Paweł Rybicki - Z podstawowych zagadnień grupy społecznej.pdf - Procesy grupowe(1) - amlt

Paweł Rybicki

Z PODSTAWOWYCH ZAGADNIEŃ GRUPY SPOŁECZNEJ*

Zbiór i grupa

Podstawą istnienia grupy społecznej jest fakt życia zbiorowego. Samo

jednak istnienie zbiorowości nie stanowi jeszcze o powstaniu i

utrzymywaniu się społecznych ugrupowań. Zbiór oznacza, że w tym samym

okresie pędzi obok siebie życie wielość podobnych do siebie osobników;

mówiąc o grupie zakładamy natomiast nie tylko współistnienie zbioru

ludzi, lecz zakładamy także, że między tymi osobnikami zachodzą

określone procesy życia społecznego, chociażby w postaci

najogólniejszych przejawów stosunkowania człowieka do człowieka. Toteż

nie każde zjawisko, które na zewnątrz przedstawia się jako zbiór ludzi,

jest przez to samo ugrupowaniem społecznym. Kiedy patrzymy na

przechodnia, masę przechodniów, przesuwa się przed nami mnogość ludzi,

zebranych na niewielkim obszarze i przestrzeni, i wrażenie zbioru jest

nam dane. Brak nam jednak przekonania, że ludzi tych łączy wewnętrzny

związek i stąd ta masa nie posiada dla nas charakteru społeczności. Ale

jest inaczej, gdy nagle przechodniów skupi jakiś nieszczęśliwy wypadek

na ulicy, a nawet się złączą, dając wyraz litości czy oburzeniu, niosąc

pomoc czy karząc sprawcę zdarzenia i tak powstaje, chociaż po kilku

chwilach się rozproszy, w krótkim swym istnieniu nie już tylko jako

szereg oddzielnych jednostek, lecz jako pewna całość, złączona wspólnym

celem, przeżyciem, podsycająca się przez wzajemne oddziaływanie,

znajdująca wyraz we wspólnej postawie lub w dokonanym czynie.

Rozróżnieniu od zbioru ludzi, określonego tylko przez warunki

zewnętrzne (wspólność przebywa w danym czasie, na pewnym odcinku

przestrzeni), zbiór zespolony wzajemnym wewnętrznym ustrojem jego

członków nazywamy grupą społeczną. Gdy zatem, w przeciwieństwie do

luźnej masy tworów ulicznych, tłum zebrany dzięki jakiemuś

nadzwyczajnemu zdarzeniu, skupiony naokół lub przywódcy uznajemy za

grupę społeczną, taką właśnie łączność należących do zbioru ludzi mamy

wtedy na myśli. W rzeczywistości nieraz niełatwo jest jednak określić,

kiedy mamy przed sobą zbiór nietworzący jeszcze żadnej społeczności, a

kiedy już zaczyna się istnienie grupy. W grupach krótkotrwałych

istnienie stosunku między zebranymi ludźmi, ich wewnętrzne zespolenie

jest jasno widoczne i dostatecznie wyraźne.

Istnienie grupy społecznej można stwierdzić o wiele łatwiej i pewniej

wtedy, kiedy zbiór ma trwałe i określone związki. Takim zbiorem,

którego charakter społeczny występuje wyraźnie jest rodzina. A więc

najpierw rodzina w znaczeniu najciaśniejszym, złożona z rodziców i

dzieci - odgrywa przeważającą rolę w nowożytnych społeczeństwach

europejskich. Przedstawia ona współpracowanie niewielkiej liczby

jednostek, które łączy ze sobą kilka typowych związków: stosunek

rodziców między sobą, stosunek rodziców do dzieci i dzieci do rodziców,

wreszcie stosunki między rodzeństwem. Stosunki te nie mają charakteru

identycznego w poszczególnych rodzinach, wszelkie ich wy stanowią

jednak indywidualne odchylenia i odmiany w granicach ujętych przez

naturalne węzła rodzinnego oraz odpowiadające mu urządzenia stale i

powszechnie obowiązujące w środowisku kulturalnym. W rodzinach

tworzących liczniejsze ugrupowania krewnych (rzymskiej,

południowosłowiańskiej) związki pomiędzy członkami grupy rodzinnej są

liczniejsze i bardziej skomplikowane, odpowiednio do większego

zróżnicowania w samych związkach pokrewieństwa, drugiej strony,

liczebność ugrupowania nie musi jednak wpływać na rozmaitość tych

węzłów, które ugrupowania zespalają ze sobą. W zawiązanym dla jakiegoś

specjalnego celu stowarzyszenie chociażby liczebnie większym, wszystkie

lub prawie wszystkie relacje między członkami grupy mogą być tego

samego typu.

Związki między ludźmi jako istotami świadomymi, tego pokroju co

wspomniane już wzajemne związki głów rodziny, określamy jako stosunki

społeczne. Stosunki społeczne, których istnienie zauważymy w grupach,

nie są zjawiskiem społecznym najprostszym. W każdym stosunku można jako

jego element wyróżnić czynność jednostki ludzkiej, zwróconą ku innej

czy ku innym jednostkom. W pojęciu społecznego mieści się już natomiast

wzajemne odniesienie się do siebie dwóch przynajmniej jednostek

ludzkich; przy czym wzajemność nie oznacza bynajmniej, by

ustosunkowanie obu było to samo, lecz tylko to, że ustosunkowanie obu

osób do siebie pozostaje we wzajemnej zależności. Stosunki społeczne

nie przedstawiają się w różnych grupach jednakowo. W niektórych grupach

stosunki te opierają się na ustawicznej bezpośredniej styczności

członków grupy, jak to jest w rodzinie i w niektórych mniej licznych

stowarzyszeniach. W innych grupach, w szczególności liczebnie

większych, podłożem stosunków są natomiast styczności wtórne; występuje

tu konieczny element pośrednictwa w stosunkach między członkami

społeczności, przy czym czynnikiem pośrednictwa są bądź osoby, bądź

rzeczy, bądź wreszcie wartości idealne.

Nie każdy jednak fakt stosunku społecznego między ludźmi tworzy grupę

społeczną. W życiu codziennym raz po raz ustosunkowujemy się do innych

ludzi bez świadomości, że stanowimy z nimi jakiekolwiek ugrupowanie

odrębne. Stosunek dwu lub więcej ludzi, oparty na sympatii, niechęci,

zainspirowaniu lub potrzebie, może trwać długo, może znajdować wyraz

nie tylko w żywionych przez nich uczuciach i sądach, ale i w

działaniach, a pomimo tego grupa społeczna jeszcze nie powstaje.

Charakterystycznym przykładem mogą być właśnie w przeciwieństwie do

wspomnianych rodzin, tego typu, co rzymska lub południowosłowiańska,

zbiory krewnych dalszych w nowoczesnych społeczeństwach europejskich.

Zazwyczaj krewni ci utrzymują między sobą pewne stosunki, jednak

najczęściej o jedności grupowej nie może już być mowy. Ażeby bowiem

istniała grupa społeczna, nie wystarcza pęk stosunków w obrębie danego

zbioru ludzi, lecz nadto musi być jeszcze pewne wspólne ustosunkowanie

się wszystkich do ich związku jako osobnej całości. Niekiedy

ustosunkowanie takie znajduje i wspólnym odniesieniu się wszystkich do

jednej osoby; taki charakter ma w rodzinie typu patriarchalnego

stosunek wszystkich członków grupy do głowy rodziny. W innych

przypadkach dobitniej występuje wspólne ustosunkowanie wszystkich do

rzeczy stanowiących własność grupy, lub też do szczególnie jej

właściwych innych wartości. Jakikolwiek zresztą jest wyraz tego

ustosunkowania - grupa i dopiero wtedy, gdy zbiór ludzi nie tylko łączą

luźne poszczególne stosunki, lecz gdy sami uczestniczą w życiu

zbiorowości czują i ujmują się w zakresie tych stosunków jako odrębna

całość.

Uświadomiona tak przez członków zbioru grupa przedstawia osobną jedność

w świecie ludzkich działań. Toteż istnienie grupy uwydatnia się przede

wszystkim w aktach i czynach, których powodem ich znaczenia nie

odnosimy do poszczególnych (chociażby wszystkich nawet) jednostek i

należących do grupy, lecz do niej samej jako do osobnego podmiotu

działania. Oczywiście wypada, aby pilnie odróżniać działanie grupy od

takich samych czy podobnych czynności, wykonywanych przez członków

grupy. Jeżeli na wsi w porze żniw wszyscy lub przeważająca liczba

mieszkańców ma pole i tam oddaje się pracy żniwiarskiej, jest to

wspólna czynność poszczególnych jednostek, należnych do grupy

wiejskiej, której jednak nie ma potrzeby uznawać za osobną działalność

grup, inaczej już rzecz się przedstawia, kiedy mieszkańcy wsi zgromadzą

się na wspólne zebranie i tam podejmą jakąś uchwalę lub gromadzkie

postanowienie. Uchwała taka nie da się odnieść do poszczególnych ludzi

i nie ma w ogóle znaczenia, jeśli nie uznamy trwałego lub przejściowego

zespolenia liczby jednostek w osobną jedność grupy społecznej. Rada

rodzinna, która na swych zebraniach, waży i rozstrzyga obchodzące

całość rodziny sprawy, każde stowarzyszenie podejmujące i stanowienia i

uchwały, państwo, określające swój stosunek do własnych obywateli lub

do innych państwowych, dają nam powszechnie znane przykłady

działalności grupy. W niektórych i stowarzyszeniach, zwłaszcza

liczebnie niewielkich, w czynnościach grupy uczestniczą zazwyczaj

wszyscy jej członkowie. W grupach o wielkiej liczebności natomiast

czynności grupy bywają często spełniane przez przedstawicieli czy

funkcjonariuszy i przybierają niekiedy przy tym charakter działań

dokonywanych przez jednostki. Lecz oceniając te działania, rozumiemy,

że jednostki, które je spełniają, reprezentują grupę i że czynności ich

o tyle mają znaczenie, o ile uważane są za właściwy wyraz stanowiska;

Jedną z najważniejszych czynności grupy jest stanowienie norm

postępowania, które i wiązywać członków ugrupowania. Ta czynność

odgrywa wielką rolę, zwłaszcza w grupach długotrwałych. Są natomiast

inne grupy, w których działanie grupowe przybiera charakter całkiem o

pozanormatywnych i spontanicznych wystąpień. Tak działa tłum

rewolucyjny, który zdobywa lub niszczy pałac władcy. Kiedy w kole

towarzyskim zespolonym wspólnością nastroju wytwarza się to, co

nazywamy zabawą, widzimy w tym także czynność grupy, chociaż tak między

działaniami jednostek a działaniem zbiorowości społecznej wydaje się

trudniej można określić jako czynność grupy to wszystko, co nie ma

piętna czynu indywidualnego dokonywanego przez jednostkę, a co nie jest

także tylko szeregiem podobnych działań indywidualnych. I jest

czynnością grupy to, co ma charakter jednego i poza indywidualnego

działania.

Jednolite wystąpienia grupy, działania, których ona dokonuje,

atmosfera, którą tworzy, grupę jako osobną całość ujmują nie tylko

przynależne do niej jednostki, lecz także pozostali osobnicy i

ugrupowania, o ile tylko stykają się z jej działalnością. Działacz

polityczny i czynienia z obcą sobie partią polityczną, może pozostawać

w różnym stosunku do poszczególnych jej działań swoje przekonania

stosuje do Partii jak do zbiorowości odrębnej.

Tym bardziej grupy: dwóch plemion, dwóch miast, dwu stowarzyszeń -

każde ugrupowanie nie zwraca się poszczególnego szeregu jednostek,

należących do drugiej zbiorowości, lecz ujmuje tę zbiorowość jako

jedną: w swoim postępowaniu i działaniu. Jako takie jedności grupy

przeciwdziałają sobie i zwalczają, albo też współdziałają ze sobą i

łączą się w nowe ugrupowania społeczne.

Charakter grupy

Wyróżniliśmy w pojęciu grupy (zgodnie z przeważnie ustalonymi w

socjologii pojęciami) trzy elementy: a) zbioru ludzkiego, b) element

stosunku (-ów) społecznego (-nych) łączącego (-cych) uczestników -

zbioru, c) uświadomioną sobie przez uczestników zbioru jedność grupy,

która wyraża się w grupowych czynnościach o pozaindywidualnym

charakterze. Za pomocą tych elementów określone pojęcie grupy jest

bardzo rozległe. W jego zakresie mieści się tak dobrze ród, plemię,

naród, jak gmina wyznaniowa, towarzystwo naukowe, klasa szkolna, tłum

rewolucyjny - słowem wszelka zbiorowość, mała czy wielka, jaką można

tylko spotkać w życiu. Używając też pojęcia grupy, socjologia sądzą w

niczym bliższych cech danej zbiorowości i celowo posługuje się pojęciem

najszerszym obejmującym wszelkie zbiorowości życia społecznego.

Każdy z trzech elementów wymienionych ma dla teorii grup społecznych

doniosłe znaczenie. Kwestia zbioru jako niezbędnego substratu zjawiska

społecznego jest bardzo ważna; przy tym zbiór oznacza - mnogość

osobników, która może, lecz nie musi być przestrzennie wydzielona od

innych osobników. To, że zbiory, które dzięki powstałym układom

stosunków społecznych oraz wytworzonemu innych jedności stają się

grupami, mogą być bardzo różne, łatwo uchwycić; chociażby olbrzymie w

liczebności zbiorów nasuwają się nam w jakimkolwiek zestawieniu grup

społecznych. Znacznej różności zbiorów uwydatnia się atoli dopiero w

związku z ujęciami klasyfikacyjnymi i dalszymi badaniami teorii grup

społecznych. Do dwóch dalszych elementów - stosunku społecznego i

odrębnej jedności grupy - są one obydwa określenia grupy równie

zasadnicze i charakterystyczne, jakkolwiek ich przejawy nie w każdej

występują z jednakową wyrazistością. Na ugrupowaniach liczebnie

mniejszych wyciskają częściej piętno przede wszystkim bezpośrednie

stosunki członków między sobą. Jednolity zaś charakter grupy wyraża się

niekiedy raczej w jej atmosferze i wynikających z doboru

indywidualności rysach duchowej, aniżeli w ściśle określonych

wystawieniach. Przeciwnie, w grupach liczebnie wielkich działaniom

przez nie spełnianym i posiadanym przez nie szczególnym właściwościom,

zbiorowym symbolom, zwierzchnictwu, grupa wyraźnie przedstawia się jako

jedność tak swoim członkom, jednostkom i ugrupowaniom. Natomiast bardzo

zazwyczaj skomplikowana sieć stosunków, łączących członków wielkiej

grupy, ujawnia się dopiero drogą refleksji i analizy.

Jakkolwiek jednak element grupy wysuwa się na plan pierwszy w

konkretnym przypadku, zagadnienia stosunku społecznego jako właściwego

źródła społeczności pozostaje jednym z najbardziej zawikłanych

zagadnień wstępnych we wszelkim rozważaniu grup społecznych,

wyprzedzających pro-klasyfikacji i teorii szczegółowej. Obserwacja

potocznego życia społecznego poucza, że stosunki między ludami tak w

grupach, jak i poza ugrupowaniami mogą mieć treść bardzo rozmaitą. Lecz

właśnie dlatego nasuwa się pytanie, czy stosunki społeczne, a w

szczególności stosunki, dzięki którym późniejsze zbiory ludzi - gromada

ludzi na ulicy, mieszkańcy danego terytorium, zbiór jednostek danego

pochodzenia biologicznego - stają się grupą społeczną, są zawsze tym

samym rodzajowo skupiskiem o specyficznym tylko zabarwieniu treściowym,

czy też są różne w różnych przypadkach. Na czym w takim razie ta

zasadnicza różność polega.

I Odpowiedź na pytanie tak postawione zdają się dawać niektóre

klasyfikacje grup społecznych. Gdy Maunier w swych Essais sur les

groupements sociaux wyróżnia grupy oparte na pokrewieństwie

w sąsiedztwie terytorialnym (wspólnocie terytorialnej) i (wspólnej)

działalności, jest to jakby podział oparty na rozróżnieniu głównych

typów stosunków między ludźmi. Wnikając jednak bliższe klasyfikację,

przekonujemy się, że wskazuje ona raczej czynniki, dzięki którym

powstają stosunki i formują się ugrupowania, aniżeli różność rodzajowa

samych stosunków. Bo przecież stosunek wyraz sympatii, czy stosunek

wzajemnej pomocy lub współpracy może istnieć tak samo w grupie i jak

sąsiadów, jak i w jakimkolwiek groupement de l'activite i trudno by

zdefiniować wyłączność jakiegokolwiek stosunku społecznego dla

któregokolwiek z tych ugrupowań.

Głębiej w istotę stosunków społecznych wnika podział taki, jak dane

przez Durkheima rozróżnienie nie grup opartych na solidarności

mechanicznej i grup opartych na solidarności organicznej. I tu także

jest wskazana nie tyle różność stosunku społecznego, ile raczej dwa

różne źródła jednego stanowiska ujętego jako fundament grupy -

solidarności społecznej. Rzecz inna, że ta solidarność nie zdaje się

jednym i tym samym w obu przypadkach.

