieý Korec. (Rumer pra-

cowa¸ tam juý wczeæniej.) Po up¸ywie

roku, 28 kwietnia 1938, Landau i jego

dwaj przyjaciele zostali aresztowani.

zgodn z t klasyfikacj. ûart Landaua

nie przypad¸ kierownictwu do gustu.

Jednak Landau zosta¸ oskarýony

o znacznie powaýniejsze przest«pstwa

niý naukowa herezja. Zarzucono mu kie-

rowanie kontrrewolucyjn organizacj;

KGB uzna¸o za wystarczajce ãdowodyÓ

zeznania wymuszone na jego kolegach.

Ulotka mia¸a wp¸yw wy¸cznie na ter-

min aresztowania Ð par« dni przed trady-

cyjnym pochodem pierwszomajowym.

Jak si« okaza¸o, Rumer nie mia¸ nic

wsplnego z ulotk, co potwierdzili za-

rwno Landau, jak i Korec, dzi«ki cze-

mu uwolniono go od tego zarzutu. Za to

w wyniku fa¸szywych oskarýeÄ o szpie-

gostwo na rzecz Niemiec Rumer musia¸

sp«dzi dziesi« lat w szaraszce Ð wi«-

ziennym instytucie naukowym.

Landau trafi¸ na üubiank«. Z po-

æpiesznie nabazgranej notatki sporz-

dzonej zapewne przez funkcjonariusza

KGB i znajdujcej si« w jego teczce wy-

nika, ýe Landaua zmuszano, by sta¸ sie-

dem godzin dziennie, i groýono mu

przeniesieniem do jeszcze ci«ýszego

wi«zienia, Lefortowa. Po dwch miesi-

cach Landau za¸ama¸ si« i spisa¸ szeæcio-

stronicowe przyznanie si« do winy; jest

to zapewne najd¸uýszy dokument, jaki

odr«cznie napisa¸. (Wychodzc z wi«-

zienia, kaýdy zwolniony musia¸ podpi-

sa zobowizanie do zachowania w ta-

jemnicy wszystkiego, co go spotka¸o.

Landau nigdy nie mwi¸ o tym okresie

swojego ýycia.)

W swych zeznaniach Landau pisa¸:

ãW pocztkach 1937 roku doszliæmy do

wniosku, ýe partia uleg¸a degeneracji

i rzd radziecki nie dzia¸a juý w intere-

sie robotnikw, lecz wskiej grupy rz-

dzcej oraz ýe dobro kraju wymaga oba-

lenia istniejcego rzdu i utworzenia

w ZSRR paÄstwa, w ktrym zachowane

by¸yby ko¸chozy i paÄstwowa w¸asnoæ

przemys¸u, ale jednoczeænie obowizy-

wa¸yby zasady paÄstw demokracji bur-

ýuazyjnej.Ó

Z uwagi na to, ýe zeznania zosta¸y wy-

muszone, nie naleýy ich bra szczegl-

nie powaýnie, ale to stwierdzenie jest tak

niezwyk¸e, ýe wydaje mi si« prawdziwe.

Wi«kszoæ radzieckich obywateli potrze-

bowa¸a jeszcze pi«dziesi«ciu lat, by zgo-

dzi si« z wnioskiem, do ktrego doszli

ci dwaj fizycy. To Korec przekona¸ Lan-

daua o koniecznoæci podj«cia praktyczne-

go dzia¸ania i to jego pismem zosta¸a spo-

rzdzona ulotka, ale autorem zawartej

w niej politycznej diagnozy by¸ Landau,

znany powszechnie ze swej ãgrafofobiiÓ.

Wi«kszoæ jego prac w rzeczywistoæci

napisali koledzy, w tym rwnieý s¸ynny

podr«cznik fizyki teoretycznej. Dwaj kon-

spiratorzy podpisali ulotk« nazw nie

istniejcej organizacji, poniewaý mieli

nadziej«, ýe dzi«ki temu ludzie powaýniej

j potraktuj.

