WPROWADZENIE DO TEORII POLITYKI.doc

WPROWADZENIE DO TEORII POLITYKI

Marek Chmaj, Marek Żmigrodzki

1.     Założenia metodologiczne

Pojęcie polityki – etymologia terminu

Pochodzi od języka greckiego, od przymiotnika „politikon” – społeczne, publiczne, powszechne, codzienne, zwyczajne, towarzyskie, uprzejme;

Termin polityka wiąże się pod względem etymologicznym z pojęciem „polis” (organizacje państwowe miasta-państwa – organiczna wspólnota wolnych obywateli, podporządkowanych wspólnym celom i interesom, a w dosłownym tłumaczeniu – kraj, ojczyzna, państwo, społeczność, zamek, miasto, rządy, sprawy publiczne); inny źródłosłów wywodzi politykę od greckiego „politea” – republika czyli organizacja państwowa; Platon i Arystoteles kładzie w „Politei” nacisk na umiejętne kierowanie ludźmi, organami państwowymi, całym państwem; politykę określano też jako sztukę rządzenia państwem; wyjaśnienia terminu podjął się między innymi: Tomasz z Akwinu, Marsyliusz z Padwy, Machiavelli, Bacon, Locke, Montesquieu, Rousseau i wielu innych;

Ryszka wskazuje na ewolucję pojęcia w polszczyźnie – początkowo znaczyło tyle co grzeczny, układny; Andrzej Frycz Modrzewski (O naprawie Rzeczypospolitej) wskazywał, iż ta naprawa wymagała poprawnego, właściwego wykonywania władzy (Bazylik tłumacząc jego dzieło zapisał „policja” czyli kunszt dobrego rządzenia ekonomicznego); Petrycy terminem „policja” nazywa rząd wolny Rzeczypospolitej; w XVII wieku następuje inwazja francuszczyzny i pojawia się termin „politique” – sztuka rządzenia państwem, utrzymywania i wyzyskiwania stosunków z innymi państwami; słowo „polityk” oznaczało człowieka biegłego w polityce, znającego świat, zdolnego do rządzenia państwem; „polityczność” natomiast – oznaczała grzeczność, delikatność, dobre maniery; 1858 Słownik Lindego – polityka to: nauka jak rządzić, nauka poznawania spraw i potrzeb państwa, roztropność podająca rządzącym środki do wykonywania zamysłów przedsięwziętych, grzeczność, manierność obyczajów; 1908 – Słownik Karłowicza, Kryńskiego, Niedźwieckiego – polityka to: sztuka rządzenia państwem, utrzymywania i wyzyskiwania stosunków z obcymi państwami, nauka, wiadomości tyczące się takiej polityki, zasada, system, taktyka – plan postępowania osób rządzących w kraju; na początku XX wieku przestano używać terminu polityka w kategoriach kulturowych, odnosząc go głównie do sztuki rządzenia;

Koncepcje klasyfikacyjne

Polityka jest zjawiskiem różnorodnym, jest wiele definicji tego pojęcia, każda kładzie nacisk na różne aspekty; dlatego trzeba segregować tę wielość definicji; Dobrowolski i Wróbel wyróżnili trzy typy określeń polityki:

·         Określenie o charakterze normatywnym – polityka jako działalność służąca osiągnięciu kompromisu w imię ogólnej pomyślności;

·         Behawioralne definicje polityki – ujmowanie zjawisk i procesów politycznych w kategoriach zachowań politycznych, a zwłaszcza zachowań ludzi pełniących zasadnicze funkcje polityczne;

·         Konfliktowe ujęcie polityki – wiążące ją z władzą i panowaniem, a przy tym z walką sił społecznych w sferze idei i wartości;

Inna koncepcję klasyfikacyjna podaje Jabłoński – wyróżnia pięć tendencji w sposobie definiowania polityki, określanych jako:

·         Działalność instytucji państwowych – od lat 80 XIX wieku do lat 20 wieku XX; politolodzy zajmowali się formalno-prawnymi strukturami życia politycznego, definicja polityki opierała się na pojęciu „rządu”, rozumianego jako formalne instytucje władzy państwowej;

·         Wzajemny stosunek władzy, wpływu i konfliktu – władza, wpływ i konflikt istnieją niezależnie od poziomu rozwoju organizacji społecznej; to rozszerzenie granic polityki;

·         Funkcja w systemie społecznym – związana z funkcjonalną szkołą analizy politologicznej; polityka interpretowana jest jako jedna z funkcji systemu społecznego; polityce przypisywano szereg funkcji: utrzymanie porządku społecznego, wcielanie zasad sprawiedliwości społecznej itd.; polityka jako sfera działalności mająca służyć realizacji określonych celów istotnych dla społeczeństwa; cele te miała zaś wypełniać przy pomocy środków państwowego przymusu;

·         Proces podejmowania decyzji – centralnym elementem podejmowania decyzji ma być władza (oraz gra o władzę), jest ona zawsze realizowana przez pewną grupę ludzi, nie przez pojedynczych polityków;

