Zarys dziejów książki - Barbara Bieńkowska
© Copyright by Barbara Bieńkowska, Halina Chamerska Warszawa 1987
Rozdziały I — VI, XII 1.2 opracowała Barbara Bieńkowska Rozdziały VII — XI, XII 3 opracowała Halina Chamerska
Ministerstwo Kultury i Sztuki — Departament Bibliotek, Domów Kultury i Działalności Społeczno-Kulturalnej — zatwierdziło niniejszą publikację pismem z dnia 24 kwietnia 1985 r. (L. dz. DBS-XX-917/2/85) do użytku słuchaczy policealnych studiów bibliotekarskich.
Opracowanie graficzne Wojciech Freudenreich
Redaktor naukowy Stanisław Rybandt
Indeksy i ilustracje przygotował Stanisław Rybandt
Redaktor
Jadwiga Chruścińska
Redaktor techniczny Adam Suchocki
Korekta
Janina Brzezińska
Ewa Mazurek
ISBN 83-209-0557-5
Spis treści
Przedmowa............................ 9
I. Pismo — istota, funkcje i rozwój ........... 11
1. Kształtowanie i doskonalenie się pisma...... 14
2. Najważniejsze typy pism............ 16
II. Kultura książki w starożytnym świecie...... 20
1. Starożytny Wschód .............. 20
a. Starożytny Egipt .............. 22
b. Mezopotamia................ 27
c. Daleki Wschód............... 30
2. Krąg kultury greckiej.............. 31
3. Państwo Rzymskie............... 43
DI. Książka w średniowieczu .................. 54
1. Bizancjum................... 54
2. Świat Islamu................. 59
3. Zachodnia Europa............... 64
a. Ośrodki kultury książki............ 64
b. Kodeks średniowieczny ........... 72
4. Polska.................... 85
a. Ośrodki kultury książki............ 86
b. Najważniejsze zabytki książki średniowiecznej
w Polsce.................. 94
IV. Książka w okresie odrodzenia (XV—XVI wiek)" 102
1. Wynalazek druku. Drukarstwo europejskie (poza Polską) w XV i XVI wieku ......'....... 104
a. Początki drukarstwa w XV wieku....... 106
b. Drukarstwo szesnastowieczne......... 113
* 2. Kolekcjonerzy, czytelnicy i entuzjaści książek. Biblioteki drugiej połowy XV i XVI wieku....... 122
3. Drukarstwo w Polsce w XV i XVI wieku...... 126
- 4. Czytelnicy, miłośnicy i zbieracze książek. Biblioteki
polskie drugiej połowy XV i XVI wieku...... 142
V. Książka w XVII wieku. Dominacja baroku ... 155
1. Drukarstwo zachodnie w XVII wieku....... 157
2. Kultura czytelnicza i bibliofilska. Biblioteki .... 166
Przedmowa
Zarys dziejów książki jest skryptem przeznaczonym w zasadzie dla czytelników ze średnim lub wyższym wykształceniem niebiblio-tekoznawczym; może jednak służyć również szkolnictwu zawodowemu.
Jego celem jest ukazanie podstawowych zjawisk z dziejów i funkcji książki na tle ogólnych prawidłowości rozwoju kultury ludzkiej od wynalezienia pisma do II wojny światowej. Jakkolwiek obejmuje powszechną historię książki, to ze względu na potrzeby polskich użytkowników preferuje tematykę krajową oraz te fragmenty rozwoju dziejowego, które wywarły największy i najbardziej bezpośredni wpływ na kształt naszej kultury książki. Stąd też uprzywilejowanie późniejszych okresów i uważne śledzenie narastających procesów demokratyzacji pisma.
Wobec istnienia we współczesnym piśmiennictwie dobrych i łatwo dostępnych wydawnictw informacyjnych (np. Encyklopedia wiedzy
0 książce, Słownik pracowników książki polskiej) oraz podręczników faktograficznych, punkt ciężkości wykładu spoczywa nie na wyczerpującej i pełnej prezentacji wszystkich wydarzeń z życia książki w poszczególnych okresach, ale na prześledzeniu procesów powstawania i doskonalenia się książki, jako coraz sprawniejszego środka komunikacji społecznej oraz wyrazu zmieniających się tendencji
1 osiągnięć cywilizacyjnych. W każdej epoce szczególnie akcentowane są zjawiska trwałe, powtarzające się i rozwijające w przyszłości. Oczywiście, ich obserwacja nie może dokonywać się w oderwaniu od konkretnych faktów, ale poszczególne dokonania przedstawione zostały jako przykłady, w wyborze tak, aby służyły ilustracji głównych kierunków rozwojowych. Te zaś zaprezentowane są zgodnie ze współczesnym stanem wiedzy oraz poglądami obu autorek.
