KLASYCYZM3.doc

KLASYCYZM    Ten prąd literacki polskiego oświecenia, współistniejący z sentymentalizmem i rokokiem, rozwijał się w dwu zasadniczych fazach. Pierwsza (klasycyzm stanisławowski) zbiegła się z panowaniem ostatniego króla, przy czym tendencje klasycystyczne wykazywał już dorobek pisarzy w czasach saskich (m.in. E Drużbackiej, W. Rzewuskiego. S. Konarskiego, J.E. Minasowicza). Druga faza (klasycyzm postanisławowski) rozwijała się od utraty niepodległości (1795) po trzecią dekadę XIX w. (do powstania listopadowego). Od połowy lat 60. klasycyzm zyskał rangę głównego prądu literackiego, oficjalnie popieranego przez króla. Jego przedstawiciele wspierali program reform, które miały na celu przeobrażenie Rzeczypospolitej w nowoczesne, rządne, dostatnie i oświecone państwo. Ważną rolę w realizacji tych zadań odegrały instytucje powołane przez Stanisława Augusta: Teatr Narodowy, "Monitor", Szkoła Rycerska, "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne". Najwybitniejszymi pisarzami klasycystycznymi drugiej połowy XVIII w. byli: I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Trembecki, F. Bohomolec, A.K. Czartoryski, F. Zabłocki, J.U. Niemcewicz oraz T.K. Węgierski. W okresie porozbiorowym do grona tzw. klasyków warszawskich należeli m.in. A. Feliński, L. Osiński, K. Koźmian.
Pisarze klasycystyczni programowo nawiązywali do tradycji antyku, czerpali też inspiracje z dorobku rodzimych twórców XVI-XVII w. (S. Orzechowskiego, A. Frycza Modrzewskiego, J. Kochanowskiego, P. Skargi, M.K. Sarbiewskiego, S. Twardowskiego, W. Potockiego). Silnie oddziałali na nich także klasycy francuscy XVII i XVIII w. (Corneille, Racine, Molier, Boileau, La Fontaine, Wolter, Diderot). Teoretycy klasycyzmu podporządkowali wyobraźnię i praktykę pisarską literatów zasadom logicznego rozumowania oraz ściśle określonym normom tworzenia, sprecyzowanym w odniesieniu do zadań literatury, roli ludzi pióra, przebiegu pracy pisarskiej oraz kompozycji, stylistycznego kształtu i cech poszczególnych gatunków literackich. Wysoko ceniono jasność wyłożenia myśli, klarowność i czytelność nadrzędnej idei, realizowanie zasady dobrego smaku, umiaru, harmonii, a także naśladowanie pięknych wzorów oraz przestrzeganie ścisłych wyznaczników gatunkowych i rodzajowych, sformułowanych w normatywnych poetykach. Kompendium owych zasad była w kręgu europejskim Sztuka poetycka (wyd. 1674) Boileau. Estetyczne i literackie koncepcje klasycyzmu w Polsce sformułowali m.in. W. Rzewuski (O nauce wierszopiskiej, wyd. 1762), F.N. Golański (O wymowie i poezji, 1786), F.K. Dmochowski (Sztuka rymotwórcza, 1788). Ważną rolę odegrała też wydana u progu oświecenia rozprawa S. Konarskiego O poprawie wad wymowy (1741).
Kierując się przesłankami racjonalizmu, za nadrzędny cel tworzenia uznawano rozumowe poznanie ponadczasowych zasad oraz praw decydujących o istocie, ładzie i harmonii świata. Starano się intelektualnie ująć trwałą istotę wszelkich zjawisk, przedmiotów oraz właściwości ludzkiej natury. Krytyczna ocena rzeczywistości wynikała z dążenia do przywrócenia praw rozumu, a to pociągało za sobą dydaktyczno moralizatorskie ukierunkowanie literatury. W zakresie estetyki akcentowano nierozerwalny związek prawdy i piękna oraz konieczność ścisłego podporządkowania wyobraźni arbitralnym normom. Pisarze klasycystyczni najczęściej przemawiali mentorskim tonem, posługując się środkami retorycznej perswazji oraz jasnym językiem, poddanym intelektualnej kontroli. Stosowali argumentację emocjonalną, podejmując zagadnienia ważne dla całej społeczności. Występowali w roli nauczycieli oraz wychowawców, którym wiedza, mądrość i doświadczenie dają prawo napominania społeczeństwa, wskazywania wzorców moralnych, etycznych, obywatelskich i patriotycznych. W tym względzie (mimo różnic w podstawach filozoficznych i w doborze środków wyrazu) można mówić o wspólnych założeniach patronujących klasycyzmowi i sentymentalizmowi.
