1
Maria Przetacznik-Gierowska
Maria Tyszkowa
Psychologia rozwoju człowieka.
Zagadnienia ogólne
Wydawnictwo
Naukowe PWN
Warszawa 1996
PWZN
Print 6
Lublin 1998
Przedruku dokonano
na podstawie pozycji
wydanej przez
Rozdział 1.Ń
Kształtowanie się psychologii rozwojowej jako naukiŃ
(opracowała Maria Przetacznik-Gierowska)
1.1. Wczesne idee rozwoju psychicznego. Prekursorzy
Psychologia rozwojowa zanurzona jest w różnych gałęziach wiedzy. Rozwojem
człowieka interesowali się zarówno filozofowie i humaniści zgłębiający
naturę ludzką, jak też przedstawiciele nauk przyrodniczych, usiłujący badać
tajniki świata organicznego, jego ewolucję i różnicowanie się w dziejach
naszej planety.
Wielu historyków psychologii wskazuje na te źródła, rozpoczynając swe
poszukiwania od czasów starożytnych, studiując nie tylko kulturę grecką i
rzymską, lecz także pisma indyjskie, egipskie czy perskie (1Ď). W tym
podręczniku nie będziemy jednak zajmować się aż tak odległymi dziejami
myśli filozoficznej, wzmiankując jedynie tych uczonych, którzy w czasach
nowożytnych rozważali między innymi rozwój dziecka i¬8¦lub człowieka
dorosłego, stając się prekursorami psychologii rozwojowej, która wyłoniła
się jako samodzielna dyscyplina psychologiczna znacznie później, dopiero
pod koniec Xix wieku.
Dziecko, jego wzrastanie i rozwój wraz z wiekiem - oprócz troski o jego
zdrowie (2Ď) - pobudzały do refleksji filozoficznych i pedagogicznych.
Spośród pedagogów Jan Amos Komensky (1592-1670Ď), a później, w następnym
stuleciu, Jan Henryk Pestalozzi (1746-1827Ď) uzasadniali w swoich dziełach
konieczność stworzenia systemu oświaty dostosowanego do możliwości i cech
rozwojowych dziecka. Dwie koncepcje filozoficzne z Xvii i Xviii wieku
wywarły znaczny wpływ na psychologię dziecka: empiryzm Johna Locke'a
(1632-1704Ď) i naturalizm Jeana Jacques'a Rousseau (1712-1778Ď).
Racjonalizm Locke'a nawiązuje do idei kartezjańskich, lecz jego empiryzm
- szukanie źródeł idei w doświadczeniu - zbliża go do epoki Oświecenia. Nie
ma idei wrodzonych, umysł to |tabula |rasa, czysta karta, na której są
zapisywane tak doznania zmysłowe, jak i refleksje. Mniej znane od słynnych
"Esejów" są "Myśli o wychowaniu" (1693Ď) (3Ď). Autor zawarł w nich wiele
trafnych wskazań, cennych po dzień dzisiejszy. Przypisywał dużą rolę
autorytetowi rodziców i kontroli zachowania się dziecka. Zwrócił jednak
uwagę na konieczność zachowania umiaru w stosowaniu środków dyscyplinarnych
oraz na fakt wzrastających z wiekiem zdolności umysłowych dziecka i jego
coraz bardziej rozumnego działania.
Jean Jacques Rousseau (4Ď) podzielał wiele poglądów Locke'a, zwłaszcza
jego przekonanie o roli ćwiczeń fizycznych w okresie dzieciństwa oraz o
doświadczeniu sensorycznym jako podstawie wszelkiej wiedzy. Uważał jednak,
że dziecko do lat 12 nie potrafi jeszcze rozumować. Nie jest ono miniaturą
człowieka dorosłego, lecz kieruje się impulsami i uczuciami, a dopiero
później rozwija rozum i wolę. Wychowanie naturalne, dostosowane do potrzeb
dziecka, pozbawione przymusu umożliwia jednostce spontaniczny rozwój i
osiągnięcie kompromisu między skłonnościami indywidualnymi a wymaganiami
społeczeństwa.
Wśród myślicieli Oświecenia byli też prekursorzy psychologii rozwoju
człowieka w ciągu całego życia. Należą do nich Johann Nicolaus Tetens
(1736-1807Ď) i Friedrich August Carus (1770-1808Ď).
Tetens poświęcił drugi tom swego dzieła "Badania filozoficzne nad naturą
ludzką i jej rozwojem" (1777Ď) (5Ď) wielu podstawowym zagadnieniom
psychologii rozwojowej, takim jak relacje między rozwojem duchowym i
cielesnym, poszukiwanie genezy i zakresu różnic indywidualnych, zmian
progresywnych i regresywnych, granic optymalizacji rozwoju. Wprawdzie jego
wywody miały charakter spekulatywny, podkreślał on jednak potrzebę używania
metodologii empirycznej w celu osiągnięcia postępu wiedzy o rozwoju
człowieka. Tetens zwrócił też po raz pierwszy uwagę na procesy adaptacyjne
w okresie starości oraz na rolę aktywności człowieka jako twórcy własnego
rozwoju (Baltes, 1983Ď).
Carus (6Ď), podobnie jak Tetens, pojmuje rozwój szeroko, jako proces
występujący przez całe życie oraz jako ciągłe zmaganie się jednostki z
zachodzącymi w społeczeństwie zmianami - postępowymi i wstecznymi. Carus
wyróżnia też kolejne okresy rozwoju człowieka - dzieciństwo, młodość i
starość, przy czym ta ostatnia faza może stać się najwyższym stadium
dojrzałości.
Nie można też pominąć polskich prekursorów psychologii rozwojowej tej
epoki. Zwolennik naturalizmu i empiryzmu Jędrzej Śniadecki (1768-1838Ď),
profesor chemii i medycyny w Uniwersytecie Wileńskim, w swojej "Teorii
jestestw organicznych" (1804, 1811Ď) wprowadza nas nie tylko w dziedzinę
biologii i psychofizjologii, lecz zajmuje się także psychologią różnicową,
proponując typologię o charakterze konstytucjonalnym oraz omawiając
"różnice ludzi zależące od wieku" (7Ď).
Okres od poczęcia do narodzin to "życie płodu; epoka niemowlęca" trwa do
wykształcenia się pierwszych zębów, "dziecinna" - do wyrżnięcia się zębów
stałych, "młodzieńcza" - do całkowitego rozwinięcia się organów płciowych,
"dojrzewania" do południa życia. Potem następuje "epoka trwania" do lat 50.
lub 60. (utraty "rodzajności"), i ostatnia epoka - "starości". W tym
ostatnim okresie występuje niekiedy "grzybiałość", połączona z utratą władz
cielesnych i umysłowych. Śniadecki, jako przedstawiciel nauk medycznych,
przyjął zatem biologiczne kryteria periodyzacji życia ludzkiego, a jego
poglądy na okres starości były całkowicie pesymistyczne (8Ď).
Pod wpływem empiryzmu epoki Oświecenia pozostawał również brat Jędrzeja -
Jan Śniadecki (1756-1830Ď), matematyk, astronom i filozof, w którego
dorobku cenne są m.in. prace pedagogiczne. Wiele uwagi poświęca w nich
metodom samokształcenia i samowychowania, słusznie więc uważa się go za
pioniera psychologii uczenia się i nauczania oraz metod pracy umysłowej
młodzieży i dorosłych (9Ď). Z kolei na poglądy Józefa Kalasantego
Szaniawskiego (1764-1843Ď) oddziałali nie tylko empiryści, ale też
filozofowie niemieccy, a szczególnie "Antropologia pragmatyczna" i "Krytyka
czystego rozumu" Immanuela Kanta (1724-1804Ď), pod którego kierunkiem
Szaniawski kształcił się w Królewcu. Rozwijanie samopoznania u ludzi
młodych, lecz dojrzałych do samoobserwacji, wspomaganej kwestionariuszem,
miało przyczynić się do twórczej działalności ich umysłu (10Ď).
Oryginalną koncepcję rozwoju i wychowania jednostki stworzył Bronisław
Ferdynand Trentowski (1808-1869Ď) w swoim dziele "Chowanna", czyli "System
pedagogiki narodowej, jako umiejętności wychowania, nauki i oświaty,
słowem, wykształcenia naszej młodzieży" (1842, wyd. 2. przerobione 1845Ď)
(11Ď). Mimo wyraźnych wpływów Hegla, Rousseau, Herberta oraz innych
filozofów i pedagogów poglądy Trentowskiego były nowatorskie i wyrażone w
specyficznej dla niego terminologii, począwszy od tytułu książki. Autor
wyróżnia kilka ogniw rozwoju psychiki. Pierwsze z nich są charakterystyczne
tak dla zwierząt jak i dla człowieka, następne - właściwe tylko
człowiekowi. Jakkolwiek szczegółowe wskazania pedagogiczne dotyczą przede
wszystkim okresów wcześniejszych, Trentowski podkreśla, że zmiany w
psychice człowieka zachodzą przez całe życie. Apogeum rozwoju przypada na
wiek dojrzały, do którego prowadzi kierunek "postępny"; kierunek "zwrotny"
wyraża się zaś w objawach zgrzybiałości starczej i powrocie do dzieciństwa.
Typowe właściwości kolejnych etapów rozwoju wyróżnił autor na podstawie
trafnych obserwacji, a tylko uporządkowanie faz i ich nazwy mają charakter
spekulatywny i nawiązują do dialektycznych triad Hegla (12Ď). Całość życia
można przedstawić jako zamknięte koło.
W wieku Xix zmienia się gruntownie oblicze wiedzy naukowej. Niektóre nowe
kierunki i prądy stanowią prawdziwą rewolucję, przekształcając
dotychczasowy obraz świata - ogromnie niejednolity i różnorodny - w wielkie
pole: badań empirycznych, gdzie spośród rozmaitych odkryć i teorii
wyłaniają się i rozwijają nie istniejące dotąd samodzielnie dyscypliny,
podporządkowane przedtem innym dziedzinom wiedzy. Tak doszło właśnie do
powstania pod koniec tego stulecia psychologii naukowej i do wyodrębnienia
się jej rozmaitych działów, m.in. psychologii rozwojowej. Jej podwalin
można dopatrywać się w Xix wieku przede wszystkim w naukach przyrodniczych
i wypracowanej przez nie metodologii. Z drugiej strony nie można też
pominąć uwarunkowań historycznych oraz gwałtownych zmian układów
gospodarczych i społecznych w ówczesnym świecie, rzutujących na
indywidualne losy człowieka.
Już Adolphe Quetelet (1791-1874Ď), uczony belgijski, zebrał w swoim
dziele "O człowieku i rozwoju jego zdolności (1842Ď) (13Ď) mnóstwo danych
empirycznych, dotyczących cech demograficznych, fizycznych i
psychologicznych, z których próbował wnioskować o ogólnych prawach rozwoju
dokonującego się pod wpływem przemian społeczno-historycznych. Wiele jego
postulatów metodologicznych znalazło odbicie we współczesnej psychologii
rozwoju człowieka, na przykład potrzeba badań podłużnych w różnych fazach
życia czy rygory rzetelności i różnoważności pomiarów. Zwrócił on również
uwagę na istnienie okresów krytycznych w rozmaitych stadiach rozwoju i na
pojęcie zdarzeń normatywnych zależnych od okresu życia.
Jednakże psychologia rozwoju czekała jeszcze dość długo na kontynuatorów
idei Tetensa, Queteleta czy Jędrzeja Śniadeckiego. Nauki przyrodnicze,
pozostające od połowy Xix wieku pod przemożnym wpływem ewolucjonizmu,
skierowały zainteresowania uczonych przede wszystkim na obserwacje rozwoju
dzieci, m.in. w celu zebrania danych porównawczych o przebiegu ontogenezy
różnych gatunków.
Karol Darwin (1809-1882Ď), którego teoria ewolucji okazała się bardziej
przekonująca od wcześniejszej teorii ekologicznej J. B. Lamarcka
(1744-1829Ď), twórcy nowożytnego ewolucjonizmu, prowadził obserwacje
rozwoju swojego syna Doddy'ego w latach 1840-1841. Wykorzystał je następnie
do porównawczej analizy zachowania ekspresywnego zwierząt i człowieka
(14Ď). Trzeba jednak nadmienić, że jeszcze w epoce przeddarwinowskiej D.
Tiedemann opublikował w Niemczech obserwacje swego syna od urodzenia do
wieku 2 lat i 6 miesięcy, zawierające naturalistyczny obraz jego
zachowania. Mniej więcej w tym samym czasie czyni to Pestalozzi,
obserwujący rozwój swego 3-letniego syna (15Ď).
Biografie dziecięce były metodą preferowaną także w badaniach nad
rozwojem wówczas, gdy psychologia stała się samodzielną dyscypliną naukową.
Czy jednak od razu rozwój człowieka stał się jej odrębną gałęzią? Na to
pytanie będziemy obecnie szukać odpowiedzi.
1.2. Psychologia rozwojowa na przełomie Xix i Xx wieku
Za umowną datę powstania psychologii jako nauki przyjmuje się datę
założenia pierwszego laboratorium psychologii eksperymentalnej w Lipsku w
1879 r. przez Wilhelma Wundta. Brak jednak takiej cenzury czasowej dla
różnych działów psychologii, w tym także dla psychologii rozwojowej,
jakkolwiek istnieją w tym zakresie rozmaite propozycje. Jedną z nich
przedstawia Robert B. Cairns (1983Ď). Wyróżnia on w dziejach psychologii
rozwojowej trzy okresy: formatywny (1882-1912Ď), środkowy (1913-1946Ď) i
nowoczesny (1947-1982Ď). W okresie formatywnym (|the |formative |period)
działają pionierzy interpretujący rozwój w ramach rozmaitych kierunków
psychologicznych; wyłania się wówczas wiele kontrowersyjnych problemów i
przeciwstawnych teorii; wiele uwagi poświęca się również zastosowaniom
koncepcji rozwojowych w praktyce, np. w dziedzinie opieki zdrowotnej i w
szkolnictwie. Okres środkowy (|the |middle |period), przypadający na lata
pomiędzy początkiem pierwszej i końcem drugiej wojny światowej, cechuje z
jednej strony tendencja do prowadzenia badań nad rozwojem (16Ď) w
specjalnie do tego celu powołanych instytutach i placówkach naukowych
(|institutionalization), z drugiej zaś pewne zróżnicowanie, rozproszenie
(|fragmentation) problematyki, tj. wydzielanie się specjalnych zagadnień i
obszarów uprawianych przez kręgi badaczy. Powstają też nowe trendy
teoretyczne, oparte w większej lub mniejszej mierze na klasycznych
kierunkach psychologii. Epokę nowoczesną (|the |modern |era) charakteryzuje
ekspansja a zarazem dojrzewanie (|expansion |and |maturation) ujawnionych
już wcześniej nurtów teoretycznych i badawczych, wzrost a następnie spadek
zainteresowania jednymi z nich (np. teoriami społecznego uczenia się), zaś
powrót do innych (np. do badań okresu wczesnego dzieciństwa czy też do
teorii Piageta). Oczywiście autor podkreśla, że brak perspektywy
historycznej utrudnia ocenę tak osiągnięć, jak i zamierzeń badawczych w
dwóch ostatnich dziesięcioleciach (lata 60. do 80.) Obecnie dołączyła się
do nich jeszcze jedna dekada, a zatem "teraźniejszość" psychologii
rozwojowej przesunęła się jakby w czasie.
Nie zamierzamy wypełniać tego podręcznika nadmiarem informacji
historycznych. Nasza próba będzie miała przeto z założenia charakter
wycinkowy - ograniczy się do zwięzłego i syntetycznego przedstawienia
najważniejszych faktów z historii psychologii rozwojowej. Po ukazaniu
zarysu periodyzacji ponad stuletnich jej dziejów jakby "z lotu ptaka" - a
posłużyliśmy się tu koncepcją Cairnsa - powróćmy do początków.
Początki te nie są łatwe do ustalenia. Nie można łączyć ich z powstaniem
laboratoriów psychologii eksperymentalnej Wundta, Fechnera, Webera, Jamesa
czy Galtona, gdyż nie zajmowano się w nich zagadnieniami psychologicznymi
ani psychofizjologią w aspekcie rozwojowym. Ponadto w związku z samym
terminem "psychologia rozwojowa" nasuwa się od razu pytanie o jej zakres
(17Ď). Jeśli przyjmiemy, że do podjęcia badań naukowych nad rozwojem
przyczynił się ewolucjonizm, a wielu uczonych było z wykształcenia
biologami, embriologami, fizjologami lub lekarzami, to czy nie należałoby
mniemać, iż obserwacje rozwoju dzieci były im potrzebne - podobnie jak
niegdyś Darwinowi - do celów porównawczych? Czym innym wydaje się jednak
wykorzystanie szczegółowych danych obserwacyjnych w określonym celu, czym
innym zaś podporządkowanie jednej dziedziny wiedzy innej jej gałęzi. Nie
ulega wątpliwości, że ewolucjonizm, a mówiąc szerzej, nauki przyrodnicze
oddziaływały do pewnego czasu zarówno na sposób zbierania materiałów o
rozwoju dziecka, jak też na teoretyczne założenia takich badań. Dość szybko
jednak na tej podstawie ukształtowała się odrębna dyscyplina
psychologiczna, psychologia rozwojowa, związana - silniej lub słabiej - z
psychologią wychowawczą, psychopatologią, psychologią zwierząt, a także, a
może przede wszystkim, z psychologią dziecka, którą swego czasu rozumiano
bardzo szeroko, a nawet nadano jej odrębną nazwę - pedologia, która jednak
nie utrzymała się.
Chyba nie bez racji Cairns podsuwa umowną datę powstania psychologii
rozwojowej: rok 1882. Wtedy to ukazała się w Niemczech książka Wilhelma
Preyera "Dusza dziecka", a Georges Stanley Hall zainicjował w Bostonie
wykłady o rozwoju dzieci. Kolejne naukowe inicjatywy i publikacje
następowały w zawrotnym, jak na owe czasy, tempie, żeby wspomnieć na
przykład założenie w 1891 r. przez G. S. Halla czasopisma "Pedagogical
Seminary", przemianowanego dwa lata później na "Journal of Genetic
Psychology", oraz innych periodyków (18Ď), a także powstanie w roku 1893
Sekcji badań nad dzieckiem przy amerykańskim stowarzyszeniu zawodowym
National Education Association, powstanie francuskiego towarzystwa
naukowego Societe Libre pour l'$¬%¦tude Psychologique de l'Enfant (1899Ď),
wydanie takich podstawowych dzieł, jak - obok wspomnianej już książki
Preyera - "Mental development of the child and the race" J. M. Baldwina
(1895Ď) czy "La psychologie de l'enfant: Les trois prźmieres ann¬%¦es B.
Pereza (1878Ď).
Metodą preferowaną w tym okresie było spisywanie przez rodziców biografii
własnego dziecka, obserwowanego w warunkach naturalnych. Wiele takich
biografii pojawiło się w drugiej połowie Xix wieku; jeszcze przed
wyłonieniem się psychologii rozwojowej jako odrębnej dyscypliny. Ich
wartość była różna, zależnie od tego, czy i w jakiej mierze obserwator
potrafił wyzbyć się subiektywnego spostrzegania zachowań dziecięcych.
Dopiero Preyer, będący z wykształcenia zoologiem i fizjologiem, sformułował
rygorystyczne zasady sporządzania notatek, które powinny być ciągłe
(każdego dnia co najmniej trzy obserwacje), natychmiastowe i obiektywne,
także w sensie rejestrowania faktów i zdarzeń bez ich selekcji i
specjalnego ich wywoływania (np. notowania wierszyków wyuczonych uprzednio
na pamięć). Nic dziwnego, że dzieło Preyera "Dusza dziecka. Spostrzeżenia
nad umysłowym rozwojem człowieka w pierwszych latach życia" (1882Ď) (19Ď)
stało się wzorem dla psychologów spisujących biografie swoich dzieci.
Do najbardziej znanych należą biografie zebrane i opracowane przez
Millicent W. Shinn (1900Ď), małżeństwo E. i G. Scupin (1907, 1910Ď), Jamesa
Sully'ego (1896Ď), Williama i Klarę Stern (1907Ď). Sully (1842-1923Ď),
jeden z pionierów psychologii angielskiej, wprowadza w swych "Studiach nad
dzieciństwem" (1895Ď) nowe wątki, zajmując się rozwojem wyobraźni i zabawy
oraz form twórczości artystycznej dziecka.
Teoretyczne i metodologiczne trendy w okresie kształtowania się
psychologii rozwojowej nie ograniczały się jednak do zbierania i
komentowania materiałów biograficznych. Obok nauk przyrodniczych podstawą
były nowe nurty w filozofii i socjologii, a także wzrastające
zapotrzebowanie pedagogów na wiedzę, która mogłaby dopomóc w racjonalnych
przeobrażeniach w szkolnictwie. Stąd narodziło się szczególne
zainteresowanie rozwojem umysłowym dzieci i młodzieży oraz konstruowaniem
narzędzi jego pomiaru. Te wszystkie tendencje absorbują ówczesnych
wybitnych uczonych, którzy niejednokrotnie, pozostając pod wpływem
biologii, fizjologii i ewolucjonizmu, uwzględniają lub¬8¦i sami tworzą
własne koncepcje i sposoby myślenia o rozwoju. Ukażemy to na przykładzie
najwybitniejszych postaci przełomu Xix i Xx wieku: G. Stanleya Halla,
Jamesa Baldwina i Alfreda Bineta.
Stanley Hall (1844-1924Ď) nazywany jest ojcem amerykańskiej psychologii
naukowej. Jego niezwykle wszechstronna działalność (20Ď) organizacyjna i
naukowa wiązała się ściśle z przenoszeniem na grunt amerykański
wspomnianych idei. Zainteresowania Halla psychologią rozwojową były
niezwykle rozległe. Najpierw rozpowszechnił metodę kwestionariuszową,
zastosowaną po raz pierwszy przez K. Langego w 1879 r. w Niemczech do
badania zasobu umysłowego dzieci w różnym wieku. Kwestionariusz Halla
zawierał 134 pytania odwołujące się do różnych dziedzin doświadczenia
dziecka rozpoczynającego naukę w szkole. Metoda ta stanowiła zalążek
późniejszych testów wiadomości i zdolności ogólnych oraz przyczyniła się do
przełomu w tradycyjnym procesie nauczania.
Teoretyczne poglądy Halla na rozwój człowieka kształtowały się pod
wpływem biogenetycznego prawa Ernsta Haeckla. Hall był rzecznikiem teorii
...
PacoPacoPaco