ODA.doc

ODA, gatunek poetycki wywodzący się z liryki starożytnej Grecji, nazwa, której odpowiednikami są łacińskie carmen i polska pieśń, oznaczała pierwotnie utwór liryczny wogóle, przeznaczony zarówno do śpiewu solowego, jak chóralnego. Związek słowa z muzyką narzucał tym utworom pewne rygory formalne, jak np. układ stroficzny. Typ ody solowej - bardziej osobistej, kameralnej - wykształcał się głównie w twórczości liryków eolskich: Safony, Anakreonta, wzór ody chóralnej wiąże się z imionami Simonidesa i Pindara. Oda chóralna była pieśnią okolicznościową wykonywaną podczas ważnych uroczystości oficjalnych - ku czci bogów i ludzi. Wyróżniano wiele jej odmian, m. in. hymn, dytyramb, pean, epinicjum, epitalamium, epicedium, tren. Treści ogniskowały się wokół 4 podstawowych motywów: pochwała bogów lub modlitwa, przypomnienie stosownego do sytuacji mitu, sentencje moralne, aluzje do okoliczności towarzyszących. Lirycy rzymscy (Owidiusz, Katullus, Horacy) rozwinęli odę solową; jej kształt horacjański wpłynął szczególnie silnie na tworzoną przez J. Kochanowskiego polską formę pieśni, dla której, obok nazwy rodzimej, funkcjonowała w staropolszczyźnie równorzędnie nazwa oda, częściej stosowana w poezji łacińskiej i poetykach (np. u M. K. Sarbiewskiego). Natomiast oda chóralna weszła do liryki europejskiej przede wszystkim dzięki odkryciu i wydaniu w XVI w. zbioru Pindara - w wersji oryginalnej (1513) i w przekładzie łacińskim Ph. Melanchtona (1556). Nowożytna oda pindaryczna (P. Ronsard) prezentowała utwory w nastroju podniosłym, o wyszukanych układach metrycznych i stroficznych, opartych na schemacie triady: strofa, antystrofa, epoda.
                 W Polsce pierwszy naśladował Pindara J. Kochanowski w swej poezji okolicznościowej. Za najwybitniejszego pindarystę uchodzi wszakże Sz. Szymonowic, zwłaszcza jako autor Aelinopeanu, sławiącego mądrość, patriotyzm i bohaterstwo J. Zamoyskiego. Wierny schematom treściowym i wersyfikacyjnym ody greckiej, tworzył on własne bogate struktury stroficzne, a podmiot wypowiedzi kreował na wieszcza i moralistę swej epoki. Zdobył sławę i miano: „Pindarus Polonus”. Sporadycznie tworzyli łacińskie ody pindaryczne pomniejsi poeci jak S. Niegoszewski, J. Witeliusz, J. Retyk (Encomium Prussiae).
                 Do poezji pisanej w języku polskim typ ody pindarycznej przeniknął w okresie oświecenia. Mimo świadomości różnic oda pindaryczna łączyła się w tej epoce z bardziej osobistą, refleksyjną pieśnią horacjańską; zwłaszcza zaś w teorii i praktyce pisarskiej poddała się wzorcowi ody francuskiej, zbudowanej według zasad klasycyzmu (J.B. Rousseau, A.L. Thomas, J.B. Gresset). Z tej synkretycznej tradycji wyrosła polska oda oświeceniowa, która jako odrębny gatunek osiągnęła w tej epoce apogeum rozwoju. Uformowała się w kilku odmianach. Najbliższa staropolskiej oda okolicznościowa była wypowiedzią retoryczno-liryczną na tematy najwyższej wagi, skierowaną na ogół do określonego adresata wyrażała treści pochwalne jak oda panegiryczna lub perswazyjne. Zgodnie z konwencją klasycystyczną prezentowała styl „wysoki”, podniosły, w którym liczne hiperbole i pozorny „bezład” miały być wyznacznikami emocjonalnego zaangażowania twórcy. Następną odmianę stanowiła oda  filozoficzno-moralna,  zwracająca się do upersonifikowanego pojęcia o fundamentalnym i powszechnym znaczeniu (np. mądrość, przyjaźń, czas); celem jej była perswazja lub wzbudzenie entuzjazmu u odbiorcy (taki cel przyświecał np. w odzie F. Wężyka Do poezji, formułującej program liryki tyrtejskiej, mobilizującej do walki o wolność). Pokrewna tej odmianie była oda horacjańska,  wprowadzająca osobisty i ogólno-refleksyjny ton wypowiedzi. Uprawiali ody najwybitniejsi poeci oświecenia: I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Trembecki, F. Zabłocki, z sentymentalistów głównie F. D. Kniaźnin, z klasyków postanisławowskich K. Koźmian, F. Morawski, F. Wężyk; zasady jej modyfikowali: F. N. Golański, F. K. Dmochowski, L. Osiński, E. Słowacki; w tym też czasie powstały pierwsze parodie od (T. K. Tymowskiego Oda do brzucha).
                 W liryce XIX wieku oda nie była już gatunkiem tak znaczącym, ale konwencje jej były nadal znane i odwoływali się do nich poeci w różnych okresach. Szczególnie żywotna była filozoficzna odmiana ody; romantycy sięgnęli po tę jej wersję, w której retoryczną perswazję zastępowano emocjonalną wypowiedzią natchnionego wieszcza. Rozsławił ją A. Mickiewicz, którego Oda do młodości stała się manifestem światopoglądowym wstępującego pokolenia przyszłych powstańców 1830; użył jej też J. Słowacki, Oda do wolności witający wybuch powstania, w swym wykładzie na temat filozoficznego sensu dziejów bliski tu jeszcze historiozofii oświeceniowej.
                 W liryce XX wieku forma ody służyła wyrażaniu treści i przeżyć ogólnych, zbiorowych, wykorzystywano ją w manifestacyjnych wypowiedziach zwolenników nowych kierunków, np. ekspresjonizmu czy futuryzmu, najczęściej jednak sięgali do niej poeci klasycyzujący, u których, poza nawiązaniem do tradycji (L. H. Morstin Oda na cześć kultury łacińskiej) pojawiał się temat i refleksja współczesne (np. nobilitacja prozaicznej codzienności w Odzie prowincjonalnej K. Wierzyńskiego czy martyrologia wojenna w Odach olimpijskich J. Iwaszkiewicza).