LEKCJA SZÓSTA
Czas przeszły
Poprzednia lekcja dotyczyła czasu teraźniejszego w quenyi, którego zazwyczaj używa się do opisania trwającej czynności w teraźniejszości. W quenyi istnieją jednak różne czasy obejmujące cały podział na przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, a to opowiedzenia przeszłych wydarzeniach używa się czasu przeszłego.
W języku polskim większość form czasu przeszłego tworzy się przez końcówki -ł, -ła i -ło, np. pełniła jako czas przeszły czasownika pełnić. W quenyi większość form czasu przeszłego powstaje podobnie, za pomocą końcówki dodawanej do rdzenia wyrazu. O ile nam wiadomo, wszystkie czasowniki w czasie przeszłym kończą się na -ë (chociaż po tej samogłosce mogą być dodane oczywiście inne końcówki, jak na przykład mnoga końcówka -r używana w przypadku podmiotu w liczbie mnogiej). W wielu przypadkach samogłoska -ë jest częścią końcówki -në, która zdaje się być najogólniejszą końcówką czasu przeszłego.
Jak mówiliśmy w poprzedniej lekcji, większość czasowników quenejskich to czasowniki z rdzeniem na A, co znaczy że kończą się one na samogłoskę -a. Czas przeszły tych czasowników tworzy się zazwyczaj prosto, przez dodanie końcówki -në. Przykładowo, Etymologie wspominają słowo orta- "podnosić" (patrz hasło ORO), a w Namárië w WP znajdujemy jego formę przeszłą ortanë Inne przykłady z notatek Tolkiena:
ora- "skłaniać", czas przeszły oranë "skłonił" (VT41, s. 13, 18)
hehta- "wykluczać", czas przeszły hehtanë "wykluczył" (WJ, s. 365)
ulya- "nalewać, lać się", czas przeszły ulyanë "nalał" (Etym, hasło ULU)
sinta- "blednąć", czas przeszły sintanë "zbladł" (Etym, hasło THIN)
Możemy dodać tu czasownik ahyanë "zmienił się", potwierdzony tylko w tej właśnie formie przeszłej w pytaniu manen lambë Quendion ahyanë[?] "jak zmienił się język Elfów?" (PM, s. 395). Czasownik "zmieniać się" brzmi zatem ahya-.
Jeśli chodzi czasownik ava- (znaczący najwyraźniej "odmawiać, zabraniać") Tolkien zanotował, że jego forma czasu przeszłego avanë "wskazywała, że nie był to z początku rdzeń <<mocny>> czyli podstawowy". To drugie określenie znaczy mniej więcej to samo, co czasownik pierwotny. Tolkien określił avanë "słabą" formą czasu przeszłego (WJ, s. 370). Prawdopodobnie dotyczy to wszystkich rozważonych dotąd form przeszłych. (Nie wiadomo dokładnie co Tolkien nazwałby "mocnym" czasem przeszłym. Być może użyłby tego terminu wobec czasu przeszłego tworzonego za pomocą wrostka nosowego - patrz niżej.)
Musimy rozważyć również czasowniki "podstawowe", "pierwotne", czasowniki bez końcówek, które w przeciwieństwie do poprzedniej grupy nie mają końcowej samogłoski: czasowniki takie jak sil- "świecić", tir- "patrzeć", mat- "jeść".
Wygląda na to, że końcówka -në używana jest do budowania czasu przeszłego również niektórych czasowników podstawowych. Tolkien wspomniał tirnë jako czas przeszły czasownika tir- "patrzeć" (Etym, hasło TIR), oraz zacytował tamnë jako czas przeszły tam- "stukać" (Etym, hasło TAM). W tych przypadkach -në dodane do rdzenia czasownika nie tworzy niedozwolonej zbitki spółgłosek - zarówno rn jak mn mogą występować zgodnie z fonologią quenejską. Z tego powodu końcówka -në prawdopodobnie może być dodawana również do rdzeni zakończonych na -n, gdyż nn jest także w pełni dopuszczalną kombinacją w quenyi. Przykładowo czas przeszły czasownika cen- "widzieć" to najpewniej cennë "widział", chociaż nie mamy potwierdzonego przykładu formy przeszłej takiego czasownika.
Kiedy jednak rdzeń czasownika podstawowego kończy się na spółgłoskę inną niż -m, -n czy -r, dodanie po prostu końcówki -në stworzyłoby zbitki spółgłosek, które nie mają prawa występować w quenyi. Czas przeszły takich czasowników jak mat- "jeść", top- "przykrywać" czy tac- "wiązać" nie może brzmieć **matnë, **topnë, **tacnë, gdyż zbitki tn, pn, cn nie występują w tym języku. Cóż więc się dzieje?