Istnieje jednak rozróżnienie stosunków między ludźmi znane w teorii i

znane w życiu praktycznym, które rozumieć można jako wskazanie dwóch

różnych rodzajów stosunku społecznego. Rozróżnienie to odnajduje się

już na drodze analizy najprostszego społecznego procesu, procesu

zbliżenia jednostki ludzkiej do drugiej jednostki. Człowiek, zbliżając

się do drugiego człowieka, może czynić z potrzeby towarzystwa, na

podstawie pewnego pociągu do drugiej osoby, wywołanego chociażby

zewnętrznym wyglądem, na podstawie sympatii. Inny charakter ma

natomiast zbliżenie się jednostki która nie mogąc podołać w wykonaniu

jakiejkolwiek trudniejszej czynności, chociażby z za fizycznej, zwraca

się do drugiej jednostki o pomoc i współdziałanie. Różnica, która

uwydatnia się dwóch tych czynnościach społecznych, nie jest przy tym

tylko różnicą motywu, który w jednym przypadku skłania jednostkę do

zbliżenia się do drugiej jednostki, lecz przedstawia różność rodzaju

ustosunkowania człowieka do człowieka.

Wszystkie zjawiska ustosunkowania człowieka do człowieka i wszystkie

stosunki i można podzielić zgodnie z tym rozróżnieniem na dwa rodzaje:

stosunki społeczno-osobowe jednostki, których zawartość stanowią

odniesienia się ludzi do ludzi jako „wartości społecznych"

(terminologii Znanieckiego). Stosunki społeczno-rzeczowe to takie,

które zawierają odniesienie się osób uczestniczących do jakichkolwiek

wartości pozaosobowych i które przychodzą dopiero na podstawie tego

elementu do skutku. Wartości te nie są wartościami materialnymi; mogą

to być tak samo wartości idealne, należące do sfery religii, i

poznania.

Stosunki społeczne pierwszego rodzaju (osobowe) są więzią wyraźnie

zespalającą niektóre ugrupowania. Charakterystycznym przykładem grup

opartych na stosunkach osobowych są zespoły przyjacielskie i

koleżeńskie; należą tu także różne koła towarzyskie, od nie skupionych

ugrupowań z okresu wakacyjnego aż po grupy towarzyskie, utrzymujące się

całego systemu zwyczajów i obyczajów. Jako przykład grupy o zupełnie

przeciwnym cechach na wymienić towarzystwo handlowe. Tu więzią

zespalającą ludzi nie są uczucia o pokroju zainteresowania, nie są

upodobania dotyczące osobowości, lecz wzgląd na wartości, sami

uczestnicy grupy przyjmują za cel naczelny działania zespołowego. Gdyby

pośród ekonomistów-socjologów dopatrywać się w rynku rysów ugrupowania

społecznego, znaleźlibyśmy przykład układu społecznego, opartego na

rzeczowych stosunkach.

Liczba ugrupowań oparta na stosunkach o charakterze rzeczowym jest

bardzo wielka ogranicza się bynajmniej do dziedziny życia

gospodarczego. Niewątpliwie stosunki takie, jakie " ekonomiczne, noszą

szczególnie wyraźne piętno „rzeczowości" i podobne znamię majątkowe

podstawowych zagadnień grupy społecznej w znacznej mierze wyrastające z

tych stosunków ugrupowania. Ale rzeczowość w przyjętym tu znaczeniu nei

występuje tylko wtedy, gdy chodzi o wartości ekonomiczne, lecz w ogóle

tam wszędzie, gdzie stosunki między ludźmi mają jako podstawę

jakiegokolwiek rodzaju ustosunkowania tych ludzi do innych, i grupy

ludzi, przedmiotów. Cechę rzeczowości mają stosunki, jakie zachodzą

między uczonymi których zainteresowania i badania dotyczące jednego

przedmiotu łączą, skłaniają do wymiany i wyników naukowych i skupiają w

naukowe zrzeszenia. Grupa techników pracujących nad systemem sieci

komunikacyjnej, klub sportowy zespolony wspólną członkom chęcią

osiągnięcia siły fizycznej tworzą podobne przykłady stowarzyszeń, w

których element rzeczowy stanowi wiele dla stosunków społecznych. Wiemy

zaś, jak stosunek do wartości religijnych jest substratem Majenia wielu

bardzo ważnych grup społecznych.

Paweł Rybicki - Z podstawowych zagadnień grupy społecznej.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: