LEKCJA JEDENASTA
Przypadki. Dopełniacz.
PRZYPADKI
Lekcje 1-10 zajmowały się głównie przymiotnikami i czasownikami. Jeśli chodzi o rzeczowniki, omówiliśmy jak dotąd tylko jak tworzy się ich liczbę mnogą i podwójną. Jest jednak o wiele więcej do powiedzenia o odmianie quenejskich rzeczowników. Druga połowa tego kursu będzie w znacznej części zajmować się skomplikowanym systemem przypadków w quenyi, który jest najbardziej charakterystyczną cechą tego języka. To właśnie w podejściu do przypadków struktura gramatyczna quenyi najbardziej odzwierciedla dwie główne inspiracje Tolkiena: język fiński i łacinę.
Rozważane dotąd formy rzeczowników quenejskich (w liczbie pojedynczej, mnogiej czy podwójnej) były przykładami przypadku mianownika. Najważniejszą funkcją gramatyczną mianownika jest to, że forma ta funkcjonuje jako podmiot zdania. W lekcji piątej pobieżnie poruszyliśmy temat innej formy rzeczownika - biernika, którzy jest formą przyjmowaną przez rzeczownik w dopełnieniu. Angielskie rzeczowniki nie zmieniają swojej formy zależnie od tego czy rzeczownik jest podmiotem czy dopełnieniem w zdaniu - podobnie jak rzeczowniki w quenyi z Trzeciej Ery. Tolkien zdecydował, że w archaicznej formie quenyi, "quenyi książkowej" istniał osobny przypadek, biernik, różny od mianownika. Rzeczownik "statek" brzmiałby cirya (lm ciryar) używany jako podmiot zdania, ale ciryá (lm ciryai) jako dopełnienie - kolejno mianownik i biernik. Jednak osobny biernik zniknął z języka w jego formie używanej w Śródziemiu; formy cirya (lm ciryar) zaczęto używać zarówno jako podmiotu jak i dopełnienia. Można więc powiedzieć albo, że w quenyi z Trzeciej Ery przypadki mianownik i biernik stały się identyczne pod względem formy, albo że mianownik przejął funkcje biernika i wskutek tego nie ma już osobnego biernika. Sprowadza się to do tego samego.
Lecz, o ile nam wiadomo, biernik był jedynym przypadkiem quenejskim, który zaginął wśród Wygnańców. Pozostałe przypadki poza mianownikiem to dopełniacz, possessivus, celownik, allativus, ablativus, miejscownik oraz narzędnik. (Należy dodać, że poznanie formy i funkcji tych przypadków jest dużo ważniejsze, niż zapamiętanie ich nazw, szczególnie łacińskich.) Istnieje również tajemniczy przypadek, który Tolkien wymienił w Liście do Plotza, jednak nie podając jego nazwy czy zastosowań - niewiele więc można tu o nim powiedzieć.
W lekcjach 11-16 będziemy posuwać się przez listę quenejskich przypadków, rozważając ich formy i sposób tworzenia. Właśnie dlatego, że znamy ów cudowny List do Plotza, mamy do tego nieco solidniejsze podstawy niż zwykle podczas rozważania quenejskiej gramatyki. (Tolkien naprawdę powinien był wysłać Dickowi Plotzowi również listę zaimków i czasowników!)
DOPEŁNIACZ
Omawianie przypadków quenejskich zaczniemy od tych nielicznych form, które mają (swego rodzaju) odpowiedniki w angielskim. Podczas gdy quenya ma dziewięć czy dziesięć przypadków, angielski ma tylko dwa - mianownik i dopełniacz. Mianownik został już omówiony - w angielskim jak i w wygnańczej quenyi [a inaczej niż w polskim, gdzie mamy osobny mianownik i biernik] rzeczownik występuje w mianowniku, kiedy jest podmiotem lub dopełnieniem zdania. W tych trzech językach mianownik liczby pojedynczej można uznać za najprostszą formę rzeczownika. Nie istnieje szczególna końcówka czy inny element odmienny oznaczający "to jest forma mianownika"; to raczej nieobecność takiego elementu wskazuje, w jakim przypadku występuje rzeczownik.
Wszystkie pozostałe przypadki wykazują jednak szczególne końcówki. Jedynym przypadkiem we współczesnym języku angielskim poza mianownikiem jest dopełniacz. W liczbie pojedynczej tworzy się go przez dodanie 's do rzeczownika, np. girl's od girl. W liczbie mnogiej zazwyczaj zlewa się ono z końcówką liczby mnogiej -s, ale jego teoretyczna obecność zaznaczana jest za pomocą apostrofu (girls') [Warto przypomnieć, że nam Polakom szkolna tradycja każe rozpoznawać dopełniacz po pytaniach, na jakie odpowiada: kogo? czego?]