Twórcy klasycystyczni drugiej połowy XVIII w. uprawiali gatunki literackie w większości przekazane przez tradycję. Programowo sięgali po aktualne tematy natury społecznej, politycznej, obyczajowej i moralnej. Intensywnie rozwijała się satyra i bajka (Krasicki, Trembecki, Naruszewicz), oda oraz różne odmiany poezji okolicznościowej (Trembecki, Naruszewicz, Węgierski, Zabłocki). Cele moralizatorskie i dydaktyczne patronowały komediom obyczajowym i politycznym (Bohomolec, Zabłocki, Niemcewicz). Dydaktyka społeczna była również ważnym przesłaniem poematów heroikomicznych (Krasicki, Węgierski, Jasiński). Wykorzystywano formę listu poetyckiego, sielanki (Naruszewicz) - rzadziej poematu opisowego (Trembecki). Nowe propozycje twórcze tego nurtu w stosunku do tradycji wiązały się z rozwojem powieściopisarstwa zapoczątkowanego przez Krasickiego (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, 1776). Poeci i publicyści włączyli się w narodowy program reform i starali się pozyskać przychylność społeczeństwa dla tych zamierzeń. Poddawali ówczesną rzeczywistość polską surowej ocenie, wskazywali przyczyny zła, a równocześnie bezpośrednio lub pośrednio akcentowali potrzebę wprowadzenia korzystnych zmian. Skłaniali odbiorców do aktywności poprzez eksponowanie w utworach cnoty dojrzałego patriotyzmu, obywatelskiej troski o losy kraju. Z kolei w wypowiedziach o charakterze refleksyjnym, w odach filozoficzno moralnych i wzniosłych tragediach snuli rozważania poświęcone ponadczasowym właściwościom ludzkiej natury, a także dziejowym doświadczeniom narodu.
Klasycyzm postanisławowski funkcjonował w zmienionych historycznie warunkach. Wyciszeniu uległ krytycyzm wobec wad polskiego społeczeństwa. Nadrzędnym celem wszelkich działań było ocalenie rodzimego dziedzictwa kulturowego, podtrzymywanie narodowego ducha, utrwalanie pamięci o przeszłości oraz doskonalenie języka i literatury. Programowo realizowało te zadania warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Głównym ośrodkiem życia kulturalnego, literackiego i umysłowego była Warszawa; prężnie działało też środowisko wileńskie. Nadal rozwijała się popularna oda okolicznościowa (m.in. ody napoleońskie Koźmiana). Do tradycji hymnu nawiązali m.in. Woronicz i Feliński, a żywotność bajki podtrzymała twórczość Niemcewicza, Koźmiana i F. Morawskiego. Ten okres zaowocował również najwybitniejszymi osiągnięciami poematu opisowego - Sofijówką Trembeckiego i Ziemiaństwem polskim Koźmiana. Sławę narodowych bohaterów głosili autorzy licznych panegiryków. Wśród twórców i odbiorców popularnością cieszyła się zróżnicowana gatunkowo okolicznościowa poezja polityczna. Niezwykle intensywnie rozwinęła się w tym czasie dramaturgia preferująca tematykę historyczną. Status tragedii jako najwyżej cenionego gatunku utwierdziła stołeczna scena narodowa oraz krytycy z Towarzystwa Iksów. Ożywiła się twórczość oryginalna oraz działalność przekładowa (m.in. L. Osińskiego), głównie z dorobku wzorcowych pisarzy francuskich XVII w. Stopniowo zanikała natomiast komedia obyczajowa, podobnie jak satyra. Fundamentalne założenia estetyczno literackie klasycyzmu sformułował S.K. Potocki (O wymowie i stylu, 1815-1816). Tradycję klasycystyczną sytuowano wobec dokonań drugiej fazy sentymentalizmu i tendencji preromantycznych (J. Śniadecki O pismach klasycznych i romantycznych, 1819; F. Morawski Klasycy i romantycy w dwóch listach wierszem, 1829).
Jako główny prąd literacki polskiego oświecenia klasycyzm przyczynił się do społecznego awansu ludzi pióra, którzy wspierali program reform i aktywnie uczestniczyli w złożonym procesie przeobrażania kraju w nowoczesne państwo, zabierając głos w kluczowych sprawach dotyczących polskiej rzeczywistości. Reprezentowali go czołowi pisarze tego czasu, których osiągnięciem jest modernizacja i wydoskonalenie języka poetyckiego.
(Bożena Mazurkowa)