Stanis�aw Otok GEOGRAFIA POLITYCZNA GEOPOLITYKA - PA�STWO - EKOPOLITYKA Wydanie czwarte zmienione Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie lODD�bBbIb - -W Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1999 ^ i�. M. Piprek, A. Powieki, A. Ryttel, L. Zielaskowski Opracowanie map wed�ug koncepcji autora Andrzej Jarosz Redaktor Krystyna Wojtala Redaktor techniczny Bo�ena Siedlecka, Ewa Czubenko wyruumcJc w lyrana, a pansiwo Staje si� czym� barbarzy�skim i nieludzkim. ANDRZEJ FRYCZ MODRZEWSKI, Dzie�a wszystkie, ksi�ga II, str. 125, PIW, Warszawa 1953. 760341 OD AUTORA Copyright � by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 1996, 1997, 1998, 1999 Wydawnictwo Naukowe PWN SA ul. Miodowa 10, 00-251 Warszawa tel. (0-22) 695-43-21 e-mail: pwn@pwn.com.pl, http: //www.pwn.com.pl ISBN 83-01-12877-1 ^ 519 .0^6 W3 W za�o�eniu ksi��ka jest po�wi�cona przede wszystkim podstawom metodo- logicznym geografii politycznej. Zawiera om�wienie poj�� i metod, kt�rymi pos�uguje si� geografia polityczna oraz pr�b� wyja�nienia wybranych proces�w politycznych, maj�cych wymiar przestrzenny i globalny, jak koncepcje geopolity- czne, problemy ekopolityczne, uk�ady wewn�trznych si� politycznych oraz otwar- to�� polityczna pa�stw w okresie og�lnego zbli�enia i pr�b integrowania si�. Ksi��ka w takim uj�ciu nawi�zuje do zagadnie� najcz�ciej podnoszonych w publikacjach o tematyce geograficzno-politycznej za granic�, a kt�rych niedo- statek odczuwa si� w opracowaniach krajowych. Pewne zagadnienia, po�rednio wi���ce si� z prezentowan� koncepcj�, zilustrowano w ksi��ce jedynie w tabelach oraz na za��czonych mapach. Obj�to�� ksi��ki okre�li� Wydawca. O koncepcji ksi��ki pozytywnie wypowiedzieli si� profesorowie Remigiusz Bierzanek i Zbigniew Brzezi�ski oraz W�adys�aw Maria Grabski i Lech Dzier- �anowski. Jestem Im wdzi�czny za �yczliwo�� i czas, jaki po�wi�cili na przejrzenie pracy. Szczeg�lne podzi�kowania sk�adam Pani Barbarze Nowak za ogromny wk�ad pracy redakcyjnej - bez jej zaanga�owania i uporu wydanie ksi��ki by�oby ma�o prawdopodobne. Dzi�kuj� tak�e Pani Gra�ynie Pachnik za przeniesienie tekstu maszynopisu na dyskietk�. Stanis�aw Otok Wydawnictwo Naukowe PWN SA Wydanie czwarte zmienione Arkuszy drukarskich 12,5 Druk uko�czono w kwietniu 1999 r. Sk�ad: Phototext, Warszawa Druk: Drukarnia Wydawnictw Naukowych SA ��d�, ul. �wirki 2 l PROBLEMY GEOGRAFII POLITYCZNEJ � co to jest geografia polityczna, jej dzieje i tematyka badawcza - obszary polityczne - geopolityka - klasyczne koncepcje: geograficzna o� historii, Heartland, Rimiand - regiony geostrategiczne - nowy lad �wiatowy - geografia polityczna na �wiecie i w Polsce dzi� 1.1. KSZTA�TOWANIE SI� POJ�� I PODSTAWOWYCH KIERUNK�W GEOGRAFII POLITYCZNEJ W UJ�CIU HISTORYCZNYM Geografia polityczna r�ni si� zakresem nauczania i bada� od pozosta�ych ga��zi nauk geograficznych, fascynuj�c zar�wno student�w, jak i polityk�w zajmu- j�cych si� innymi dziedzinami. Korzenie geografii poli- tycznej si�gaj� arystotelesowskiego modelu pa�stwa do- skona�ego. Geografi� polityczn� interesowali si� m.in. Herodot, Platon i Strabon. Jej historia liczy wi�c ponad 2000 lat, jednak ci�gle wydaje si�, �e znajduje si� ona we wst�pnym stadium rozwoju. Dzieje geografii poli- tycznej s� histori� jej rozkwit�w i upadk�w, zale�nie od powstawania i zanikania stymuluj�cych j� r�nych idei politycznych zwi�zanych z rozwojem ludzko�ci. Nie ma dotychczas jednej og�lnie akceptowanej de- finicji geografii jako nauki, tym samym nie istnieje te� jednoznaczne okre�lenie geografii politycznej. Poszcze- g�lni autorzy widz� r�nie jej zakres, odmiennie pola dzia�ania, a w zwi�zku z tym przypisuj� jej inne cele. Wszyscy jednak uwa�aj� proces polityczny i przestrze� za podstawowe atrybuty geo- grafii politycznej. Krytycy i przeciwnicy geogra- fii politycznej jako odr�bnej nauki uwa�aj�, �e brak �ci�le okre�lonego przedmiotu bada� oraz wyra�nych granic oddzielaj�cych j� od innych dyscyplin uniemo�- liwia badanie zjawisk, dotycz�cych zar�wno sfery poli- tyki, jak i przestrzeni. Twierdz� te�, �e bez wytyczenia okre�lonego pola badawczego nie mo�na sformu�owa� poprawnych i precyzyjnych wniosk�w. S� to jednak . ^ , - r--~-"-^---vv puln.yczliyuli upitiwiiici <-I\J Z-OJ- mowama si� r�wnie� geografi� polityczn�. Niewa�ne jest, jak zdefiniujemy geografi� polityczn�, natomiast wa�ny jest wk�ad geografii politycznej w por�w- naniu z innymi naukami politycznymi do poznania przestrzeni geograficznej l zachodz�cych w niej proces�w politycznych. Geografi� polityczn� zajmuj� si� r�wnie� politolodzy, socjolodzy, historycy l mm specjali�ci nauk spo�ecznych, przyczyniaj�c si� znacz�co do poznania rzeczywisto�ci politycznej. Zaplecze badawcze geograf�w politycznych w swej istocie jest tak ro�ne, jak r�ne s� przedmioty i zakres ich bada�. Tematyk� badawcz� geografii politycznej mo�na podzieli� na trzy zakresy. Pierwszy obejmuje badanie obszar�w politycznych, drugi - ognis- kuje si� na pa�stwie, trzeci - najbardziej wsp�czesny - uwzgl�dnia podej�cie behawioralne do proces�w politycznych. W ostatnich 40 latach obserwujemy wyra�ne zmiany w orientacji badawczej wielu geograf�w politycznych. 1.1.1. BADANIA OBSZAR�W POLITYCZNYCH Podstawowym problemem geografii politycznej od jej zarania do czas�w wsp�czesnych jest powi�zanie polityki we wszystkich jej przejawach ze �rodowis- kiem naturalnym (przestrzeni�). Gdy Arystoteles (384-322 r. p.n.e.) tworzy� model "pa�stwa", bada� zale�- no�ci wyst�puj�ce pomi�dzy ludno�ci� a terytorium przez ni� zamieszka- nym. Okre�la�, jakie funkcje powinna pe�ni� stolica, armia, granice i inne czynniki w odniesieniu do �rodowiska naturalnego, a szczeg�lnie w zale�no�ci od klimatu, kt�ry uwa�a� za czynnik determinuj�cy funkcjonowanie pa�stwa. Deterministyczne podej�cie do wielu zagadnie�, kt�re z�o�y�y si� na podstawy koncepcji geografii politycznej, przetrwa�o do dzi� w pogl�dach niekt�rych geograf�w. Strabon, grecki geograf i podr�nik, opisa� znany mu �wiat w dziele Geo- grafia z�o�onym z 17 ksi�g (ponad 300 lat po Arystotelesie). Jego dzie�o by�o przeznaczone dla praktyk�w - g��wnie wojska i administrator�w - zarz�dzaj�- cych imperium rzymskim, jednak podobnie jak Arystoteles by� on "etnocent- rykiem", tzn. wierzy�, �e jego ojczyzna ma idealne warunki przyrodnicze (klimat) i stosuje najlepsz� technik� rz�dzenia. Po upadku Rzymu i wzro�cie wp�yw�w chrze�cija�stwa nast�pi� w Europie zast�j w rozwoju geografii. W �wiecie muzu�ma�skim natomiast, szczeg�lnie w�r�d kupc�w arabskich, historyk�w, podr�nik�w i filozof�w, rozwija�a si� ona znakomicie. Jednym z najbardziej znanych podr�nik�w by� Abd al-Rahman ibn Chaldun (XIV w.), kt�ry przedstawi� uog�lnienia dotycz�ce najpot�niej- szych jednostek politycznych jego czas�w oraz ich zwi�zku ze �rodowiskiem geograficznym. Jego badania dotycz�ce istoty rozwoju jednostek politycznych prowadzi�y do teorii o politycznej integracji i dezintegracji, a w ko�cu do koncepcji cyklicznego rozwoju pa�stwa. Do pogl�d�w Arystotelesa i Strabona VV/:uuga\;uin-> JC JcunaK pewnymi nuwyun cu^cliLtuui. Jcun^m z. 1111^11, iyyuwyui dla �redniowiecza, by� pogl�d, �e �wiatem i spo�ecze�stwem rz�dzi wola Bo�a. �ladem staro�ytnych filozof�w pod��y� te� Ch.L. de Montesquieu (1689-1755), kt�ry podkre�la� znaczenie krajobrazu i klimatu w formowaniu system�w rz�d�w. Dostrzega� wiele powi�za� mi�dzy gospodark� roln�, zalud- nieniem, systemami politycznymi i zatrudnieniem, obszarem pa�stwa, �yzno�ci� gleb i sposobem rz�dzenia. Ksi�gi 15 i 17 jego dzie�a O duchu praw s� przenik- ni�te skrajnym determinizmem geograficznym. Bardziej demokratyczny i liberal- ny od Montesquieu by� G. Buffon (1707-1788), kt�ry odrzuca� determinizm, a m�wi� raczej o wzajemnym wp�ywie cz�owieka i �rodowiska: "ca�a przestrze� Ziemi nosi dzi� na sobie �lady mocy ludzkiej, kt�ra jakkolwiek podlega naturze, cz�sto uczyni�a wi�cej ni� ona", w czym by� bliski wsp�czesnej nauce francuskiej. W po�owie XVII w. W. Petty, lekarz, wyk�adowca anatomii w Oxfordzie, kartograf, politolog i ekonomista, opublikowa� prace The Political Anatomy of Ireland oraz Political Arithmetic, w kt�rych om�wi� znaczenie terytorialnych i demograficznych czynnik�w dla pot�gi pa�stwa. C. Ritter w Berlinie pod koniec XIX w. wysun�� cykliczn� teori� rozwoju pa�stwa, podobn� do teorii A. ibn Chalduna, lecz opart� na analogii do rozwoju organizmu. Jego ksi��ka: Die Erdkunde im Verhaltnis �ur Natur und Geschichte des Menschen, oder allgemeine vergleichende Geographie (Berlin 1817) by�a pierw- sz� pr�b� utworzenia modeli w geografii politycznej. Termin ,,geografia politycz- na" pojawi� si� w XVIII w. m.in. w pracach ekonomisty francuskiego A.R. Turgota oraz u filozofa niemieckiego I. Kanta, kt�ry geografi� polityczn� uwa�a� za dyscyplin� zajmuj�c� si� badaniem zale�no�ci mi�dzy poszczeg�lnymi jedno- stkami politycznymi a ich fizycznogeograficznym zapleczem, w Polsce po raz pierwszy pojawi� si� w ksi��ce K. Wyrwicza wydanej w 1768 r. 1.1.2. BADANIA NAD PA�STWEM W XIX w. �ciera�y si� pogl�dy racjonalistycznego indeterminizmu, kt�ry upatrywa� przyczyny kszta�towania si� stosunk�w spo�ecznych i politycznych w woli jednostek, z pogl�dami deterministycznymi, wed�ug kt�rych by�y one niezale�ne od woli cz�owieka. Racjonalistyczny indeterminizm za- k�ada w konsekwencji demokracj�; pa�stwo i spo�ecze�stwo jest tworzone z woli jednostek (umowa spo�eczna), a jest rz�dzone wed�ug tej woli (demokracja). Determinizm natomiast jest w swej konsekwentnej formie albo teokratyczny - powstanie i upadek pa�stw jest dzie�em Boga, albo przyrodniczy - przyczyn� powstania i rozwoju pa�stw i spo�ecze�stw s� warunki naturalne, czyli warunki geograficzne, albo rasa, czyli warunki biolo...
ortega11111