Gramatyczna funkcja tego przypadka powinna być znajoma każdemu czytającemu ten tekst; już w lekcji drugiej pobieżnie dotknęliśmy tej "formy posiadania". Dopełniacza używa się do oznaczenie "źródła lub własności". W połączeniu takim jak lalka dziewczynki dopełniacz dopasowuje te dwa rzeczowniki aby wskazać, że drugi z nich jest posiadaczem pierwszego. (Czasami mówi się, że to pierwsze słowo z którym łączy się dopełniacz, jak "lalka" w naszym przypadku jest rządzone przez dopełniacz. Odwrotnie, mówi się, że forma dopełniacza jest "zależna od" tego drugiego słowa; są to słowa Tolkiena z NO, s. 360.) Polski dopełniacz nie musi koniecznie oznaczać "posiadania" w ścisłym sensie, może być również użyty do różnych innych rodzajów "należności", takich jak związki rodzinne - np. matka dziewczynki. Jeśli chodzi o dopełniacz sugerujący źródło, możemy wymyślić taki zwrot jak rysunek architekta (rysunek wykonany przez architekta, niekoniecznie w jego posiadaniu, ale pochodzący od niego). Dopełniacz nie musi nawet określać istoty rozumnej, np. najwięksi artyści Anglii (najwięksi artyści pochodzący z / żyjący w Anglii). Ten ostatni przykład można również określić mianem dopełniacza miejsca; najwięksi artyści Anglii to najwięksi artyści znajdujący się w Anglii.
Rzeczownik, od którego zależna jest forma dopełniacza może równie dobrze być także dopełniaczem, który z kolei odnosi się do trzeciego rzeczownika - np. "dom siostry królowej". W zasadzie możemy zestawić nieskończoną ilość dopełniaczy ("pies (...) brata ciotki ojca króla" itd.) - choć nie jest wielkim zaskoczeniem, że ludzie troszczący się o styl i czytelność starają się z tym nie przesadzać.
Podobnie trochę jak przymiotniki, dopełniacze mogą być używane zarówno przydawkowo jak i orzeczeniowo. Wszystkie powyższe przypadki to przykłady dopełniaczy przydawkowych, bezpośrednio połączonych z rzeczownikiem od którego zależą. Dopełniacz funkcjonuje jednak jako orzecznik w zdaniu ta książka jest Piotrka. Ale zamiast używać dopełniaczy jako orzeczników, często stosuje się formy opisowe (jak ta książka należy do Piotrka).
Jak więc jest z quenyą? Funkcję polskiego dopełniacza pełnią dwa przypadki quenejskie; drugi z nich omówimy w następnej lekcji. Funkcje przypadka określanego jako dopełniacz quenejski są nieco ograniczone w porównaniu z polskim. Ale przede wszystkim omówmy jak tworzy się ten dopełniacz.
Podstawową końcówką quenejskiego dopełniacza jest -o. Wychodząc od słów, które powinny być już dobrze znane czytelnikom, możemy stworzyć formy takie jak arano "króla", tário "królowej", vendëo "panny". Jeśli rzeczownik kończy się już na -o, końcówka dopełniacza staje się zazwyczaj "niewidzialna" W NO, s. 13 mamy ciryamo znaczące "marynarza". Jest to nasze jedyne potwierdzone wystąpienie tego słowa, ale nie mamy powodu by wątpić, że jego forma mianownika "marynarz" to również ciryamo (słowo to najwyraźniej pochodzi od cirya "statek", a męska końcówka osobowa -mo [WJ, s. 400] jest potwierdzona gdzie indziej - stąd cirya-mo = "człowiek statku"). Imię Ulmo mogłoby być zarówno mianownikiem "Ulmo" jak i dopełnieniem "Ulma"; o rozumieniu tej formy musi zadecydować kontekst. (Jednak w przypadku rzeczowników na -o, które mają specjalne formy rdzenia na -u, takie jak curo, curu- "sprytne urządzenie", mielibyśmy prawdopodobnie curuo jako dopełniacz.)
Rzeczowniki zakończone na -a tracą tę końcówkę gdy dodaje się końcówkę dopełniacza -o. Jako, że quenejska fonologia nie dozwala połączenia ao, upraszcza się ono do o. Przykładowo, Namárië wskazuje, że dopełniacz "Vardy" to Vardo, nie **Vardao. Wynika z tego, że kilka zupełnie oddzielnych rzeczowników może mieć taki sam dopełniacz, na przykład wygląda na to, że anta "twarz" i anto "usta" mają oba dopełniacz anto. Aby określić, o który z nich chodzi należy wziąć pod uwagę kontekst.
W liczbie mnogiej końcówkę dopełnienia -o rozszerza się do -on (jak zobaczymy dalej, znacznik liczby mnogiej -n pojawia się w paru quenejskich końcówkach przypadkowych). Tę końcówkę -on dodaje się do najprostszej formy (mianownika) liczby mnogiej, zakończonej na -r lub -i. Stąd forma mnoga z r - aldar "drzewa" ma dopełniacz liczby mnogiej aldaron "drzew" - podczas gdy forma z i - eleni "gwiazdy" ma dopełniacz elenion "gwiazd". (Działają tu normalne zasady akcentowania, czyli chociaż eleni akcentuje się na pierwszą sylabę, akcent musi padać na -len- w dłuższej formie elenion.) Oba te przykłady potwierdzone są w WP; Namárië zawiera rámar aldaron "skrzydła drzew" (poetycka metafora "liści"), a Frodo mówiący obcymi językami w Cirith Ungol odnosi się do Eärendila jako do ancalima elenion "najjaśniejszej z gwiazd".
Wybitnym przypadkiem dopełniacza liczby mnogiej jest sam tytuł Silmarillion, stworzony od mianownika liczby mnogiej Silmarilli "Silmarile". Tytuł ten jest logiczny, jeśli weźmie się pod uwagę że jest to właściwie tylko połowa dłuższej frazy dopełniaczowej, do znalezienia na stronie tytułowej po Ainulindalë i Valaquenta: Quenta Silmarillion, "Historia Silmarilów".
Jeśli chodzi o dopełniacz w liczbie podwójnej, Tolkien wspomniał, że jego końcówką jest -to, połączenie końcówki podwójnej -t z podstawową końcówką dopełniacza -o. W Liście do Plotza Tolkien użył przykładu ciryato, "para statków". Istnieje tu tylko jedna wątpliwość: czy końcówki -to należy używać również w przypadku rzeczowników o formach liczby podwójnej na -u a nie na -t? Czy może u zastąpi tu po prostu t dając końcówkę dopełniacza -uo? Konkretnie: jeśli mianownik "Dwa Drzewa" to Aldu, czy dopełniacz "Dwóch Drzew" będzie brzmiał Alduto czy Alduo? Forma Alduto miałaby dwa znaczniki liczby podwójnej, -u oraz -t, ale z kolei potwierdzone przykłady liczby mnogiej dopełniacza również zawierają podwójne znaczniki (elenion, aldaron). Mimo to nie jestem gotów wykluczyć możliwości, że formy podwójne na -u powinny mieć dopełniacze na -uo, np. i cala Alduo jako "światło Dwóch Drzew". Lecz, jako że opublikowane materiały nie pozwalają na jasne konkluzje w tej sprawie, po prostu ominąłem ten problem w poniższych ćwiczeniach.
Specjalne "formy rdzeni" niektórych rzeczowników są istotne również przy tworzeniu dopełniaczy. Od rá (ráv-) "lew" mamy dopełniacz rávo "lwa"; od nís (niss-) "kobieta" - nisso "kobiety". Formy mnogie brzmiałyby rávion "lwów" i nission "kobiet" - por. mianowniki mnogie rávi, nissi. Nie jestem pewien, jeśli chodzi o formy podwójne; być może mamy tu ráveto, nisseto (z -e- pojawiającym się przed końcówką -to aby nie występowały niedozwolone zbitki spółgłosek; patrz kolejne lekcje w sprawie potwierdzonych przykładów -e wstawianego w ten sposób).
Tyle, jeśli chodzi o tworzenie dopełniacza; teraz musimy powrócić do jego funkcji. W języku polskim dopełniacz bardzo często wskazuje kto co posiada, tak jak w zwrocie "dom mężczyzny". Właściwie jest to główna rola polskiego dopełniacza. Jednak quenejski dopełniacz nie jest normalnie używany do określenia zwykłego posiadania rzeczy. Tolkien wyraźnie napisał, że poprawnie ten przypadek "nie [był] używany jako <possessivus>> [<<posiadacz>>], albo przymiotnikowo do opisywania cech." (WJ, s. 368).
Aby zrozumieć jego funkcję warto nieraz pamiętać o jego początkowym pochodzeniu. Tolkien wyjaśnił, że "źródłem większości używanych <<dopełniaczowych>> odmian w quenyi" była starożytna przysłówkowa albo "przyimkowa" cząstka znacząca z albo spośród. Zgodnie z WJ, s. 368, wpierw miała ona formę HO, albo jako cząstka dodawana do rzeczowników -hô. Ta druga była bezpośrednim źródłem quenejskiej końcówki przypadkowej -o (lm -on). Lecz zgodnie z Etymologiami quenya posiadała również regularny przyimek ho "z" a w WJ, s. 368 Tolkien wspomina hó- "od, z" jako przedrostek czasownikowy, np. w hótuli- "odejść" albo dosłownie "od-przyjść".
Nawet końcówka przypadka -o może niekiedy wyrażać "od, z", najbardziej podstawowe znaczenie pierwotnej cząstki HO. W wersji prozaicznej Namárië mamy linijkę Varda (...) ortanë máryat Oiolossëo, "Varda (...) uniosła swe ręce z Oiolossë" (zasadniczo to samo w wersji z WP, ale z bardziej skomplikowanym, "poetyckim" szykiem wyrazów). Tłumaczenie podane w WP brzmi: "Varda (...) podniosła z Wiecznie Białej góry swe ręce" - Oiolossë "Wiecznie Biała" to nazwa Taniquetilu, wielkiej góry Błogosławionego Królestwa, gdzie mieszkają Manwë i Varda.
Jednak Oiolossëo jest naszym jedynym przykładem quenejskiego dopełniacza używanego z takim znaczeniem. (Jako "z" quenya używana zwykle innego przypadka - ablativusa, który zostanie omówiony w dalszej lekcji.) Normalnie końcówka -o nabyła inne, bardziej abstrakcyjne znaczenia. Mimo to jedna istotna funkcja quenejskiego dopełniacza wciąż odzwierciedla ideę czegoś pochodzącego "od" czegoś lub kogoś innego: quenejskiego dopełniacza można użyć do opisania źródła, pochodzenia lub poprzedniego właściciela czegoś - tak zwane "dopełniacze pochodne" (WJ, s. 369). Tolkien wyjaśnił, że róma Oromëo "róg Oromego" odnosi się do rogu pochodzącego od Oromego, nie rogu, który Oromë wciąż posiada, albo posiadał w omawianym czasie (WJ, s. 168). Podobnie lambë Eldaron nie mogłoby być używane jako "język Eldar", gdyż oznaczałoby to "język pochodzący od Eldar"; Tolkien dodał, że taki dobór słów byłby stosowny tylko "w przypadku, kiedy cały język został zaadaptowany przez inny lud" (WJ, s. 368-369). W tym świetle zwrot dopełniaczowy Vardo tellumar "kopuły Vardy" w Namárië nie musi oznaczać, że niebieskie "kopuły" są jakoś w posiadaniu Vardy, ale raczej że to ona je stworzyła, że pochodzą one od niej.
Tolkien wymienił również "spośród" jako jedno ze znaczeń pierwotnej cząstki HO i to znaczenie jest rozpoznawalne w quenejskich przykładach dopełniacza cząstkowego, dopełniacza wskazującego, czego coś jest częścią. W zwrocie Eärendil Elenion Ancalima "Eärendilu najjaśniejsza z gwiazd" (Listy, s. 578), słowa elenion ancalima znaczą dokładnie "najjaśniejsza spośród gwiazd". Po swojej mitycznej przemianie, niosący Silmaril Eärendil jest sam jedną z gwiazd, jak wskazuje rozdział Zwierciadło Galadrieli w pierwszym tomie WP ("Eärendil - Gwiazda Wieczorna, najmilsza sercom elfów - jasno świeciła na niebie")
Wygląda na to, że dopełniacz cząstkowy może oznaczać, że coś jest częścią czegoś również w bardzo dosłowny sposób. W zwrocie tłumaczonym "ręce Potęg", Pieśń Fíriel używa dopełniacza w liczbie mnogiej Valion "Potęg" (czyli. "Valar" - jak wskazują Etymologie w haśle BAL, Vali to poprawna alternatywa dla Valar jako liczba mnoga od Vala). Ręce Valar, kiedy są oni wcieleni, są fizyczną częścią samych Valar.
Związek między miejscem a czymś znajdującym się w tym miejscu również może być opisany za pomocą dopełniacza (por. nasz przykład "najwięksi artyści Anglii"). W Namárië znajdziemy Calaciryo míri jako "klejnoty Calaciryi" (Calacirya "Przełęcz Światła" to miejsce w Błogosławionym Królestwie; zauważmy, że podobnie jak w przypadku Vardo "Vardy", końcówka dopełniacza -o połyka tu końcowe -a). Być może można to również zanalizować jako dopełniacz cząstkowy, jeśli coś znajdującego się w miejscu uznamy za cześć tego miejsca. Bardziej abstrakcyjną, lecz zasadniczo podobną konstrukcję znajdziemy w Przysiędze Ciriona: Elenna·nórëo alcar "chwała Kraju Gwiazdy [Elenny]". Jeśli nie postrzegamy alcar, czyli chwały, jako czegoś "znajdującego się" w Elennie (=Númenorze), musimy uznać ją za coś emanującego z Elenny, tak więc dopełniacz oznacza źródło. (Patrz następna lekcja w związku z podobnym przykładem alcar Oromëo.)
Związki rodzinne są opisywane za pomocą dopełniacza. W Pozdrowieniu Drzewca dla Celeborna i Galadrieli pojawia się zwrot dopełniaczowy ...
laczek777