Korec sp«dzi¸ w gu¸agu 20 lat.

W 1958 roku powrci¸ do Moskwy, gdzie

rozmawia¸em z nim kilka razy, przed je-

go æmierci na raka w 1984 roku. By¸ en-

tuzjast nauki, pracowa¸ w redakcji popu-

larnego czasopisma naukowego. Mimo

swych ci«ýkich przeýy by¸ cz¸owiekiem

bardzo ýywym i pe¸nym energii; opo-

wiedzia¸ mi wiele historyjek na temat

Landaua, ale nigdy nie wspomina¸, w ja-

kich okolicznoæciach zostali aresztowa-

ni. Korec nigdy nie zosta¸ zrehabilito-

wany (to znaczy, oficjalnie uznany za

ofiar« nieuzasadnionych oskarýeÄ). Su-

geruje to, ýe w przeciwieÄstwie do wi«k-

szoæci ofiar wielkiej czystki aresztowa-

no go z jakichæ rzeczywistych przyczyn.

Landaua uratowa¸ Kapica. Jako wy-

nalazca nowej metody produkcji tlenu

potrzebnego w metalurgii, a tym samym

w ca¸ym przemyæle, Kapica wyrobi¸ so-

W wi«zieniu

Studentw i kolegw Landaua, kt-

rzy wystpili w jego obronie, pot«pio-

no za wspieranie koncepcji ãsprzecz-

nych z materializmem dialektycznym,

a nawet z zasad zachowania energiiÓ.

Byli oni przekonani, ýe na Landaua do-

nis¸ ktoæ z nieprzyjaznych mu ludzi,

uraýony jego zuchwa¸oæci. Landau

z pewnoæci mia¸ wielu wrogw, gdyý

lubi¸ nadeptywa innym na odciski. Na

przyk¸ad ktregoæ roku na prima apri-

lis wywiesi¸ na tablicy og¸oszeÄ w char-

kowskim instytucie rzekomo oficjaln

notatk«, ktra zawiera¸a klasyfikacj«

pracownikw pod wzgl«dem ich zdol-

noæci naukowych i now tabel« p¸ac,

å WIAT N AUKI Padziernik 1997 59

bie bardzo dobre stosunki z w¸adzami.

Wykazywa¸ niezwyk¸y talent w kontak-

tach z radzieckimi dygnitarzami; w ci-

gu swego ýycia napisa¸ do w¸adcw na

Kremlu ponad sto listw, w ktrych po-

rusza¸ zagadnienia polityki naukowej

i wyst«powa¸ w obronie fizykw, takich

jak W¸adimir Fock, teoretyk zajmujcy

si« kwantow teori pola.

W 1938 roku ãznikn¸Ó wczesny

przewodniczcy KGB i jego miejsce zaj¸

üawrentij Beria. Po trwajcej dwa lata

rzezi Stalin osign¸ swj cel Ð zniszczy¸

wszystkich rywali, rzeczywistych i uro-

jonych. Wyczuwajc okazj«, Kapica napi-

sa¸ do premiera Wiaczes¸awa Mo¸otowa,

ýe w¸aænie dokona¸ waýnego odkrycia

w ãnajbardziej zagadkowej dziedzinie

wsp¸czesnej fizykiÓ i ýaden teoretyk

oprcz Landaua nie zdo¸a go wyjaæni.

W 1939 roku, na dzieÄ przed 1 maja, po

rocznym pobycie w wi«zieniu Landau

zosta¸ warunkowo zwolniony. Kilka mie-

si«cy pniej wyjaæni¸ zaobserwowan

przez Kapic« nadciek¸oæ, opierajc si«

na swojej teorii przemian fazowych dru-

giego rodzaju. Kilkadziesit lat pniej

obaj, Landau (w 1962 roku) i Kapica

(w 1978 roku), otrzymali Nobla.

W 1939 roku Landau oýeni¸ si« z K.T.

Drobanzew; w 1946 roku urodzi¸ si« im

syn Igor. Ich ma¸ýeÄstwo by¸o doæ nie-

zwyk¸e. Najwyraniej Landau wierzy¸

w woln mi¸oæ i namawia¸ do jej prak-

tykowania swoich studentw, a takýe

w¸asn zdezorientowan nieco ýon«.

Kilka lat po zwolnieniu Landaua

z wi«zienia Stalin zarzdzi¸ rozpocz«-

cie realizacji radzieckiego projektu bu-

dowy broni jdrowej; ruszy¸a ona pe¸-

n par po zrzuceniu bomby na Hiro-

szim«. Rwnieý instytut Kapicy bra¸

udzia¸ w pracach nad skonstruowaniem

bomby. Z polecenia Stalina Beria nad-

zorowa¸ przebieg realizacji ca¸ego pro-

gramu. Kapica nie by¸ pacyfist, ale nie

chcia¸ pracowa pod kierunkiem g¸w-

nego stalinowskiego ýandarma, w at-

mosferze supertajnoæci, wobec czego na-

pisa¸ do Stalina list, w ktrym stwierdzi¸,

ýe Beria nie nadaje si« do kierowania

programem atomowym.

Bomba wodorowa

To by¸ nadzwyczaj ryzykowny krok.

Zaprzyjaniony z Kapic genera¸ Andriej

Chru¸ow opowiedzia¸ mu rozmow«, kt-

r pods¸ucha¸, mi«dzy Beri i Stalinem.

Beria domaga¸ si« g¸owy Kapicy, ale Sta-

lin zgodzi¸ si« tylko na zwolnienie uczo-

nego ze wszystkich zajmowanych stano-

wisk. Stalin zapewne mia¸ na wzgl«dzie

æwiatow s¸aw« Kapicy, ktry by¸ m.in.

cz¸onkiem British Royal Society.

Kapica unikn¸ egzekucji, ale do æmier-

ci Stalina przebywa¸ w swojego rodzaju

areszcie domowym, Landau natomiast

bra¸ udzia¸ w realizacji æciæle tajnego pro-

gramu budowy bomby. Zajmowa¸ si« ra-

czej obliczeniami numerycznymi, a nie

zagadnieniami fizyki teoretycznej. Wraz

ze swymi podw¸adnymi Landau obliczy¸

przebieg wybuchu pierwszej radzieckiej

bomby termojdrowej, zbudowanej

wed¸ug koncepcji ãprzek¸adaÄcaÓ, z wy-

korzystaniem deuterku litu. (Zdaniem

Hansa Bethego, jednego z twrcw ame-

rykaÄskiej bomby, w USA rozwaýano

wykorzystanie tego zwizku w bombie

zbudowanej wed¸ug planu okreælanego

jako ãbudzikÓ, analogicznego do ãprze-

k¸adaÄcaÓ. W odrýnieniu od Landaua

Amerykanie nie potrafili jednak przewi-

dzie mocy wybuchu.)

Cz«æ prac matematycznych Lan-

daua, ktre powsta¸y w zwizku z pro-

gramem jdrowym, zosta¸a odtajniona

i opublikowana podczas pierwszej od-

wilýy atomowej 3 w 1958 roku. Artyku¸

o numerycznych metodach ca¸kowania

sprawia troch« dziwne wraýenie w to-

mie Prac zebranych Landaua, ktry po-

za tym zawiera wy¸cznie prace fizycz-

ne. W tomie tym moýna rwnieý

znale jedn z jego najwaýniejszych

publikacji, ktr napisa¸ wsplnie z Gin-

zburgiem w 1950 roku, podczas pracy

nad budow bomby. Artyku¸ ten zawie-

ra prost i bardzo ogln teori«, pozwa-

lajc opisa wiele rýnych uk¸adw fi-

zycznych Ð nadprzewodniki, czstki

elementarne, mieszaniny chemiczne itd.

Teoria LandauaÐ Ginzburga by¸a anty-

cypacj oglnej koncepcji spontanicz-

nego ¸amania symetrii; zjawisko to ma

Dokonania Landaua

ku macierzy g«stoæci, ktra umoýliwia opis uk¸adu reprezentowanego przez mie-

szanin« stanw kwantowych. Nast«pnie Landau opisa¸ w¸asnoæci magnetyczne elek-

tronw w metalu; stwierdzi¸ wtedy, ýe elektrony w polu magnetycznym poruszaj

si« po orbitach ko¸owych i zajmuj dyskretne poziomy energii, dziæ zwane pozioma-

mi Landaua. W astrofizyce wprowadzi¸ koncepcj« istnienia neutronowych jder

gwiazd, ktre pniej sta¸y si« znane jako gwiazdy neutronowe. Rwnoczeænie z fi-

zykami amerykaÄskimi wyjaæni¸, jak promieniowanie kosmiczne powoduje kaskady

elektronowe.

Najwi«kszym osigni«ciem naukowym Landaua by¸a analiza przemian fazowych

drugiego rodzaju. Podczas tego rodzaju zmiany stanu uk¸ad przechodzi od fazy upo-

rzdkowanej do nieuporzdkowanej, nie absorbujc ciep¸a. Przyk¸adem takiej prze-

miany jest przejæcie helu od stanu normalnego do nadciek¸ego. Landau wyjaæni¸

nadciek¸oæ, wprowadzajc poj«cie rotonu, elementarnego wzbudzenia, ktrego

istota pozostaje tajemnic. Zaproponowa¸ rwnieý poj«cie parametru uporzdkowa-

nia. W przypadku nadciek¸ego helu parametr uporzdkowania opisuje zachowanie

atomw we wsplnym stanie kwantowym; w przypadku nadprzewodnictwa para-

metr uporzdkowania opisuje przep¸yw prdu w polu magnetycznym; poj«cie to sto-

suje si« rwnieý w opisie helu 3.

W roku 1950, razem ze swym studentem Witalijem Ginzburgiem, Landau opraco-

wa¸ teori« pozwalajc opisa zjawisko spontanicznego ¸amania symetrii za pomo-

c parametru uporzdkowania. Spontaniczne ¸amanie symetrii powoduje m.in., ýe

kwarki maj niezerow mas«.

Landau bada¸ rwnieý proces powstawania domen w ferromagnetykach Ð materia-

¸ach, z ktrych zrobione s zwyk¸e magnesy. Zajmowa¸ si« fizyk plazmy, a w 1956 ro-

ku opracowa¸ teori« cieczy Fermiego, sk¸a-

dajcej si« z silnie oddzia¸ujcych czstek

podobnych do elektronw. Interesowa¸ si«

rwnieý teori czstek elementarnych: opra-

cowa¸ statystyczn teori« jdra atomowego,

wprowadzi¸ zasad« zachowania symetrii kom-

binowanej i wskaza¸ na niespjnoæ elektro-

dynamiki kwantowej. Lista ta nie wyczerpuje

wszystkich jego dokonaÄ.

Scientific American

DZIESI¢ PRZYKAZAÁ LANDAUA Ð wy-

ryta w kamieniu lista jego najwi«kszych osi-

gni« naukowych, sporzdzona przez studen-

tw w 1958 roku z okazji 50 urodzin wielkiego

fizyka. Landau stworzy¸ ãszko¸«Ó fizyki Ð spo-

sb opisywania æwiata przyrody Ð w ktrej

wychowa¸o si« wielu znanych uczonych.

60 å WIAT N AUKI Padziernik 1997

P ierwszym waýnym pomys¸em naukowym Landaua by¸o wprowadzenie w 1927 ro-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: