ADAM CZARNOWSKI W�dr�wki przez Pog�rze Karpackie i Beskidy "Wydanie drugife,.poprawione' , ^ - Warszawa 1986 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Ok�adk� i stron� tytu�ow� projekt�wal Tadeusz Pietrzyk Fotografie zamieszczone w tek�cie i na ok�adce Adam Czwii�ws^ 'Redaktor Henryk Tr�jnar Redaktor techniczny Joanna Krawczykiewicz Korektor Barbora Ma&li�ska ISBN 83-02-02377-9 (c) Copyright 'by Wydawnictwa Szikolne i Pedagogiczne Warszawa 1986 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1986 Wydanie drugie poprawione. Nak�ad 9840+160 egz. Arkuszy druk.: 3,375/32, wyd.: 5,1 Papier druk. sat. kl. IV, 70 g, 82X104 cm Oddano do sk�adania 1985-04-20 Podpisano do druku 1985-11-19 Druk uko�czono w styczniu 1986 r. Bielskie Zak�ady Graficzne, �arn. 22/85 Cena z� 61,- W�DR�WKI PRZEZ POG�RZE KARPACKIE l BESKIDY Przede mn� by�y wakacje i nieznany, tajemniczy �wiat g�r zapowiadaj�cy przygod�. We mnie za� narasita�a ciekawo��. Ciekawo�� ta sprawi�a, �e w ci�gu lat szkolnych i p�niej przew�drowa�em nasze g�ry' wzd�u� -i .wszerz, a nawet... zagl�da�em do ich "�rodka".. .. . . G�ry ukazywa�y mi si� wci�� inne - w zmiennych kszta�tach szczyt�w i dolin, w przer�nym kolorycie p�r roku, wschod�w i zachod�w s�o�ca, w nastrojowe j szaro-soi mgie�. W g�rach szumia�y strumienie i drzewa, pachnia�y ��ki i lasy, a czasem �piewa� wiatr. W g�rach* spotyka�em te� ludzi i ogl�da�em daie�a ich r�k. ' ' " Szczeg�lnie ukocha�em Beskidy wraz z Pog�rzem. Nie zlicz� dzisiaj .godzin i dni, kt�re .sp�dzi�em na ich szlakach - w�druj�c lutb obozuj�c w namiodie. Nie pattni�talm ju�, ile przedepta�em kilometr�w i na jak liczne wytrwaie wspina�em si� wierzcho�ki, aby dokonywa� wci�� nowych dla mnie odkry�. W�drowa�em samotnie, z przyjaci�ini lub w grupie koleg�w. Nieod��cznym towarzyszem by� roi zawsze aparat fotograficzny. Tak pozna�em i "prze�y�em" g�ry, cz�stk� ojczystego kraju, gdzie nagromadzona jeat wielka rozmaito�� form terenu, ro�linno�ci, bogactw naturalnych, gdzie bardzo zmienny jest klimat, a cz�owiek w trudzie gospodaruje i tworzy dorobek w�asny oraz spo�eczny. Gdy teraz po wielu ju� latach my�l�-o tycK"swoich doznaniach, gdy przegl�dam fotografie i rysiunkf--wid^� ci�g obraz�w oraz zdanze�. Porz�dkuj� je l ok�adam w logiczny ci�g problem�w, chocia� napotyka�em je w innej nieraz kolejno�ci. Wszystko to przekazuj� Warn, jako ca�o�ciow�, chocia� na pewno bardzo skr�con� i nie szczeg�ow� wiedz� o Pog�rzu Karpackim i Beskidach, w fonmie opis�w w�dr�wek i uzupe�niaj�cych je wyja�nie�. Uproiszozona ma�pka u�atwi Warn orientacj�, czyli "w�dr�wk� przez Pog�rze Karpackie i Beskidy", a/mo�e te� zaprowadzi na prawdziwe g�rlskie'�nie�ki. Pog�rze Karpackie i Beskidy - podzia� fizycznogeogra-ficzsny (patrz mapka). I. Pog�rze Karpackie 1. Pog�rze �l�skie 2. Pog�rze Wielickie 3. Pog�rze Cli�kowickie 4. Pog�rze Dynowsklie - 5. Do�y Jasielsko-Sanocklie II. Befakid �redni 6. Beskid �l�ski 7. Beskid Ma�y 8. .Kotlina �ywiecka 9. Beskid Makowski III. Beskid Wysoki 10. Beskid �ywiecki 11. Beskid Wylapowy 12. Gorce 13. Beskid S�decki 14. Kotlina S�decka IV. Beskid Niski V. Bieszczady Moje hobby Wakacje. G�ry. Od razu pobieg�am nad rzek�, kt�ra zwabi�a mnie swym szumem. Na wodzie b�yska�y odbicia s�onecznych promieni. Fale pluska�y po�r�d kamyk�w. Ile ich tam mog�o by�? Tysi�c? Na pewno mililon, albo i wi�cej! By�y przewa�nie szare, p�askie i zaokr�glone, malutkie i wielkie. Zacz��em brodzi� po wodzie i przygl�da� si� im z bliska. Wtedy dopiero ujrza�em po�r�d maisy szarych kamieni inne jeszcze kszta�ty i" kolory. Oto bia�e, kremowe i brunatne kulki. Oto jaki� kamyk w bia�e �y�ki, ko�o niego "jajko" z r�nokolorowych ziarenek. Ale, co to? P�aska figurka misia z wielkim bia�ym okiem. Besfc�d iS'qdec?<;�. Otoczaki w korycie Popradu 6 Szed�em dalej i dalej wpatrzony w dno rzeki, jakby urzeczony kolorami i kszta�tami kamyk�w. Wybiera�elm coraz to nowe okazy; Co� niepoj�tego 'dzia�o si� ze mn� - odkrywa�em ciekawy, nie znany mi dot�d �wiat. To "co�" by�o coraz silniejsze. Codziennie w�drowa�em wzd�u� rzeki lub potok�w wyszukuj�c "dziwnych" kamyk�w, cieszy�em si� ze znalezionych okaz�w i chcia�em ci�gle zdobywa� nowe. Sz�o to nie�atwo, gdy� wi�kszo�� kamieni by�a szara o zbli�anych kszta�tach. I tak z dw�ch kolejnych wakacji, kt�re sp�dza�em z rodzicami w r�nych cz�ciach Beskid�w, przyd�wiga�em do domu niema�o kamieni, popakowanych w pude�ka z wypisanymi nazwami rzek. Niekt�rzy �mieli si� z tych zbior�w. Ale moje hobby by�o silniejsze i nic nie potrafi�o go 'z�ama�, przeciwnie budzi�a si� we mnie coraz wi�ksza pasja zbieracza, t�skni�em za codziennymi poszukiwaniami w potoka'ch, '�ni�y mi si� one po nocach. R�wnocze�nie ros�a ciekawo��: sk�d si� wzi�o tyle r�nych kamieni? Rozwi�zany szyfr Zagadk� rodzaju i pochodzenia moich "kamieni" chcia�em uparcie rozwi�za� sam, nie pytaj�c nikogo o rad�. S�ysza�em od kogo�, �e kamienie spadaj� z g�r. A wi�c, co jest na dole, musi by� te� i na g�rze - my�la�em. Postanowi�em 'wi�c robi� poszukiwania w g�rach otaczaj�cych doliny rzek. W czasie kolejnych wakacji uzbroi�em si� w wielki m�otek i chlebak. Najpierw zbiera�em w wodzie r�ne rodzaje kamyk�w i wk�ada�am je do chlebaka. Potem wspina�em si� na stoki szukaj�c wystaj�cych ska�, w kt�re t�uk�em zawzi�cie m�otkiem. Ska�y �upa�y si� w ostre od-�aimiki, szare W kolorze �- podobne do wi�kiszo�ci moich kamieni; nie .by�y one jednak zaokr�glone i g�adkie, jaik G�azy w korycie Szczawnika w Beskidzie S�deckim te z rzeki. Nie mia�em'; wi�c pewno�ci, czy s� to "takie same kamienie". P�niej natkn��em si� na p�yt� skaln� z bia�ymi �y�kami. �adnych jednak kolorowych ani "liniowanych" ska� nie yda�'0 mi si� odnale��, pomimo �e .r�ka mi spuch�a od ci�g�ego walenia m�otkiem. Z powodu tych niepowodze� rzadziej ju� wyprawia�em si� na "�owy". Ci�gle te� trapi�y mnie my�li: mo�e moje kamienie pochodz� gdzie� z dalekich teren�w? A je�li tak, to w jaki ispos�b si� tu znalaz�y? Nied�ugo sko�czy�y si� wakacje. Nadesz�y zwyk�e przygotowania przed p�j�ciem do szko�y. Nowe ksi��ki, zeszyty. Zajrza�em do podr�cznika geografii i serce zabi�o mi mocniej z emocji. Prawie na pocz�tku by� rozdzia� o ska�ach i tworzeniu si� g�r. No, nareszcie znajd� rozwi�zanie1 moich kamiennych zagadek! Z niecierpliwo�ci� przerzu--ca�em kartki ksi��ki. Niebawem wiedzia�am ju�, �e kamienie to r�ne rodzaje sika�. Zaopatrzy�em si� te� (zgodnie z zaleceniem ksi��ki) w szk�o