Wszystkie wyrażone w tekście opinie i oceny opierają się na bogatej dokumentacji źródłowej oraz literaturze przedmiotu, które — zgodnie z konwencją podręcznika — nie bywają cytowane, a jedynie częściowo zarejestrowane w notach bibliograficznych.
Przy koniecznej w tak rozległym przedmiocie kondensacji treści, każde zdanie, zarówno najbardziej ogólne, jak i pozornie marginesowe, ma swój poważny ciężar gatunkowy i sygnalizuje rozległą sferę zjawisk oraz problemów, które zainteresowany czytelnik może zgłębiać samodzielnie, kierując się wskazówkami bibliograficznymi, zamieszczonymi na końcach poszczególnych rozdziałów oraz całej pracy.
Ze względu na adres czytelniczy oraz na dostępność źródeł
informacji autorki czuły się zwolnione z obowiązku elementarnych wyjaśnień zarówno historyczno-kulturalnych, jak i technicznych, dążąc do syntetycznego, lecz w miarę możności wolnego od nadmiernych uproszczeń obrazu roli książki w rozwoju społeczeństwa. Rozważania na temat produkcji, rozpowszechniania, przechowywania i wykorzystania książek prowadzone są w kontekście historycznym, z odwołaniem się do ogólnych wiadomości czytelników. Dlatego ściślejsza problematyka księgoznawcza poprzedzona jest zwykle bardzo zwięzłą charakterystyką epoki, przy czym wydzielenie poszczególnych okresów ma znaczenie raczej umowne i orientacyjne, bowiem rzeczywistość jest procesem ciągłym, w którym zmiany dokonują się stopniowo, a tylko ich kumulacja wyznacza nowe etapy jakościowe. Przy periodyzacji dziejów książki zastosowano cezury epok przyjęte w historii kultury, z uściśleniami wynikającymi z przemian w zakresie produkcji książki (np. wynalazek druku w połowie XV w., mechanizacja procesu wytwarzania na przełomie XVIII i XIX w.). Zrezygnowano z tradycyjnego podziału na epokę książki rękopiśmiennej i drukowanej w przekonaniu, że ta pierwsza jeszcze się nie zakończyła, a kolejne wynalazki wzbogacają tylko i rozszerzają poprzednie zdobycze, ale ich nie wypierają.
Pojęcia ciągłości i współzależności zjawisk oraz rozwoju historycznego uważamy za podstawowe kategorie w dziejach książki, stanowiące klucz do ich poznania i zrozumienia; dlatego dużą wagę przykładamy do interpretacji oraz terytorialnej i chronologicznej lokalizacji faktów, przy czym podawane w tekście szczegółowe daty (np. z życia twórców, wydań książek, działalności firm) w założeniu służą tylko orientacji czasowej, a nie zbędnemu obciążaniu pamięci.
Dołączone indeksy powinny ułatwić sprawne wyszukiwanie informacji szczegółowych, zawartych w treści skryptu.
W zakończeniu autorki poczuwają się do miłego obowiązku podziękowania Recenzentkom Pani Profesor Kazimierze Maleczyńskiej i Pani Doktor Halinie Keferstein za wnikliwe uwagi krytyczne wykorzystane w przygotowaniu tekstu do druku. Warszawa, czerwiec 1983.
\
I. Pismo — istota, funkcje i rozwój
(Zastosowanie pisma stanowi punkt zwrotny w dziejach każdej cywilizacji. Od tego zaczyna się historią.; Mogą już bowiem wówczas powstawać dokumenty, które pozwalają odtworzyć przeszłość bardziej wielostronnie i jednoznacznie niż inne pozostałości. Okres poprzedzający, oparty tylko na wiedzy, jaką przynoszą źródła pozapiśmienne (np. narzędzia pracy, wytwory rzemiosła, budowle), nosi nazwę prahistorycznego lub prehistorycznego. Podział taki nie polega wyłącznie na konwencji, umowie uczonych, lecz odzwierciedla najgłębszy przełom jakościowy zaistniały w łonie wspólnoty ludzkiej, którego wynikiem a jednocześnie czynnikiem sprawczym jest pismo.
Na różnych terenach przełom ten przypadał w niejednakowym czasie; wszędzie jednak był poprzedzany długim okresem prób stosowania i doskonalenia pozapiśmienniczych znaków komunikacyjnych.
Znakiem, w najogólniejszym rozumieniu współczesnej semiotyki (teorii znaków), jest to, co ma poinformować o jakiejś rzeczy lub zjawisku przez wywołanie określonych skojarzeń. Znak odnosi się do czegoś poza nim samym, jest obrazem czegoś, o czymś informuje i dzięki temu stanowi narzędzie komunikacji międzyludzkiej. Ludzie zawsze porozumiewają się za pomocą znaków: gestów, dźwięków, pisma. W obrębie jednej wspólnoty kulturalnej rozumienie znaków jest wspólne. Na podstawie ogólnie przyjętej umowy znaki są obrazem czegoś, co jest poza nimi samymi, coś „znaczą". Na przykład wśród ludzi posługujących się tym samym językiem określony wyraz kojarzy się z tą samą rzeczą, i tak słowa „kwiat", „ptak", „woda" są znakami realnie istniejących w przyrodzie: kwiatu, ptaka, wody. W innym języku znaki wyrazów rzeczy analogicznych są oczywiście odmienne. Podobnie jest z pismem. Umowne symbole graficzne są znakami rzeczy lub ich nazw wyrazowych (zależnie od typu pisma). Uporządkowane zbiory znaków nazywają się kodami — systemami znaków. Zarówno język, jak i pismo są systemami znaków. Pismo jest kodem, który pozwala na widzialne, trwałe i precyzyjne przedstawienie myśli. Jego zastosowanie ma więc decydujące znaczenie dla sprawności komunikowania się ludzi między sobą, a co za tym idzie — dla całego procesu rozwoju kultury.
Początki cywilizacji ludzkiej przypadają na okres paleolitu, od którego datują się umiejętności zastosowania narzędzi, mowy i pierwszych znaków graficznych. Są to
11
malowane otoczaki i rysunki skalne. Okres powstania rysunków prehistorycznych, znalezionych na przykład w południowej Francji i Hiszpanii, określa się na około 25 tys. — 20 tys. lat przed naszą erą. Liczne przykłady rysunków naturalistycznych, przedstawiających sceny z życia i zatrudnienia człowieka pierwotnego lub rytów skonwencjonalizowanych (uproszczonych) i symbolicznych odkryto też w północnej Europie, północnej Afryce, na Saharze, na Syberii, w Indiach i Australii. Taki szeroki zasięg geograficzny i kulturowy wskazuje na swego rodzaju prawidłowość i powtarzalność etapu przedstawiania za pomocą ikonografii myśli i życzeń. Obecnie przypuszcza się, że część rysunków zachowanych w jaskiniach miała charakter magiczny: szło o przywołanie bądź uproszenie od bóstwa przedstawionej sytuacji, np. zwycięstwa czy pomyślnych łowów. Inne rysunki stanowiły informacje lub zlecenia.
Pierwotnej komunikacji międzyludzkiej służyły też odmienne typy znaków: środki mnemotechniczne (ułatwiające zapamiętanie) — karby, muszelki czy węzełki, których ilość i zestaw zawierały, na podstawie umowy, zakodowaną informację. Do tej grupy zaliczyć można słynne peruwiańskie kipu, polegające na systemie węzełków czy używane przez Irokezów w Ameryce Północnej zestawy muszelek — wampum. W powszechnym użyciu były też sygnały wizualne i dźwiękowe służące zwróceniu uwagi na jakiś fakt czy zdarzenie, np. poprzez ogień, światło, bicie w bębny, dźwięki trąbki czy zwykły okrzyk. Stosowane też były znaki symboliczne, jak gałki czy kości służące do losowań lub głosowań. Wszystkie wymienione w skrócie typy sygnałów komunikacyjnych funkcjonowały również po wynalezieniu pisma i w większości funkcjonują do dziś, choć w ograniczonej lub zgoła reliktowej formie. (Węzełek na chusteczce dla pamięci, losowanie kostką, sygnały świetlne i dźwiękowe w komunikacji, bicie w dzwony itd.). Jednakże stanowią już tylko pomocnicze, a nie podstawowe kody komunikacyjne.
