Janusz Łukomski.docx

Janusz Łukomski-Prajzner

Hospitacja dyrektorska w praktyce szkolnej

Jednym z podstawowych obowiązków dyrektora szkoły, zgodnie z Ustawą o systemie oświaty (Art. 39.1.), jest sprawowanie nadzoru pedagogicznego. W jego skład wchodzą hospitacje, bieżące badanie wybranych obszarów działalności szkoły oraz nauczycieli, jak również wizytacje.1 Już samo zestawienie tych czynności wskazuje, że podstawowym narzędziem, dającym dyrektorowi możliwość kontroli i ingerencji w proces dydaktyczny, jest hospitacja. Od sposobu jej realizacji w dużej mierze zależy atmosfera towarzysząca pracy nauczyciela w szkole.

Hospitacja może nie tylko wychwytywać i korygować błędy nauczycieli i uczniów. Może stać się również potężnym bodźcem do efektywnej pracy, dać jakże potrzebną w tym zawodzie pozytywną motywację oraz odpowiednio dowartościować nauczyciela. Praca całego grona pedagogicznego, jako zespołu, w znacznym stopniu zależy od prawidłowego przeprowadzenia tej czynności. Niestety, dyrektorzy w dużej mierze opierać się tu muszą na samokształceniu i wymianie własnych doświadczeń.2  Z uwagi na powyższy fakt hospitacje w wielu wypadkach mogą być prowadzone niewłaściwie, występować też może zjawisko unikania hospitacji i to zarówno przez dyrektora jak i nauczyciela.

Jak jest faktycznie? Jak rolę hospitacji widzą dyrektorzy, jak nauczyciele? Jest to temat a zarazem powód podjęcia tej pracy.

GŁÓWNE ZAŁOŻENIA, METODY I CELE BADAŃ.

W rozdziałach od 1 do 3 omówione zostały teoretyczne założenia nadzoru pedagogicznego i jego podstawy prawne, ze zwróceniem szczególnej uwagi na hospitacje. W różnych dziedzinach życia praktyka jednak często odbiega od założeń teoretycznych. Powodowane to jest różnymi czynnikami: nie nadążaniem prawa za przemianami społecznymi, nie dostosowaniem przepisów do tempa życia, często również brakiem sumienności w pracy, niewystarczającymi kwalifikacjami, itd. Rodzi się więc pytanie: czy nie jest tak również w przypadku hospitacji? Czy praktyka szkolna nie odbiega znacznie od narzuconych przepisów? Czy dyrektorzy i nauczyciele zdają sobie

w dostatecznym stopniu sprawę z roli hospitacji i są wystarczająco zdeterminowani do ich właściwej i pełnej realizacji?

Aby odpowiedzieć na te ogólne pytania, należy jednak zastanowić się nad tym, od czego tak naprawdę zależy funkcjonowanie systemu hospitacji w szkole i jakie czynniki mają główny wpływ na jego realizację? Wydaje się, że problem ten można ująć w trzech zagadnieniach, których zbadanie będzie głównym naszym celem.

1.      Znajomość teorii - dla właściwego zorganizowania i przeprowadzenia hospitacji w szkole, potrzebna jest wiedza teoretyczna na jej temat. Wymagania te dotyczą nie tylko dyrektora, ale i nauczycieli. Inaczej hospitacja będzie miała charakter głównie kontrolny i spotka się z niezrozumieniem lub wręcz wrogim przyjęciem w środowisku szkolnym. Stąd pytania o znajomość definicji hospitacji, jej poszczególnych rodzajów i roli jaką pełni.

2.      Praktyka szkolna - to badanie jak znajomość teorii przekłada się na konkretne działania. Jest to stawianie pytań o ilość i jakość stosowanych hospitacji, częstotliwość ich przeprowadzania, z uwzględnieniem poszczególnych rodzajów. W tej części również następuje porównanie praktyki szkolnej z przepisami prawa oświatowego.

3.      Atmosfera hospitacji - czynnik bardzo istotny dla prawidłowego funkcjonowania całego systemu. Opinie środowiska nauczycielskiego o skuteczności tej metody nie tylko wykazują jej faktyczne zalety i wady. Mają one decydujący wpływ na sam system. Trudno wyobrazić sobie skuteczność tej metody w środowisku dostrzegającym tylko kontrolną funkcję hospitacji i z tego powodu poddającemu się jej, jak każdej kontroli, z dużą dozą niechęci. Dostrzeżenie roli hospitacji we właściwym świetle, chęć współpracy w tej mierze między dyrektorem a nauczycielami, pomaga właściwie zdiagnozować sytuację w szkole i podjąć środki zaradcze. Wydaje się więc, że rolę atmosfery hospitacji trudno przecenić, mimo faktu, że nie znajduje ona żadnego odzwierciedlenia w przepisach prawa.

Aby uzyskać odpowiedzi na powyższe pytania posłużono się badaniami ankietowymi. Zastosowany w nich system pytań otwartych miał dać ankietowanym możliwość szczerej i swobodnej wypowiedzi. Ze względu na różną rolę pełnioną w hospitacji przez dyrektora i nauczyciela, przygotowano dwie ankiety różniące się umieszczonymi w nich pytaniami, ale dotyczące tych samych, podanych powyżej, obszarów badań.

Ankieta miała charakter anonimowy.

Badaniami zostały objęte trzy szkoły średnie z powiatu cieszyńskiego województwa śląskiego:

·        państwowe liceum ogólnokształcące,

·        prywatne liceum ogólnokształcące,

·        technikum państwowe.

                    Na rozesłane ankiety odpowiedziało 6 dyrektorów szkół i 30 nauczycieli, razem 36 osób.

OMÓWIENIE WYNIKÓW BADAŃ

W przeprowadzonych badaniach ankietowych osobno omawiać będziemy grupę nauczycieli wypełniających ankietę nr 2 oraz grupę dyrektorów szkół (ankieta nr 1).

TABELA nr 1

Przekrój statystyczny grupy osób wypełniających ankietę dla nauczycieli pod kątem płci, stażu pracy, wykształcenia i kwalifikacji zawodowych.

(*) ankietowani nie odpowiedzieli na pytanie dotyczące wykształcenia.

Wśród nauczycieli wypełniających ankietę (tabela nr 1) widoczna jest ogromna przewaga liczby kobiet, co odpowiada znanej powszechnie feminizacji tego zawodu. Większość ankietowanych osób legitymowała się stażem pracy określanym jako średni (nieco poniżej lub powyżej 10 lat). Prawie wszyscy mieli wykształcenie pedagogiczne i byli nauczycielami mianowanymi. Jest to zrozumiałe jeżeli weźmie się pod uwagę charakter badanych placówek. Szkoły średnie, zwłaszcza te renomowane i z tradycjami, niechętnie zatrudniają ludzi młodych, bez doświadczenia w pracy. Zazwyczaj rekrutują swoich pracowników spośród najlepszych nauczycieli szkół podstawowych. W rejonie, którego dotyczą badania dobrze jest również postrzegane rekrutowanie pracowników ze swoich byłych absolwentów, po odbyciu przez nich pewnego stażu w innych szkołach. Nie dotyczy to tylko badanej tu szkoły prywatnej, która istnieje zbyt krótko, by móc stosować taką politykę kadrową.

W rezultacie badania zostały oparte na mocno sfeminizowanej grupie nauczycieli, posiadających odpowiednie kwalifikacje zawodowe i wystarczający staż pedagogiczny, aby właściwie i w pełni samodzielnie ocenić istniejący w ich placówkach system hospitacji. Wydaje się, że ich opinie powinny mieć charakter reprezentatywny dla całej grupy nauczycieli tych szkół. Nie jest bowiem tajemnicą, że właśnie nauczyciele o średnim stażu pedagogicznym odgrywają w tym środowisku rolę opiniotwórczą i biorą najczynniejszy udział w wykonywaniu zadań szkoły. Ich działania nie są bowiem jeszcze obciążone nadmiernie rutyną a zdobyte doświadczenie chroni ich już przed popełnianiem wielu podstawowych błędów.

TABELA nr 2

Przekrój statystyczny grupy osób wypełniających ankietę dla dyrektorów pod kątem płci, stażu pracy, wykształcenia i kwalifikacji zawodowych.

Wśród dyrektorów (tabela nr 2), odwrotnie niż w grupie nauczycieli, przeważają mężczyźni. Może to świadczyć o ułatwionym w tym środowisku awansie mężczyzn i referowaniu ich przy obsadzaniu stanowisk. Badania objęły jednak zbyt małą grupę, aby kategorycznie wyciągać takie wnioski. Wszyscy dyrektorzy są nauczycielami ianowanymi, co jest zgodne z obowiązującymi przepisami. W badanej grupie nie było jednak nauczycieli dyplomowanych mimo, że duża grupa dyrektorów w województwie śląskim uzyskała już ten stopień awansu zawodowego. Zdecydowana większość to dyrektorzy o dużym doświadczeniu pedagogicznym. Tylko 1/3 grupy badanych stanowiły osoby

o stosunkowo krótkim stażu pracy. Należało więc w ankietach oczekiwać wyrobionych sądów opartych na latach doświadczeń zawodowych, być może o konserwatywnym i zachowawczym zabarwieniu.

Większość nauczycieli odpowiadając w ankietach na pytanie dotyczące definicji hospitacji, podkreślała jej funkcję kontrolno-oceniającą. Przeważały odpowiedzi w rodzaju: "jest to obserwacja lekcji w celu zdiagnozowania pracy nauczyciela". Część osób dostrzegała również inne funkcje hospitacji, kontrolę jednak stawiając na pierwszym miejscu. Sporadycznie pojawiły się ankiety, w których środek ciężkości przesuwał się w definicji na funkcję doradczą. W kilku wypadkach, nauczyciele nie zwrócili uwagi na funkcję kontrolną i nie wspomnieli o niej. Przykładowo: "hospitacja to uczestnictwo władz szkolnych w zajęciach szkolnych, w celu poznania i ulepszenia stosowanych do tej pory środków i metod nauczania".

TABELA nr 3

Dostrzeganie przez nauczycieli poszczególnych funkcji hospitacji