powi�kszaj�ce i roapo-i znawa�em kolejno okazy mojej kolekcji. Stara�em si� na^ st�pnie uporz�dkowa� je wed�ug materia�u, z jakiego by�y zbudowane. Nie nale�a�o to do �atwych zada�! Z niecierpliwo�ci� oczekiwa�em dnia, kiedy b�d� m�g� pokaza� je w szkole. Oto przyk�ad jak opisywa�em swoje zbiory. Wygl�d ska�y Gdzie znaleziona Nazwa ska�y i jej pochodzenie l. Szary, zaokr�glo So�a Piaskowiec - ny ze zwi�z�ych olsadowa ziarn piasku 2. Szary, warstwo- �oisoOiha Piaskowiec - wany w paski osadowa- czerwone i bru natne 3. Kremowy, �oisoamia Piaskowiec - zaokr�glony, osadowa warstwowany w ciemne "s�oje drewna" 4. Popielaty, p�aski Poprad Piaskowiec z kalcy- z bia�ymi �y�kami tem - osadowa i popielaty "mi�" z bia�ym,,okiem" * 5. Popielaty, p�aski Kamie Piaskowiec z kalcy- ze st�pionymi, nica tem - osadowa bia�ymi "z�bami" (tzw. szczotka kal- cytowa) 9 Wygl�d ska�y Gdzie znaleziona ' Nazwa sika�y i jej pochodzenie 6. Okr�g�y, popiela- So�a Zleplieniec - taszary z bia�ymi . �osadowa i brunatnymi ziarnami �wiru 7. Cienkie, popielate Wis�ok �upek - osadowa p�ytki, rozpadaj� ce si� na wanste- . wiki 8. "Jajko" z koloro- Dunajec Granit , wych ziao-n (ska G��lbinowa (przy- lenia, kwarcu, wleczona w Beska- imiki) dy z Tatr) Tworzenie si� ska� i g�r Przed .paruset milionami lat,, ma miejscu dzisiejszych Beskid�w znajdowa�o si� wielkie obna�enie, a w nim szumia�o morze. Wok� wznosi�y si� wysokie l�dy, 'a na morzu wyspy. By�y one zbudowane g��wnie z granit�w i �upk�w krystalicznych i ulega�y wielu procesom niszczenia (patrz rozdzia� pt. "Jak niszczej� sika�y?"). Mi�dzy innymi by�y one rozdrabniane si�� w�d rzecznych, uderzeniami fal moriskich i gwa�townymi podmuchaimi wiatru. Liczne cz�stki skalne osiada�y warstwami na dnie morza. Na spodzie gromadzi�y si� cz�stki najci�sze, a nad niani l�ejsze. Najpierw wi�c osiad� �wir, pomad nim - l�ejszy piasek, na wierzahu za� i�. Proces ten powtarza� si� wielokrotnie w d�u�szych lub kr�tszych odst�pach czasu. W ten spos�b utworzy�y isi� na dnie morza liczne, cie�sze i grubsze warstwy, o r�nej strukturze cz�stek skalnych, a wi�c powsta�y piaskowce (o grubszym i drobniejszym ziarnie), 10 �upki, marigle. W miejscach, gdzie w wodzie istnia�y silne pr�dy, cz�stki nie mog�y osadza� si� swobodnie i tworzy�y wymieszan� mas�; talk powsta�y zlepie�ce. Przez d�ugie lata pod wp�ywem nacistku mechanicznego i proces�w chelmioznych nast�powa�o wi�zanie, czyli spajanie tych lu�nych pierwotnie cz�stek skalnych, stawa�y si� one coraz bardziej twarde. ' W czasie d�ugiego okresu, gdy tworzy�y isi� Osady, nast�powa�o r�wnie� wypi�trzanie okolicznych l�d�w i wysp, a ca�y basen monski zapada� si�; dlatego nagromadzi�a si� wielka licziba osad�w skalnych 1. Oko�o 100-4:0 milion�w lat temu w dnie morza nast�pi�y ruchy g�rotw�rcze. Warstwy osad�w zosta�y wy-d�wigni�te, oderwane od pod�o�a i przesuni�te w kierunku p�nocnym. Uleg�y te� one parokrotnie nasuni�ciu na siebie, zosta�y pofa�dowane, a miejscami wgniecione. Po wyniesieniu z m�rz nast�pi�o wyschni�cie i dalsze stwardnienie ska�. ' ' . Grubo�� poszczeg�lnych warstw bywa r�na, a og�lnej ich liczby nie mo�na oikre�li� - jest ich bardzo du�o. Naprzeimiianie�g�e warsitwy (tzw. przek...
margotbao