Sposoby te mogły sygnalizować tylko najprostsze, jednostkowe fakty życiowe, nie stwarzając możliwości wymiany myśli czy doświadczeń. Informacja ograniczała się do wąskiego kręgu spraw i użytkowników, nadto nie zapewniała jednoznaczności treści ani nie ukazywała rozwoju sytuacji. Takim wymogom sprostało dopiero pismo, które wykształcało się w toku długotrwałych prób i doświadczeń.
Podstawową funkcją pisma jest umożliwienie komunikacji na odległość geograficzną i chronologiczną, a więc przekazanie informacji zarówno odbiorcom współczesnym, lecz oddalonym fizycznie, jak i potomnym. Zakodowanie informacji w sposób
i 12
symboliczny, umownymi znakami wymaga skomplikowanych umiejętności abstrahowania, to znaczy oderwania pojęcia (znaku) od jego realistycznego przedstawienia (obrazu). Zbudowanie systemu znaków, kodu, opiera się na strukturach logicznych wyrażających wzajemne związki między pojęciami. Zasady tworzenia takich związków należało sobie uzmysłowić drogą świadomych skojarzeń, a następnie znaleźć dla nich właściwe formy symbolicznego wyrazu.
Wymaga to ogromnego doświadczenia w precyzyjnym określaniu pojęć, ich porządkowaniu oraz syntetyzowaniu myśli. Wszak wiadomo, że inny stopień trudności przedstawia uświadomienie sobie jakiejś myśli, inny — wyartykułowanie jej, czyli wypowiedzenie, a jeszcze inny, wyższy — napisanie. Jest to odmienna skala trudności, odczuwalna nawet przy biegłym władaniu mową i pismem, a cóż dopiero, gdy w grę wchodzi tworzenie w toku praktyki systemów językowych i piśmiennych. A takie właśnie było zadanie, przed którym stanęły wczesne społeczności. Doświadczenia zdobyte na tej drodze zaowocowały również w innych dziedzinach. •'Sprawniejsze narzędzie komunikacji, ułatwiające porozumienie jednoczyło wspólnoty ludzkie, usprawniało współdziałanie, ułatwiało przekazywanie doświadczeń, a tym samym znacznie przyspieszało postęp i dynamizowało rozwój kultury, uzależniony przecież od szybkiej i sprawnej wymiany osiągnięć. Zmuszało też do uściślania i konkretyzowania myśli. Dlatego wśród naczelnych funkcji pisma wymieniamy: komunikacyjną, kulturotwórczą i syntetyzującą. Ale pismo spełniało również inne role. Według zapewnień kapłanów stanowiło godny i akceptowany przez bogów sposób przekazywania próśb i adoracji, symbol wyższego wtajemniczenia, niedostępny dla profanów. Wiązało się to z pradawnymi praktykami magicznymi: jak niegdyś realistyczne rysunki, tak później napisy miały posiadać moc przywoływania lub oddalania przedstawionych sytuacji. Nie jest chyba przypadkiem, że wśród najdawniejszych zabytków piśmiennictwa (m. in. Egiptu, Mezopotamii i Chin) przeważają teksty magiczne i wotywne. Można zatem mówić o funkcjach: magicznej oraz ideologicznej pisma. Ostatnia ma zresztą nie-gasnący i niezwykle szeroki zakres, wiążąc poprzez wspólne symbole (znaczki, emblematy z krótkimi zwykle napisami) grupy o zbliżonych poglądach i dążeniach. Ważna jest wreszcie funkcja estetycz-, na, spełniana wówczas, gdy napisy dzięki samej swej formie graficznej stanowiły element zdobniczy, niezależnie od przekazywanej treści. Żywe było jej oddziaływanie w kręgu kultury egipskiej, greckiej, arabskiej czy europejskiej w okresie średniowiecza, a także obecnie napis stanowi często integralną część składową dzieła sztuki. Wszystkie wymienione funkcje pisma noszą charakter uniwer-
13
salny, to znaczy realizują się w mniejszym lub większym zakresie zawsze i wszędzie tam, gdzie pismo funkcjonuje od zarania dziejów do czasów współczesnych, a niewątpliwie — również w przyszłości.
1. Kształtowanie i doskonalenie się pisma
Rozwój pisma polegał na pogłębianiu i doskonaleniu procesu abstrakcji znaków: od znaków obrazowych (ikonicznych), w realistyczny sposób przedstawiających przedmioty, poprzez coraz większe upraszczanie i schematyzację aż do symboli konwencjonalnych, w umowny, skrótowy i możliwie najprostszy sposób przekazujących myśl.
Rozwój pisma zaczął się prawdopodobnie od rysunków skalnych, wiernie odtwarzających poszczególne sceny w sposób statyczny, a więc oddających pojedyncze sytuacje uchwycone w momencie ich trwania, np. scena zabicia zwierzęcia, upadku, modlitwy. Rysunki te nie opowiadały ani wydarzeń poprzedzających, ani następstw. Z biegiem czasu zaczęły powstawać całe cykle rysunków wyrażające etapy akcji. Zarysowała się ciągłość i dynamika opowieści. Coś się działo i kolejne obrazy miały relacjonować następstwo wypadków. (Rysunki w coraz większym stopniu spełniały funkcje komunikacyjne — przekazujące informacje. Na tym właśnie etapie zaczyna kształtować się pismo obrazowe (obrazkowe), zwane też piktograficznym (łac. pictus — malowany + gr. grapho — piszę), którego istotą jest przedstawienie za pomocą systemu rysunków przedmiotów i całych sytuacji w ich rozwoju oraz uwarunkowaniach.
Ź biegiem czasu rysunki schematyzują się i upraszczają. Przedstawienie realistyczne zastępuje się zarysem przedmiotu, później kilku umownymi elementami graficznymi. Powstają konwencje piśmiennicze — znaki symbolizujące przedmioty, już nie na zasadzie podobieństwa, ale umowy przyjętej w ramach danej wspólnoty kulturalnej. Równocześnie, coraz dalej postępująca umowność pozwala oznaczać przyjętymi znakami nie tylko konkretne przedmioty, jak dom, drzewo, zwierzę, lecz także pojęcia — smutek, śmierć, zima, ciepło itd. Obok piktogramów (znaków przedmiotów) pojawiają się więc ideogramy (znaki pojęć). Pismo stopniowo przekształca się z piktografićznego wideograficzne, co z kolei sprzyjało wszechstronności i dokładności wyrażania myśli. Proces ten postępuje powolnie, a zabytki piśmiennicze (np. większość zachowanych hieroglifów) wskazują na wielowiekowe funkcjonowanie mieszanego systemu piktograficzno-ideograficznego. W stadium ideograficz-
14
nym pismo jeszcze związane jest bezpośrednio z rzeczywistością, bez koniecznego pośrednictwa mowy. Znak oddaje przedmiot lub .pojęcie, a nie jego nazwę. Pismo piktograficzne i ideograficzne funkcjonuje więc niezależnie od języka i może być używane bez znajomości określonego języka.
Następny etap charakteryzuje się wyższym stopniem abstrakcji: wiąże znak nie z samym pojęciem (przedmiotem lub zjawiskiem występującym w naturze), Fecz z wyrazem określającym go w konTi kretnym języku,/Jest to już niejako znak znaku, bo słowo jest znakiem rzeczy, a nie samą rzeczą, a znak pisarski staje się symbolem słowa. Wtedy dopiero pismo nierozerwalnie łączy się z mową, z artykułowanymi dźwiękami danego systemu językowego. Rozpoczyna się era pism fonetycznych (gr. phone — dźwięk, głos). Stanowi to kolejny wielki przełom w ewolucji pisma, pozwala bowiem na znaczne zmniejszenie liczby znaków pisarskich dzięki istnieniu wyrazów jednobrzmiących o różnych znaczeniach — homonimów. Można je było przedstawić analogicznym znakiem podstawowym z wprowadzeniem tylko symboli kategorii słów, tzw. determina-tywów, znaczków pomocniczych, które informowały, w jakim sensie użyty został w danym przypadku homonim. Co więcej, związanie znaku pisarskiego z dźwiękiem otwierało możliwość dalszych uproszczeń. Kiedy bowiem zatraciło się poczucie związku znaku pisarskiego z przedmiotem, a powstał związek z brzmieniem wyrazu, to brzmienie stało się odtwarzaną w piśmie jednostką. Powtarzające się dźwięki można więc było przedstawić za pomocą tych samych znaków, ograniczając przez to znacznie ich liczbę. rPonieważ poszczególne słowa są zestawem powtarzających się sylab, stopniowo z pisma wyrazowego, logograficznego (gr. logos — słowo) wyłania się pismo sylabiczne. Dalsza analiza jednostek dźwiękowych prowadzi do wyodrębnienia w sylabach jeszcze mniejszych powtarzających się cząstek — głosek i oznaczanie ich osobnymi znakami — literami. W ten sposób wykształca się stopniowo pismo alfabetyczne, w którym, w zasadzie, jeden znak odpowiada najmniejszej jednostce językowej — dźwiękowi. Systemowi powtarzalnych głosek w języku mówionym odpowiada tu system powtarzalnych znaków piśmiennych. Gdy całe bogactwo języka udało się sprowadzić do kombinacji kilkudziesięciu podstawowych dźwięków, to analogicznie — bogactwo pisma sprowadziło się do kilkudziesięciu podstawowych znaków pisarskich. System ten wypracowany w II tysiącleciu p.n.e. w swej istocie funkcjonuje do naszych czasów.
15
2. Najważniejsze typy pism
Przedstawiony powyżej proces kształtowania i doskonalenia się pisma ujęty został tutaj skrótowo i bardzo schematycznie. W rzeczywistości trwał on wiele tysięcy lat, przebiegając nierówomiernie i odmiennie w różnych skupiskach ludzkich. Niektóre etapy wypracowywane były samodzielnie, inne przejmowane na podstawie doświadczeń obcych cywilizacji. Dużą rolę w zróżnicowaniu pism odgrywały odmienności struktur językowych. Jednakże zasadnicze podobieństwa w ewolucji piśmienniczej różnych kręgów cywilizacyjnych wskazują na istnienie podstawowych prawidłowości w kolejności analogicznych etapów rozwoju, niezależnie od położenia geograficznego i czasu.
' Do pism piktograficznych przechodzących ku ideograficz-nym zaliczają się słynne hieroglify egipskie i sumeryjskie pochodzące z III tysiąclecia p.n.e., a także pisma Majów z wieków I p.n.e. — XVI n.e., Azteków z wieku XII—XVI n.e. czy Eskimosów i Polinezyjczyków z czasów nowożytnych a nawet współczesnych. Na etapie ideograficzno-wyrazowym, aż do czasów najnowszych, zatrzymały się na przykład pisma chińskie i japońskie, a na sylabowym — zaniechane już w starożytności — pismo klinowe oraz kreteńskie (linearne B).
Pismo alfabetyczne, które najbardziej rozpowszechniło się w świecie, wykształciło się około XIII wieku p.n.e. z północnose-mickiej odmiany pisma protosemickiego (przedsemickiego, prase-mickiego), wywodzącego się prawdopodobnie od hieroglifów egipskich. Najstarszym znanym zabytkiem alfabetycznego pisma semic-kiego jest napis na sarkofagu Ahirama z Byblos (obecnie Dżebel w Libanie), datowany przez uczonych na okres XIII—XI wieku p.n.e. Języki semickie, jako fleksyjne (posługujące się końcówkami dla oznaczenia odmiany), a więc używające wielu często powtarzających się dźwięków, sprzyjały wczesnemu wyodrębnieniu głosek i oznaczeniu ich osobnymi symbolami pisarskimi. Semici oznaczali tylko spółgłoski, samogłoski wymawiane były dowolnie i w tej tradycji językowej nie wymagały notacji. ,Ód plemion semickich zamieszkujących Syrię i Palestynę system alfabetyczny przejęli Fenicjanie, lud osiadły na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego i utrzymujący stosunki handlowe z całym ówczesnym światem. Sprowadzili oni pismo do 22 znaków spółgłoskowych, nadali im geometryczne kształty i ustalili kierunek zapisu poziomy od strony prawej ku lewej. W tej postaci poznali pismo fenickie Grecy około X wieku p.n.e. Udoskonalili przejęty system stosownie do własnych potrzeb: wprowadzili oznaczenia samogłosek oraz ustalili
16 >
Znak i pisma
fenickiego
1 alef
Q \ bet
7 gimel
, dalet
1 he
j r/fc/
T I jod
i kaf lamed
meih
niw
samech
D aji/i
U pe
<ł res:
7V szin
tan
Znaki pisma greckiego
1. Alfabety (VIII ~ VII w. p.n.e.)
17 2 —Zarys
oo
I
18-1
*3SS.S
i
a 5
P
o
ST <? " ST p ,
C 3 O L S
3*
go*'
g-
' CL f°
ifi
e. »¦ "g rt;- y 2 B &' M
5 śt**^
C/5
.g.N
-.. o
a o
i i") P
» c:o ^
e-l---srą^^<« B-s -.-,
I Ve-
II. Kultura książki
w starożytnym świecie
Okresem starożytnym w naszym kręgu kulturowym nazywa się czasy od IV tysiąclecia p.n.e. do V lub VI wieku n.e. Jako umowne granice epok starożytności i średniowiecza przyjmowany jest bowiem albo rok 476 — data upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego, albo 529 — rok zamknięcia ostatniej szkoły antycznej, akademii platońskiej w Atenach, co stanowić miało kres bezpośredniej ciągłości kultury starożytnej.
W tym przedziale czasowym powstały, rozwinęły się i zgasły dwa zasadnicze kręgi cywilizacyjne: starożytnego Wschodu — w Azji i północnej Afryce oraz starożytnego Zachodu, biorący początek w basenie Morza Śródziemnego i rozprzestrzeniony później na cały znany ówcześnie świat. Cywilizacje owe wzajemnie oddziaływały na siebie i wzbogacały się przez wpływy i zapożyczenia, wytworzyły jednak z gruntu odrębne modele kulturalne.
W innym rejonie geograficznym i kulturowym od II tysiąclecia p.n.e. powstawały cywilizacje południowej i środkowej Ameryki, których zagładę przyniosły dopiero zdobywcze wyprawy pokolum-bijskie w wieku XVI n.e.
Według dotychczasowych ustaleń naukowych najwcześniej rozwinęły się państwa starożytnego Wschodu.
1. Starożytny Wschód
Cywilizacje tego kręgu wykazują podstawowe cechy wspólne. Wszystkie ukształtowały się na przestrzeni IV—II tysiąclecia p.n.e. w jednym ciągłym obszarze lądowym, w żyznych dolinach wielkich rzek, co stwarzało korzystne warunki naturalne dla zasiedlenia, uprawy roli i hodowli. Pierwotne plemiona, zamieniając stopniowo tryb życia koczowniczy na osiadły, opanowały umiejętność uprawy pszenicy, udomowienia niektórych zwierząt, użycia koła i obróbki metali. Nauczyły się budować miasta. Właśnie miasta dostarczają archeologii najwięcej dokumentacji źródłowej, ponieważ tam istniały największe skupiska ludzkie, centra władzy i życia kulturalnego i gospodarczego, a monumentalne budownictwo i/sztuka posługiwały się tak trwałymi materiałami, jak kamień i metal. Natomiast okalające miasta siedziby wiejskie, odgrywające ważną rolę gospodarczą i militarną w starożytnych organizmach państwowych, na skutek nietrwałości zabudowań z chrustu i gliny oraz kataklizmów dziejowych nie pozostawiły po sobie niemal żadnych śladów,1 Z czasem,
20
dzięki nagromadzeniu doświadczeń osiągnięto znaczne umiejętności z zakresu praktycznych zastosowań matematyki, astronomii, mechaniki, medycyny i farmacji. Znano na przykład kalendarz i sposoby obliczania biegu ciał niebieskich, opanowano sztukę nawadniania, kanalizacji, budowy dróg i okrętów. Istniało rozwinięte -rzemiosło (np. tkactwo i farbiarstwo). funkcjonowały różne systemy
ipisn^Ł Państwa starożytnego Wschodu były monarchiami niewolniczymi, rządzonymi w sposób absolutystyczny, w oparciu o silne wojsko i rozbudowaną administrację. Panujący miał nieograniczoną władzę wspartą na autorytecie religii. Panowały religie politeis-
ftyczne (wielobóstwo). ('Warstwa kapłanów uzyskała największe wpływy i ona właśnie odgrywała decydującą rolę w uprawianiu kultury i nauki, traktowanych jako funkcje władzy. Wysoki poziom osiągnęły: prawodawstwo, historia, piśmiennictwo polityczne, religijne i filozoficzno-moralizatorskięyJednak zasadniczym zadaniem wąskiej elity umysłowej i zarazem społecznej było utrzymanie władzy i zachowanie zdobytego stanu posiadania. Jej pracom intelektualnym przyświecały więc nie tyle cele ogółnopoznawcze i rozwojowe, ile praktyczny wzgląd umocnienia własnych wpływów. Dlatego wszelkie umiejętności naukowe (zwłaszcza sztuka pisania) otoczone były ścisłą tajemnicą i kontrolą. Nie mogły służyć szerokiemu postępowi i radykalnym zmianom. Dorobek cywilizacji starożytnego Wschodu nie przekroczył granic praktycyzmu, nie osiągnął stopnia naukowej, swobodnej i otwartej refleksji teoretycznej. Jednakże przez nagromadzenie doświadczeń trwale wszedł do światowego dziedzictwa kulturalnego, u
w
a. Starożytnyj|Egipt
Egipt, położony w dorzeczu Nilu, w północnej i środkowej Afryce przechował najstarsze i najbardziej znaczące ślady kultury piśmienniczej. Właśnie na jego przykładzie można śledziu wczesną ewolucję pism i form książki. Zachowaniu wielu źródeł sprzyjała trwałość materiałów i konserwujące właściwości suchego klimatu, jak również dbałość Egipcjan o upamiętnienie i wyposażenie pośmiertne swych bliskich.
Początki cywilizacji egipskiej sięgają przełomu IV i III tysiąclecia p.n.e. Szczyt jej potęgi przypada na okres od XVI do XI wieku p.n.e. (tzw. Nowe Państwo), kiedy to wpływy egipskie obejmowały nawet Nubię, Palestynę i Syrię. Później stopniowy rozkład państwa postąpił tak daleko, że w roku 525 p.n.e. stało się ono łatwym łupem Kambyzesa II, króla Persów. Panowanie perskie upadło pod naporem Aleksandra Wielkiego w 332 roku p.n.e., a po jego śmierci
22
W
s
lii
ii
z
f
t
2. Proces konwencjonalizacji pisnić. egipskiego.
(323 r. p.n.e.) Egipt pod rządami macedońskiej dynastii Ptoleme-uszów stał się jedną z czterech potężnych monarchii hellenistycznych. W 30 roku p.n.e. przechodzi pod władanie Rzymu i pod nazwą prowincji Afryki dzieli odtąd losy Imperium Rzymskiego. W roku 641 n. e. terytorium egipskie opanowali Arabowie i dotąd, wśród dalszych burzliwych losów politycznych, pozostaje ono w kręgu świata arabskiego. Wszystkie kolejne inwazje pozostawiały trwałe ślady cywilizacyjne, które nawarstwiały się i wzajemnie przenikały.
/"''Pismo i książka funkcjonowały w starożytnym Egipcie od III tysiąclecia p.n.e. Najdawniejszym znanym typem pisma egipskiego jsą hieroglify (gr. hieroglyphika — święte pismo) używane do celów sakralnych i reprezentacyjnych od około roku 2900 p.n.e. do czasów Teodozjusza Wielkiego (najpóźniejszy znany napis hieroglificzny pochodzi z 394 r. n.e.). Przeszło ono znamienną ewolucję, od typu piktograficznego (przez ideograficzny), aż do
23
dzięki nagromadzeniu doświadczeń osiągnięto znaczne umiejętności z zakresu praktycznych zastosowań matematyki, astronomii, mechaniki, medycyny i farmacji. Znano na przykład kalendarz i sposoby obliczania biegu ciał niebieskich, opanowano sztukę nawadniania, kanalizacji, budowy dróg i okrętów. Istniało rozwinięte {rzemiosło (np. tkactwo i farbiarstwo). (funkcjonowały rożne systemy /nism Państwa starożytnego Wschodu były monarchiami niewolniczymi rządzonymi w sposób absolutystyczny, w oparciu o silne wojsko i rozbudowaną administrację. Panujący miał nieograniczoną władzę wspartą na autorytecie religii. Panowały religie politeis-tyczne (wielobóstwo). ^Warstwa kapłanów uzyskała największe \ woływy i ona właśnie odgrywała decydującą rolę w uprawianiu ' kultury i nauki, traktowanych jako funkcje władzy. Wysoki poziom osiaaneły prawodawstwo, historia, piśmiennictwo polityczne, re-lisijne i filozoficzno-moralizatorskięjJednak zasadniczym zadaniem wąskiej elity umysłowej i zarazem społecznej było utrzymanie władzy i zachowanie zdobytego stanu posiadania. Jej pracom intelektualnym przyświecały więc nie tyle cele ogółnopoznawcze i rozwojowe, ile praktyczny wzgląd umocnienia własnych wpływów Dlatego wszelkie umiejętności naukowe (zwłaszcza sztuka pisania) otoczone były ścisłą tajemnicą i kontrolą. Nie mogły służyć szerokiemu postępowi i radykalnym zmianom. Dorobek cywilizacji starożytnego Wschodu nie przekroczył granic praktycyzmu, nie osiągnął stopnia naukowej, swobodnej i otwartej refl...
Iwa.4