·         Rozwiązywanie problemów – zwolennicy tego nurtu nazywani są postbehawiorystami, ich głównym postulatem jest rozpatrywanie polityki jako dziedziny życia społecznego, której zadaniem pierwszoplanowym jest rozwiązywanie problemów trapiących społeczeństwo i osiąganie celów wynikających z rozpatrywania potrzeb społecznych;

Definicja polityki

·         M. Weber – polityka to zespół działań przedsiębranych w zamiarze uczestniczenia we władzy albo wpływanie na rozdział władzy, bądź pomiędzy państwami, bądź pomiędzy różnymi grupami wewnątrz państwa;

·         J. Kowalski – polityka to wiedza o społecznym mechanizmie walki o zdobycie państwowego kierowania społeczeństwem oraz sposobie jego wykorzystania do realizacji określonych celów społecznych;

·         M. Palmer i W. R. Thompson – polityka to nauka tego, kto co weźmie, kiedy i jak;

·         G. Leibholz – polityka to nauka i sztuka rządzenia;

Uniwersalna definicja polityki byłaby zbyt abstrakcyjna, można więc przyjąc jedną wiążącą definicję:

Polityka to zespół działań podjętych przez ośrodek decyzyjny, zmierzających do osiągnięcia zamierzonych celów za pomocą odpowiednio dobranych środków;

Przedmiot nauki o polityce

Nauka to:

·         Poznanie wybranego fragmentu rzeczywistości (nauka jako proces badawczy)

·         Wyrażone określonym językiem utrwalanie wytworów czynności poznawczych, na które składają się zdania o poznanej rzeczywistości, należycie uporządkowane i uzasadnione (nauka jako wiedza naukowa)

·         Przekazywanie fragmentów wiedzy naukowej (propedeutyka) oraz czynności ich przyswajania sobie (uczenie się);

Nauka w sensie pragmatycznym (całokształt czynności badawczych) oraz nauka w sensie apragmatycznym (całość wyników badań naukowych); nauka dzieli się na dyscypliny;

Paryska konferencja politologów z 1948 roku zadecydowała, że najbardziej adekwatny jest termin „nauka polityczna”; w Polsce długo używano pojęcia nauki polityczne na określenie zespołu nauk zajmujących się polityką;

Nauka o polityce ma charakter interdyscyplinarny, ujmuje zjawiska i procesy polityczne w sposób bardziej kompleksowy;

Roberts wskazał trzy poziomy znaczeniowe terminu „nauka o polityce”:

·         Odnoszący się do przedmiotu ogólnie (nauka o samej polityce)

·         Używany do rozróżnienia nauki o procesach i instytucjach politycznych od nauki o ideach politycznych

·         Odnoszący się do tych aspektów przedmiotu, które bazują na teorii empirycznej;

Nauka o polityce to jedna z nauk społecznych zajmująca się funkcjami i charakterem państwa, a także teorią organizacji i władzy państwowej;

H. Groszyk sklasyfikował próby określenia przedmiotu nauki o polityce nazywając je mianem:

·         Minimalistyczne – nauka o polityce sprowadza się do nauki o państwie; ukazuje związek polityki i państwa, politykę utożsamiają z wiedzą o sztuce rządzenia w państwie, bądź samą sztukę rządzenia;

·         Maksymalistyczne – nauka o wszelkiej władzy

·         Pośrednie – przedmiot nauki o polityce nie należy ograniczać tylko do państwa, odrzucają jednocześnie twierdzenia maksymalistów, że ma ona badać przejawy władzy we wszystkich postaciach;

1948 Paryż – lista problemów, którymi powinna zajmować się nauka o polityce:

·         Teoria polityczna

o       Teoria polityczna

o       Historia myśli politycznej

·         Instytucje polityczne

o       Konstytucja

o       Władza centralna

o       Władza regionalna i lokalna

o       Administracja publiczna

o       Funkcje ekonomiczne i społeczne rządu

o       Instytucje polityczne porównawcze

·         Partie, grupy i opinia publiczna

o       Partie polityczne

o       Grupy i stowarzyszenia

o       Udział obywateli w zarządzaniu

o       Opinia publiczna

·         Stosunki międzynarodowe

o       Polityka międzynarodowa

o       Organizacja międzynarodowa

o       Prawo międzynarodowe;

W polskiej literaturze politologicznej wskazuje się 5 podstawowych działów nauki o polityce:

·         Teoria polityki

·         Systemy polityczne oraz ich funkcjonowanie

·         Historia oraz współczesne ruchy i doktryny polityczne

·         Współczesne stosunki międzynarodowe

·         Polityki szczególne (gospodarcza, społeczna, ekologiczna itd.);

Funkcje nauki o polityce

Nauka o polityce pełni cztery następujące funkcje:

·         Opisowa (deskryptywna, faktograficzna) – udzielanie odpowiedzi na pytania: jaka była i jaka jest obecnie rzeczywistość polityczna? Badanie rzeczywistości politycznej w głównej mierze polega na tym, że ma ona ujawnić istnienie ważnych problemów politycznych; potrzebna jest diagnoza czyli teoretyczne wyjaśnienie istniejącego stanu rzeczy; opis stanowi jednak pierwszy a zarazem zasadniczy krok do przejścia ku pozostałym funkcjom nauki o polityce;

·         Wyjaśniająca (eksplanacyjna) – wiąże się z udzieleniem odpowiedzi na pytania: dlaczego, z jakiej racji, po co dane zjawisko w ogóle zaistniało lub dlaczego ma takie a nie inne właściwości? Wskazujemy na związki przyczynowo-skutkowe, wyjaśniamy właściwości zjawisk w pewnej całości oraz wskazujemy, czy i jak lub w jaki sposób dane właściwości przyczyniają się do funkcjonowania danej całości;

·         Przewidująca (prognostyczna) – odpowiedź na pytania: jak rzeczywistość polityczna będzie wyglądać w przyszłości lub kiedy określone zjawiska będą miały miejsce? nowy element realizacji tej funkcji wprowadza obecnie futurologia

·         Instrumentalna – odp na pyt: jakie podjąć konkretne działania (decyzje), aby osiągnąć pożądany rezultat? Co należy zrobić, aby przewidywania dotyczące projektowanej rzeczywistości spełniły się (lub nie spełniły się)? Należy dysponować wiarygodną diagnozą istniejącego stanu rzeczy oraz wiedzą o środkach skutecznego oddziaływania; dyrektywy postępowania formułowane przez socjotechnikę opierają się na schemacie tzw. przewidywania warunkowego, czyli przewidywaniu, w jakim układzie warunków zajść może zjawisko przyjęte za cel praktycznych dążeń i co należy zrobić, aby ten układ warunków mógł zostać zrealizowany;

·         Ideologiczna – czasem dodaje się ja do tych podstawowych funkcji; udzielenie odpowiedzi na pytanie: do jakich celów należy dążyć lub jakie wartości należy realizować?

Inny podział funkcji sugeruje W. Bujak:

·         Analityczno-opisowa – dzięki niej poznajemy zjawiska określane mianem rzeczywistości politycznej (fakty i stosunki polityczne, wewnętrzne i międzynarodowe, działania polityczne, ich źródła i efekty)

·         Funkcja tworzenia ogólnej teorii polityki – ustala związki przyczynowe między myślą ludzka a działaniem oraz pomiędzy poszczególnymi działaniami politycznymi;

·         Praktyczno-prognostyczna – dzięki niej wybiegamy w przyszłość, prognozujemy, dokonujemy ekspertyz mogących pomóc w podejmowaniu decyzji politycznych;

Rozwój myśli politycznej i nauki o polityce

W historii myśli politycznej można za Bernasiem wyodrębnić 5 okresów:

·         Antyczny – Konfucjusz, Heraklit z Efezu, Demokryt, Platon, Arystoteles; Platon - ojciec teorii politycznej, przeciwnik demokracji ateńskiej, w społeczeństwie występują sprzeczności, są one przyczyną ustawicznych walk, konflikty mogą być likwidowane jedynie autorytetem, terrorem, propagandą, wychowaniem, izolacją od zagranicy; może istnieć państwo wzorowe władane przez jednostkę; Arystoteles – ojciec nauki politycznej, ojciec metody naukowej, badał istniejące rządy, wnioski opierał na obserwacjach empirycznych, stworzył podział nauk; polityka reprezentowała naukę praktyczną;

·         Średniowiecza – Orygenes, Augustyn Aureliusz, Mahomet, Tomasz z Akwinu, Marsyliusz z Padwy; Tomasz z Akwinu – przejął od Arystotelesa koncepcję człowieka jako istoty politycznej, wskazał na państwo jako instytucję nadrzędna w stosunku do jednostki, za najlepszy uznał hierarchicznie zorganizowany ustrój społeczny, każdy pełni funkcje wyznaczona przez Boga, Kościół jako jedyny rzecznik wszelkiej władzy na ziemi; Marsyliusz z Padwy – przeciwko podporządkowaniu polityki zasadom religijnym i moralnym; rzecznik uniezależnienia władzy świeckiej od duchowej, a nawet zwierzchnictwa państwa nad klerem; propagował ideę ludowładztwa przez przyznanie ogółowi obywateli suwerennej władzy;

·         Odrodzenie i oświecenie – Machiavelli, Górnicki, Bodin, Hobbes, Locke, Monteskiusz, Rousseau; Niccolo Machiavelli - Książę, źródło doktryny politycznej zwanej makiawelizmem, zalecała stosowanie wszelkich niezbędnych a dostępnych środków w dążeniu do realizacji celów; John Locke – stał na stanowisku teorii umowy społecznej i prawa natury; wskazywał na obraz liberalnego konstytucyjnego państwa, opartego na zasadach tolerancji i systemie ustaw, które byłyby gwarantem tej tolerancji; obywatel miał prawo oczekiwać od tych ustaw ochrony swego życia, wolności osobistej i stanu posiadania, twórca doktryny tolerancji, u podstaw której leżała koncepcja człowieka jako istoty wolnej i rozumnej; J. J. Rousseau -  ...