LEKCJA DWUNASTA
Possessivus - przypadek własnościowo-przymiotnikowy. Rzeczowniki odczasownikowe i abstrakcyjne oraz ich interakcja z dopełniaczem i possessivusem.
Ta lekcja poświęcona jest w znacznej części przypadkowi, który w swojej funkcji w wielu aspektach uzupełnia się z dopełniaczem. Ale przede wszystkim powiedzmy, że nie ma jasnej odpowiedzi na pytanie jak należy nazywać ten przypadek. Tolkien wymienił go w Liście do Plotza, ale nie nadał mu nazwy. Przypadek na -o i -on który omawialiśmy w poprzedniej lekcji określany jest w paru źródłach po prostu jako "dopełniacz". Ale w WJ, s. 369 Tolkien określa formy na -o(n) jako "dopełniacze cząstkowo-pochodne", podczas gdy drugi przypadek, który będziemy teraz omawiać nazwany jest "[dopełniaczem] własnościowo-przymiotnikowym". Stronę wcześniej napisał on w związku z przypadkiem o końcówce -o(n), że "poprawnie używany jest cząstkowo albo do określenia źródła lub pochodzenia, nie jako <possessivus>> [<<posiadacz>>]" (podkreślenie moje). Kontekst wskazuje, że inny przypadek, opisany dalej jest używany jako "possessivus". Tak więc aby mieć jakieś określenie na ten przypadek, przyjmę tu wyraz "possessivus" jako jego nazwę. (Inny możliwy termin to "przypadek przymiotnikowy", używany przez niektórych badaczy.)
POSSESSIVUS
W swojej funkcji possessivus - bardziej niż przypadek na -o(n), który Tolkien zwykle nazywa dopełniaczem - odpowiada polskiemu dopełniaczowi.
Tworzy się go przez dodanie końcówki -va, np. Eldava jako forma possessivusa od Elda. Kiedy dodaje się ją do rzeczownika, który kończy się na spółgłoskę, końcówka ta prawdopodobnie przyjmuje formę -wa. Założenie, że -va występuje w odmianie -wa po spółgłoskach jest poparte następującym faktem: przyrostek -va jest z pochodzenia zwykłą końcówką przymiotnikową, spotykaną również w niektórych zwykłych przymiotnikach i w takich przypadkach występuje jako -wa po spółgłosce - np. anwa "rzeczywisty, konkretny, właściwy" albo helwa "bladoniebieski". W praelfickim końcówka ta miała formę -wâ, ale w quenyi w stawało się v między samogłoskami. Por. inny prosty przymiotnik o tym zakończeniu, tereva "delikatny, ostry", który jak zapisał Tolkien brzmiał terêwâ w praelfickim (patrz Etym, hasło TER, TERES). Jako że większość quenejskich rzeczowników kończy się na samogłoskę, w z -wâ zazwyczaj stawało w pozycji między samogłoskami kiedy dodawano tę końcówkę i w konsekwencji zazwyczaj zmieniało się w v (np. Eldâ-wâ, Eldawâ stawało się Eldava, podobnie jak terêwâ zmieniało się w tereva). Ale jeśli połączymy tę końcówkę z rzeczownikiem kończącym się na spółgłoskę, np. atar "ojciec" (niezmienione od języka praelfickiego), atar-wâ prawdopodobnie stworzy quenejskie atarwa, gdyż pierwotne w nie występuje tu między dwoma samogłoskami.
List do Plotza nie wymienia form liczby podwójnej possessivusa, ale nie wyobrażam sobie, dlaczego takie formy miałyby nie istnieć. Mimo to nie będę tworzył żadnych ćwiczeń zawierających te nieco hipotetyczne formy, ale prawdopodobnie prosty przyrostek -va byłby używany po formie podwójnej na -u - np. Alduva jako possessivus od Aldu "Dwa Drzewa". Częstsze formy na -t miały by formy possessivusa na -twa; forma podwójna ciryat "para statków" stałaby się ciryatwa (akcentowane na przedostatnią sylabę z powodu zbitki spółgłosek tw).
Podobnie jak z formami podwójnymi, Tolkien nie wspomniał w Liście do Plotza również żadnych form liczby mnogiej - co doprowadziło niektórych badaczy do stwierdzenia, że ten przypadek nie ma w ogóle liczby mnogiej! Ale inne materiały wskazują, że takie formy istnieją (co sugeruje, że możemy również sformułować formę podwójną tak jak próbowaliśmy wyżej - List do Plotza nie musi zawierać wszystkiego). W WJ, s. 369 Tolkien wskazuje, że possessivus ma formy liczby mnogiej na -iva, połączenie prostej końcówki -va ze znacznikiem liczby mnogiej -i. W tym przypadku końcówka ta używana jest nawet wtedy, gdy dodaje się ja do rzeczowników, które normalnie mają liczbę mnogą mianownika na -r, tak jak Eldar: possessivus w liczbie mnogiej to nie **Eldarva albo **Eldarwa czy coś takiego, ale Eldaiva, potwierdzone w zwrocie lambë Eldaiva "język Eldar" (WJ, s. 369). Forma mnoga -iva jest innowacją w quenyi, a nie formą odziedziczoną po dawniejszych stadiach elfickiego.
Kiedy pierwsza samogłoska końcówki -iva łączy się z ostatnią rzeczownika i tworzy dyftong, tak jak ai w Elda + iva = Eldaiva, dyftong ten jest oczywiście akcentowany (eld-AI-va). Większość rzeczowników na -ë w dawniejszym etapie zachowywałaby się w podobny sposób, tworząc dyftong ei. Possessivus liczby mnogiej od lassë "liść" mógł brzmieć kiedyś lasseiva (jako jeszcze starsze ?lasseiwâ, jeśli taka forma była kiedykolwiek używana). Ale dyftong ei ostatecznie stał się długim í w quenyi, więc być może aktualna forma to lassíva - z długim í wciąż przyciągającym akcent. W Liście do Plotza takie długie í można zaobserwować w formie mnogiej innego przypadka: lassínen jako liczba mnoga narzędnika, który omówimy w lekcji szesnastej. (Forma lassíva oczywiście nie jest potwierdzona w Liście, gdyż nie są tam omawiane żadne formy mnogie possessivusa, ale forma lassínen zdaje się potwierdzać ogólną zasadę: ma ona najprawdopodobniej stanowić starsze lasseinen, a zatem starsze lasseiva powinno w quenyi stworzyć lassíva.)
Nie jest całkiem jasne co stałoby się, gdyby końcówkę -iva dodać do rzeczownika już kończącego się na -i, jak tári "królowa", albo do rzeczownika o formie rdzenia na -i, jak lómë (lómi-) "noc" (SD, s. 415). Być może dwa i połączyłyby się w jedno długie í, tak więc "królowych" albo "nocy" brzmiałoby ?taríva, ?lómíva - podczas gdy pojedyncze formy "królowej" i "nocy" muszą brzmieć táriva, lómiva. (Wymowa byłaby znacząco różna: formy pojedyncze są tu akcentowane na pierwszą sylabę, trzecią od końca, podczas gdy formy mnogie byłyby akcentowane na przedostatnią sylabę ze względu na długą samogłoskę, która nagle się tam pojawiła - jeśli końcowe -i rzeczownika i pierwsza samogłoska końcówki -iva rzeczywiście łączą się w długie í.) Lecz jest również możliwe, że formy takie jak táriva służą zarówno w liczbie pojedynczej jak i mnogiej, tak więc należy opierać się o kontekst aby rozróżnić między "królowej" a "królowych".
Istnieje jeszcze parę rzeczy, które można powiedzieć o tworzeniu possessivusa (patrz "Rozmaite uwagi" poniżej), ale teraz powrócimy do jego funkcji.
Przypadka tego można używać do określenia prostego posiadania, typowej funkcji polskiego dopełniacza. W poprzedniej lekcji opisaliśmy jak quenejski dopełniacz używany jest raczej do określenia źródła lub pochodzenia, a nie prostej własności. Jeśli quenejski dopełniacz opisuje związek między właścicielem a własnością, to chodzi tu o poprzedniego a nie aktualnego posiadacza. Tolkien ładnie wyjaśnił to porównując dopełniacz i possessivus, i możemy po prostu go zacytować podsumowując jednocześnie funkcję dopełniacza:
"Posiadanie" było zaznaczane za pomocą przymiotnikowej końcówki -va (...) Stąd "róg Oromego" to róma Oroméva (jeśli jest w jego posiadaniu) (...) ale [fraza dopełniaczowa] róma Oromëo znaczyło "róg pochodzący od Oromego", np. jako dar, w okolicznościach, gdy obdarowany, pokazując dar z dumą mógłby powiedzieć "to jest róg Oromego". Gdyby powiedział "to był róg Oromego", powiedziałby Oroméva. Podobnie [fraza dopełniaczowa] lambe Eldaron nie zostałoby użyte jako "język Eldar" (poza ewentualnym przypadkiem, kiedy cały język został zaadaptowany przez inny lud), co [raczej] wyraziłoby (...) lambe Eldaiva. [WJ, s. 368-369]
Tak więc possessivus może oznaczać po prostu posiadanie w czasie omawianym (przeszłym albo przyszłym - podczas gdy pochodzenie albo poprzednie posiadanie jest zaznaczane za pomocą dopełniacza). Przykładem z Simarillionu jest Mindon Eldaliéva, "Wieża Eldalië [=Ludu Elfów]", oznaczające po prostu wieżę posiadaną przez Eldalië. (Z pewnością od nich również pochodzącą, ale byli wciąż jej właścicielami, więc dopełniacz byłby mniej odpowiedni.) Mielibyśmy również takie zwroty jako (i) coa i Eldava "dom Elfa", i parmar i vendíva "książki panien", i míri Naucoiva "klejnoty Krasnoludów". Jeśli chodzi o szyk należy zauważyć, że rzeczownik, który otrzymuje końcówkę possessivusa występuje jako ostatnie słowo we frazie w niemal wszystkich potwierdzonych źródłach. Rzeczownik, którym rządzi (oznaczający rzecz posiadaną) zazwyczaj występuje przed nim.
W pierwszej wersji tego kursu napisałem: "Być może można odwrócić szyk zdania i powiedzieć (przykładowo) ?i Eldava coa. Jednak unikałbym tej konstrukcji dopóki nie znajdziemy potwierdzenia w pismach Tolkiena." Być może mamy już właśnie takie potwierdzenie. W czerwcu 2002 r. pojawił się w VT44, s. 12 w niekompletnym tłumaczeniu Tolkiena Litanii loretańskiej na quenyę zwrot Amillë Eruva lissëo "Matka łaski bożej". Dosłownie znaczy to "Matka łaski Boga". Po usunięciu Amillë "Matka" oraz końcówki dopełniacza -o dołączonej do lissë "łaska, słodycz" zostaje nam Eruva lissë jako "łaska Boga (Eru)". Mógłby to być (jak dotąd odosobniony) przykład possessivusa występującego przed a nie po rzeczowniku, z którym się łączy. Jednak odwrotny szyk zdaje się być bardziej powszechny, i zdecydowanie lissë Eruva mogłoby również być tu użyte. W poniższych ćwiczeniach konsekwentnie umieszczałem possessivus po a nie przed rzeczownikiem, z którym się łączy, używając powszechniejszego szyku.
Rzeczownik rządzony przez possessivus w większości potwierdzonych przykładów nie otrzymuje rodzajnika; jest już wystarczająco określony: Róma Oroméva to nie jest nieokreślony "(jakiś) róg Oromego", tak jakby był po raz pierwszy wprowadzony w historii, albo jakby Orome miał również inne rogi. (Według Tolkiena to znaczenie zostałoby wyrażone za pomocą "luźnych złożeń", w których wyrazy są po prostu zestawione bez używania końcówek przypadkowych: Oromë róma.) W Róma Oroméva "róg Oromego" róma określane jest przez Oroméva. Jednak z pewnością moglibyśmy wsunąć tu rodzajnik i powiedzieć i róma Oroméva bez zmiany znaczenia. Jak wskazuje poprzednia lekcja, obie te konstrukcje są równie poprawne z zwrotach zawierający rzeczownik w dopełniaczu. Potwierdzonym przykładem zawierającym possessivus jest zwrot i arani Eldaivë "Królowie Eldar" (WJ, s. 369; przede wszystkim znaczy to "ci królowie w danym zgromadzeniu, którzy byli Elfami", podczas gdy i arani Eldaron z dopełniaczem znaczy "ci spośród Eldar, którzy byli królami" albo po prostu "królowie rządzący Eldar"). Rodzajnik mógłby prawdopodobnie zostać ominięty bez zmieniania znaczenia: arani Eldaivë "wciąż znaczyłoby "(określeni) królowie Eldar", z possesivusem Eldaivë i tak określającym arani. (Jeśli chodzi o to, dlaczego końcówka -iva występuje tu jako -ivë, patrz niżej; prawdopodobnie jest to sprzeczne z dowodami znajdującymi się w WP, więc możemy to traktować jako Eldaiva.)
Possessivus nie oznacza zawsze "posiadania" w najwęższym znaczeniu, lecz może opisywać również czyjś związek z mniej lub bardziej abstrakcyjnymi atrybutami i cechami. W takich kontekstach można używać również dopełniacza. Tolkien wspomniał, że "splendor (chwała) Oromego" mógłby być wyrażony na dwa sposoby. Można użyć przypadku własnościowo-przymiotnikowego i mówić alcar Oroméva, odnosząc się do alcar Oromego jako do jego stałego atrybutu. Ale można również użyć dopełniacza; zwrot alcar Oromëo podkreśla, że Oromë jest źródłem splendoru. Mogłoby to odnosić się do "jego chwały widzianej w danym momencie (promieniejącej od niego) albo w jakimś momencie opowieści" - skupiając się raczej na chwili niż na ogólnym stanie (WJ, s. 368). Przysięga Ciriona używa dopełniacza w zwrocie Elenna·nórëo alcar "chwała Kraju Gwiazdy". Jeśli użylibyśmy tu possessivusa, pisząc (i) alcar Elenna·nóreva, kładłoby to nacisk na "chwałę" Elenny jako stały atrybut kraju. W chronologii Śródziemia Przysięga Ciriona została wypowiedziana długo po tym, jak Elenna (Númenor) została zniszczony i jej "chwała" okazała się raczej niezbyt stała, dlatego więc byłoby to może nieodpowiednie.
W naszym własnym przykładzie alcar Elenna·nóreva dodaliśmy końcówkę possessivusa do rzeczownika, który nie oznacza istoty rozumnej. Nie jest to błędem, gdyż mamy potwierdzone takie przykłady jak Taurë Huinéva "Las Mroku" oraz Nurtalë Valinóreva "Ukrycie Valinoru". Tak, gdzie nie występuje istota rozumna, possessivus nabiera oczywiście innych odcieni znaczenia; nie wchodzi tu w grę "posiadanie", jako że rzeczy i substancje nie mogą niczego posiadać. Por. przykładowo pierwszy opublikowany przykład tego przypadka, w Namárië w WP. Mamy tu yuldar (...) lisse-miruvóreva jako (dosł.) "łyki (...) słodkiego miodu" (w wersji prozaicznej Namárië w RGEO, s. 68 słowa te stoją obok siebie; w wersji poetyckiej z WP kilka innych wyrazów pojawia się między dwoma elementami tego zwrotu). Przez dekady był to jedyny dostępny przykład przypadku na -va. Tutaj końcówka ta oznacza "(zrobiony) z": Owe yuldar czyli "łyki" składają się z lisse-miruvórë czyli "słodkiego miodu". Zgodnie z tym przykładem rzeczowniki rië "korona" i telpë "srebro" mogą być najwyraźniej połączone w rië telpeva "korona ze srebra". Można zauważyć, że w tym przypadku, gdzie possessivus oznacza materiał, rzeczownik którym rządzi niekoniecznie jest przez niego określony. Mając jedynie ten jeden przykład z Namárië, pierwsi badacze uważali, że przypadek na -va był tak zwanym przypadkiem "składnikowym" określającym z czego coś się składa. To zastosowanie należy zapamiętać, ale wiemy teraz, że jest ono tylko jednym z pobocznych zastosowań tego przypadka.
Pozostaje jednak fakt, że końcówka -va była początkowo po prostu przymiotnikowa, tak więc przypadek ten może łatwo przyjąć funkcję "opisową". Jeśli chodzi o dopełniacz na -o Tolkien napisał, że poprawnie NIE był on używany "przymiotnikowo do opisywania cech" (WJ, s. 368) - była to raczej funkcja przypadka na -va. Przykład Taurë Huinéva (Etym, hasło PHUY) najwyraźniej znaczy "Las Mroku"; por. rzeczowniki taurë "las" i huinë "głęboki cień, mrok". Można by niemalże traktować huinéva jako regularny przymiotnik i tłumaczyć Taurë Huinéva jako "Mroczny Las" czy "Cienisty Las". Polega to na tym, że "las" jest charakteryzowany przez "mrok", zatem przypadek na -va może opisywać to, bo charakteryzuje coś albo kogoś. Być może wyrażenie Eruva lissë (wydzielone z dłuższego zwrotu, VT44, s. 12) również tutaj pasuje: może to być tłumaczone jako "łaska Boga", ale w Litanii loretańskiej, którą Tolkien przekładał na quenyę jest tutaj "łaska boża" i być może Eruva najlepiej rozumieć jako przymiotnik "boży" - nie jako rzeczownik "Boga". Słowo Eruva określa boską cechę "łaski" jako charakterystykę tej łaski.
Taka "charakterystyka" może być również pojęciem abstrakcyjnym lub czynnością. We wczesnych materiałach (KZO, s. 25) znajdujemy przykład Mar Vanwa Tyaliéva "Dworek Utraconych Zabaw" = mar "dworek" jest charakteryzowane przez vanwa tyalië "utracone zabawy" (aby zrozumieć do czego się to odnosi, należy przeczytać najwcześniejsze rękopisy Silmarillionu podane w KZO). Należy jednak zauważyć, że w tym kontekście użyty może być również dopełniacz. W późnym eseju Quendi i Eldar mamy Rithil-Anamo jako "Pierścień Przeznaczenia" (WJ, s. 401; staroquenejski wyraz rithil "pierścień, krąg" stałby się prawdopodobnie risil w quenyi wygnańczej). Rithil-Anamo nie odnosi się do Pierścienia Saurona, ale do Máhanaxar, kręgu, gdzie Valar wydawali wyroki. Słowo ...
laczek777