W skomplikowany sposób można opisać to zjawisko mówiąc, że n z końcówki -në zastępowane jest przez wrostek (infiks) nosowy pojawiający się przed ostatnią spółgłoską rdzenia. Czym jest "wrostek"? Wspominaliśmy już przyrostki, elementy dodawane na końcu słowa (takie jak końcówka liczby mnogiej -r dodawana do rzeczownika Elda w liczbie mnogiej Eldar) i przedrostki, elementy dodawane na początku słowa (takie jak przedrostek stopnia najwyższego an-, dodawany do przymiotnika calima "jasny" w formie stopnia najwyższego ancalima "najjaśniejszy"). Jeśli chcemy dodać coś do słowa istnieje wiele miejsc, gdzie możemy to coś umieścić - jeśli nie ma to być przedrostek ani przyrostek, ostatnia możliwość to wrostek, czyli element umieszczony w środku słowa. Przykładowo czasownik mat- ma czas przeszły mantë "zjadł" (VT39, s. 7) z wrośniętym n przed ostatnią spółgłoską rdzenia czasownika (t zmienia się w nt). Podobnie czasownik hat- "rozłamać się" ma czas przeszły hantë (Etym, hasło SKAT).
Przed spółgłoską p wrostek przyjmuje formę m zamiast n, zatem czas przeszły top- "przykrywać" to tompë (Etym, hasło TOP). Przed c wrostek występuje jako n (a właściwie ñ, patrz niżej), tak więc czasownik tac- "wiązać" ma czas przeszły tancë (Etym, hasło TAK). Różne formy tego wrostka - n, m, ñ, zależnie od otoczenia - są wszystkie nosówkami, dźwiękami wydawanymi przez skierowanie strumienia powietrza z płuc przez nos a nie przez usta. Stąd wrostek nosowy to właściwy termin dla tego procesu fonologicznego.
Jak powiedziałem, to był ten trudny sposób opisania tego, co się dzieje. Mówiąc prosto: jeśli dodanie końcówki czasu przeszłego -në do czasownika pierwotnego poskutkuje stworzeniem którejś z niedozwolonych zbitek tn, cn, pn, wtedy n i spółgłoska przed nim zamieniają się miejscami. Tn i cn stają się po prostu nt i nc, natomiast to, co stałoby się np zmienia się w mp, by ułatwić wymowę. (Właściwie cn zmienia się w ñc, używając ñ jak ng w angielskim king, jak robił to Tolkien - lecz zgodnie ze stosowanymi tu konwencjami ortograficznymi, ñc przedstawiane jest jako nc.) Stąd:
mat- "jeść", czas przeszły (**matnë >) mantë "zjadł"
top- "przykrywać", czas przeszły (**topnë > **tonpë >) tompë "przykrył"
tac- "wiązać", czas przeszły (**tacnë >) tancë "związał"
Tak w każdym razie można to sobie wyobrażać dla celów pedagogicznych. Nie możemy z pewnością stwierdzić, czy Tolkien tak widział prawdziwy rozwój - czy forma taka jak matnë występowała na wcześniejszym etapie, później zmieniając się w mantë przez zamienienie miejscami spółgłosek t i n. Lingwistyczny termin dla takiego przestawiania to metateza, i w wymyślonej ewolucji języków tolkienowskich istnieją inne przekłady tak przestawionych spółgłosek (patrz na przykład Etymologie, hasło KEL-). Jednak pewne ślady wskazują, że te formy przeszłe zawierały "oryginalny" wrostek nosowy istniejący już w języku praelfickim. W końcu jedna z postaci stwierdza, że "wrostek nosowy na duże znaczenie w avalońskim" (SD, s. 433; avaloński to inne określenie quenyi). Jest jednak kwestia akademicka.
Na czasowniki pierwotne z -l jako ostatnią spółgłoską należy zwrócić szczególną uwagę. Czasownik vil- "latać" ma czas przeszły villë (Etym, hasło WIL). Podwójne l stanowi prawdopodobnie połączenie l i n. Być może villë odzwierciedla dawniejsze wilnë z normalną końcówką czasu przeszłego (zauważcie, że w tym przypadku v pochodzi od starszego w: rdzeń WIL), przy czym grupa ln zmieniała się w ll w quenyi. Inne przykłady sugerują jednak, że dawne ln zmieniłoby się w quenyi raczej w ld. Być może zatem villë stanowi starsze winlë, czyli wariant czasownika wil- z wrostkiem nosowym (jako że nl również zmieniało się w quenyi w ll; przykładowo rzeczownik nellë "potok" pochodzi od dawniejszego nen-le: Etym, hasło NEN). Niezależnie od wymyślonej przez Tolkien ewolucji, czasowniki pierwotne kończące się na l tworzą czas przeszły przez dodanie -lë.
UWAGA: W telerinie, siostrzanym języku quenyi z Błogosławionego Królestwa czasownik pochodzący od rdzenia DEL ("iść") ma czas przeszły delle: WJ, s. 364. Jak zauważył Ales Bican, forma ta pochodzi prawdopodobnie od dawniejszego denle (z wrostkiem nosowym). Gdyby pochodziła od delne, pozostałaby w tej formie w telerinie, gdyż zbitka ln jest dozwolona w tym języku (por. telerińskie słowo elni "gwiazdy", WJ, s. 362). Ta obserwacja potwierdza pogląd, że czasy przeszłe z wrostkiem nosowym występowały już w języku praelfickim.
Zaprezentowany wyżej system uznaję za "regularny" sposób tworzenia czasu przeszłego w quenyi. To znaczy, że o ile czasownik zachowuje się zgodnie z tym systemem, nie będę przy wymienianiu go podawał osobno jego formy czasu przeszłego. Wszystkie formy przeszłe w poniższych ćwiczeniach tworzone są zgodnie z tym systemem, tak więc zadaniem uczących się jest zapamiętanie powyższych reguł. Niektóre formy nieregularne zostaną omówione w przyszłych lekcjach, lecz mimo to zrobię tutaj przegląd pewnych "alternatywnych" form czasu przeszłego (porównywanie ich z formami bardziej regularnymi może również pomóc w utrwaleniu zwykłego systemu - lecz samego przeglądu nie trzeba zapamiętywać). Przejrzyjcie więc ile się da z poniższego tekstu i przejdźcie do ćwiczeń, kiedy będziecie mieli już dosyć.
Czas przeszły czasowników pierwotnych zakończonych na -r jest dość dobrze potwierdzony - wśród przykładów znajdziemy car- "robić", przesz. carnë (Etym, hasło KAR), tir- "obserwować", przesz. tirnë (Etym, hasło TIR) czy tur- "kierować", przesz. turnë (Etym, hasło TUR). Uznajemy więc zasadę, że czasowniki w takiej formie tworzą czas przeszły przez dodanie przyrostka -në. Jednak niektóre czasowniki zachowują się zupełnie inaczej. Czas przeszły czasownika rer- "siać" to nie **rernë, jak moglibyśmy się spodziewać, lecz rendë - patrz Etym, hasło RED. Powodem tego jest właśnie fakt, że pierwotny rdzeń brzmi RED a nie **RER. Tak więc czasownik rer- we wcześniejszej fazie brzmiał red-, zaś forma przeszła rendë jest właściwie "regularna" - stworzona na podstawie red- przez wrostek nosowy + końcówkę -ë (tak jak regularny czasownik quet- "mówić" ma przesz. quentë). Sprawę komplikuje nieco to, że w początkowej quenyi d przetrwało tylko w zbitkach ld, nd oraz rd; w innych pozycjach zmieniło się, a po samogłosce stawało się zazwyczaj r. Stąd red- zmieniło się w rer-, podczas gdy forma przeszła rendë pozostała nie dotknięta przez te zmiany fonologiczne. Z tej perspektywy czasownik ten nie jest wcale "nieregularny" - zachowuje się po prostu inaczej, gdyż ma szczególną historię - odnosi się to do wielu "nieregularności" w quenyi. Jak zauważył syn Tolkiena, jego twórczość językowa "nie przedstawia języka jako <<czystej struktury>>, bez <<przed>> albo <<po>>, lecz jako wzrost w czasie" (LR, s. 342). Tolkien najwyraźniej lubił pozostawiać różne zabytki po tym wyimaginowanym, długowiecznym "wzroście"
Nie znamy wielu czasowników kończących się na -r, które z powodu swojej szczególnej historii tworzyłyby czas przeszły przez -ndë. Z Etymologii dołączyć możemy tu czasowniki hyar- "przecinać" i ser- "odpoczywać" (jako że pochodzą one od rdzeni SYAD i SED, patrz odpowiednie hasła w Etym - Tolkien nie podał jednak nigdzie form hyandë ani sendë). W źródłach z czasów po WP znajdziemy czasownik nir- "naciskać, pchać". Podobnie nie opublikowano tu formy przeszłej, lecz jako że podany rdzeń to NID, powinna ona prawdopodobnie brzmieć nindë a nie nirnë (VT41, s. 17). Więcej potwierdzonych przykładów można by podać za wczesnymi materiałami "qenejskimi", lecz teksty nie są całkiem wiarygodne jeśli chodzi styl z czasów WP. Przykładowo Leksykon qenejski z roku 1915 zawiera czasownik nyar- "opowiadać, relacjonować" z tej kategorii (czas przeszły nyandë, QL, s. 68). Jednak w materiałach późniejszych Tolkien wywodził ten wyraz z rdzenia NAR (hasło NAR2 w Etym), a nie z NAD, tak więc teraz czas przeszły jest zapewne regularny (nyarnë).
Zdarza się, że pewne czasowniki pierwotne używają formy czasu przeszłego pozbawionej jakiegokolwiek dźwięku nosowego. Czasownik taki otrzymuje końcówkę -ë, samogłoskę występującą we wszystkich formach przeszłych, lecz zamiast dodania dźwięku nosowego (jako wrostka albo części końcówki -në), samogłoska rdzenia zostaje ...
laczek777