1_str 1_7.doc

Hanna Rodak

Poradnik logopedyczny

z ćwiczeniami

WSiP

UCZYMY SIĘ POPRAWNIE MÓWIĆ

Poradnik logopedyczny z ćwiczeniami

jest pierwszym opracowaniem zawierającym kompletny materiał

do ćwiczeń prawidłowej wymowy poszczególnych głosek, dobranych według zasad metodyki logopedycznej.

Cały materiał został podzielony na 10 części, z których każda

zawiera:

1. komentarz metodyczny przedstawiający istotę i przyczyny poszczególnych zaburzeń artykulacji, opisy artykulacji głosek, opisy metod i sposobów wywoływania i korygowania nieprawidłowo tworzonych głosek

2. materiał do ćwiczeń utrwalających prawidłową wymowę,
ułożony według zasad metodyki logopedycznej oraz propozycji autorek wynikającej z ich praktyki (wyrazy, zdania, opowiadania)

3. rysunki do kolorowania oraz gry logopedyczne

Hanna Rodak

UCZYMY SIĘ POPRAWNIE

MÓWIĆ

Poradnik logopedyczny
z ćwiczeniami

r

WYDANIE II

WSiP

WYDAWNICTWA SZKOLNE I PEDAGOGICZNE SPÓŁKA AKCYJNA

WARSZAWA 1999

Projekt okładki i strony tytułowej Andrzej Budek
Ilustracje Iwona Bugalska-Pilch
Redaktor Marek Biegalski
Redaktor techniczny Joanna Kluczek

© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
Warszawa 1998

ISBN 83-02-06783-0

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
Spółka Akcyjna
Warszawa 1999
Wydanie drugie
Ark. druk. 5,5/8

Skład i łamanie: NKL, Warszawa
Wydrukowano na papierze
KOSTRZYN PAPER

grnphic

Druk i oprawa: Zakłady Graficzne w Poznaniu

ul. Wawrzyniaka 39

60-502 Poznań

tcL (0-61) 847-64-11

Spis treści

1. Komentarz metodyczny (istota rotacyzmu, podstawowe przyczyny i metody terapii, dobór materiału do ćwiczeń utrwalających prawidłową wymowę głoski [r]).. 4

2. Materiał do ćwiczeń utrwalających prawidłową wymowę (wyrazy, zdania)........... 8

3. Obrazki do kolorowania …................................................................................... 18

4. Teksty i obrazki sytuacyjne ................................................................................. 33

Rotacyzm

Wadliwa wymowa dźwięku [r] nazywana jest rotacyzmem lub reraniem. Jest to jedna z częstszych wad wymowy, występujących u dzieci, a także u dorosłych. Opuszczanie głoski [r] określa się mianem mogirotacyzmu, wymawianie zamiast [r] jakiegoś innego dźwięku, np. [1], [u], [i], określa się jako pararotacyzm, natomiast zniekształcone formy [r] określane są mianem rotacyzmu właściwego.
 

W obrębie rotacyzmu właściwego najczęstsze są następujące formy wadliwe:

- rotacyzm uwularny, inaczej języczkowy (tzw. [r] francuskie)

- rotacyzm lateralny (boczny),

- labialny (wargowy),

- welarny (krtaniowy) oraz

- faryngealny (gardłowy).

Określenia poszczególnych rodzajów rotacyzmu właściwego są terminami kinetycznymi, wskazującymi na sposób powstawania wadliwej artykulacji głoski [r]. Rotacyzm właściwy wymaga, odwrotnie niż opuszczanie lub zastępowanie głoski [r] przez [i] oraz [1] stanowiącymi rozwojowe formy [r], wczesnej interwencji logopedycznej. Głoska [r] jest dźwiękiem trudnym pod względem artykulacyjnym i pojawia się zwykle najpóźniej w zasobie dźwiękowym dziecka, czasem dopiero między 5. a 6. rokiem życia, co można uznać za prawidłowość, zwłaszcza w przypadku, gdy dziecko zaczęło mówić stosunkowo późno. Wcześniej bywa zastępowana kolejno przez głoski [i], [1], które są formami rozwojowymi głoski [r].

Opis artykulacji

Głoska [r] powstaje wskutek szybkich i delikatnych uderzeń czubka języka o wałek dziąsłowy, znajdujący się za górnymi zębami. Prawidłowe jej tworzenie następuje wówczas, gdy język pozostaje szeroki, a jego boki dotykają zębów trzonowych, przyjmując pewną, stałą pozycję, przy czym środkowa, a zwłaszcza przednia, część języka powinna być ruchliwa i elastyczna. Tak więc głoska [r] powstaje wskutek szybko następującego po sobie zamykania i otwierania rezonatora artykulacyjnego za pomocą wibrującego czubka języka. Wargi są przy tym lekko rozchylone, podniebienie miękkie jest uniesione i zamyka drogę do jamy nosowej.

Przyczyny rotacyzmu

Bezpośrednią przyczyną rotacyzmu jest niedostateczna sprawność ruchowa czubka języka, który wskutek tego nie wykonuje drobnych, subtelnych ruchów wibracyjnych, koniecznych do wytworzenia prawidłowego [r]. Istotne znaczenie ma również sama budowa anatomiczna języka: jeśli jest on zbyt duży i gruby albo też napięcie mięśniowe języka jest wzmożone lub osłabione czy wreszcie wędzidełko językowe jest zbyt krótkie, to wykonanie ruchów koniecznych do wytworzenia prawidłowej głoski [r] nie będzie możliwe. Ponadto wadliwa wymowa dźwięku [r] może być spowodowana obniżonym poziomem słuchu, opóźnionym rozwojem ruchowym i umysłowym oraz oddziaływaniem nieprawidłowego wzoru wymowy osób z otoczenia dziecka, a także słabą zdolnością dziecka do koncentrowania uwagi na dźwiękach mowy.

Podstawowe metody terapii rotacyzmu

W większości przypadków rotacyzmu prowadzi się ćwiczenia wstępne, których celem jest doprowadzenie do wibracji czubka języka. Do podstawowych ćwiczeń języka należą:

1. Rozciąganie języka leżącego swobodnie w jamie ustnej tak, aby jego boki dotykały zębów trzonowych, a następnie wysuwanie szerokiego języka.

2. Ujmowanie brzegów języka między zęby trzonowe i delikatne żucie.

3. Układanie szerokiego języka i wykonywanie wdechów i wydechów przy lekko rozchylonychwargach.

4. Ujmowanie brzegów języka między zęby trzonowe i unoszenie jego czubka do wałka dziąsłowego.

5. Liczenie górnych, a następnie dolnych zębów.

6. Masaż języka przez wysuwanie go i wsuwanie przez lekko zbliżone zęby.

7. Zdmuchiwanie skrawków papieru z czubka języka.

8. Unoszenie szerokiego języka za górne zęby.

9. Kląskanie językiem.

10. Szybkie i delikatne wymawianie dziąsłowych głosek [t] i [d] oraz [t] [dj [n] przy znacznym otwarciu ust.

Ze starszymi dziećmi ćwiczenia te wykonuje się w gabinecie logopedycznym siedząc przed lustrem obok dziecka. Wymagają one przestrzegania następującej kolejności:

a) logopeda demonstruje ćwiczenie, zachęcając dziecko do obserwacji,

b) dziecko próbuje wykonać ćwiczenie razem z logopedą,

c) dziecko próbuje samodzielnie wykonać ćwiczenie, a logopeda obserwuje tę próbę i poprawia - udzielając instrukcji słownej - tylko te elementy ruchu, które zostały wykonane przez dziecko nieprawidłowo.

Jeśli ćwiczenia te zlecimy do wykonania w domu, jest rzeczą oczywistą, że matka, ojciec lub inna osoba współpracująca z logopedą będzie musiała nauczyć się ich wykonywania w gabinecie logopedycznym. Z bardzo małymi dziećmi nie prowadzimy ćwiczeń języka przed lustrem, lecz wplatamy je zwykle jako element zabawy prowadzonej metodą całościową. Najczęściej są to zabawy dźwięko-naśladowcze, polegające na naśladowaniu różnych, naturalnych dźwięków, np. warczenie motoru, mruczenie kota. Pomocą do tych zabaw będą taśmy z nagraniami dźwięków z otoczenia i odpowiadające im ilustracje.

Dążymy do skorygowania zniekształconego dźwięku [r], np. uwularnego (języczkowego) i faryngealnego (gardłowego) ze względu na doskonalenie zrozumiałości mówienia (prawidłowe [r] jest lepiej słyszalne na końcu wyrazów i w grupach spółgłoskowych niż [r] zniekształcone), z punktu widzenia higieny głosu ([r] gardłowe i języczkowe sprzyja zachrypnięciu) oraz ze względu na to, że w języku polskim [r] przedniojęzykowe jest prawidłowe. W terapii rotacyzmu właściwego stosuje się w praktyce logopedycznej najczęściej metody, dobierając je w zależności od rodzaju zniekształcenia
[r] i możliwości pacjenta.

Przedstawię teraz metody substytucyjne1 umożliwiające przekształcenie dźwięków pomocniczych, które muszą być przez pacjenta tworzone prawidłowo, w głoskę [r].

1. Przekształcanie [r] z dziąsłowego [d]:

Język musi być luźny, szeroki, uniesiony wysoko i napięty w tylnej części. Głoska pomocnicza [d] musi być tworzona lekko i delikatnie, aby mogła być przekształcona w [r].

Delikatne tworzenie [d] możemy osiągnąć albo odwołując się do wyobraźni dziecka, albo polecając nucenie znanych melodyjek za pomocą dźwięku [d]. Toteż nie polecamy dziecku powiedz [d], gdyż wówczas powstanie głoska z niepożądanym, pełnym zwarciem, ale odwołujemy się do wyobraźni mówiąc wyobraź sobie, że chcesz powiedzieć [d]. Oprócz spełnienia tych warunków należy pamiętać o odpowiednim otwarciu ust oraz silnym wydechu z intencją wprawienia w wibrację czubka języka, aby doprowadzić do wytworzenia [r].

2. Wymawiamy lekko i delikatnie sylaby [te-de], przy czym podczas wymowy głoski [d] (dziąsłowej) czubek języka powinien stykać się z dziąsłami; samogłoski zaś są tworzone bardzo cicho i krótko. Stale pamiętamy o tym, aby język był rozluźniony i szeroki.

3. W czasie tworzenia pomocniczego dźwięku [1] szybko poruszamy palcem wskazującym pod czubkiem języka dziecka: język musi być rozluźniony, policzki przyciśnięte.

4. W czasie przedłużania dźwięku pomocniczego [ż] opuszczamy energicznie szczękę dolną. Innym, trudniejszym sposobem jest potrącanie palcem wędzidełka podjęzykowego w czasie wymawiania [ź]. Skorygowanego dźwięku [r] nie staramy się wymawiać w izolacji, lecz łączymy go początkowo z głoskami zwartymi bezdźwięcznymi, a mianowicie: pda, tda, kda, przy czym [d] ma być jedynie zaznaczone. Następnie wymawiamy w podobny sposób wyrazy: [pdanie], [tdava], [kdova]. Następnie utrwalamy [r] w sylabach i wyrazach, w których występuje ono po kolejnych spółgłoskach [p, b, d, t, g, k, x, m, f, v, ś, ź, s, z, ś, ż].

Istnieją jeszcze inne, często stosowane w praktyce logopedycznej metody, w których dźwiękami pomocniczymi są głoski [t] i [d]. We wszystkich tych ćwiczeniach ważne jest prawidłowe, tj. delikatne tworzenie głosek pomocniczych oraz intencja wprawienia w wibrację czubka języka:

1. Wymawiamy połączenia [teda] najpierw w tempie wolnym, a następnie coraz szybciej, przy czym [e] wymawia się krótko i delikatnie, natomiast [a] z naciskiem i przedłużeniem. Wskutek tego postępowania otrzymamy sylabę [tra] z dźwiękiem [r] zbliżonym do prawidłowego [r].

2. Powtarzamy w szybkim tempie połączenia [tdt - tdt]... oraz [dtd - dtd]... z tym, że dźwięk [t] ma być tworzony energicznie i z ekspresją, natomiast [d] bardzo delikatnie. W podobny sposób można również wymawiać połączenia [bda, bdo, bdu] z możliwie najkrótszym i delikatnym [d].

3. W połączeniu [deda] [e] wymawiamy krótko i bez ekspresji, natomiast [a] długo i z przyciskiem. Następnie utrwalamy [r] w sylabach [dra, dro, dru, dra, dry] oraz w wyrazach: [drabina, droga, drut] itp.

4. Wymawiamy najpierw szeptem i bardzo swobodnie [t...