SIELANKA.doc

SIELANKA    Początki tego gatunku w literaturze polskiej sięgają okresu renesansu (J. Kochanowski, Sz. Szymonowic) i baroku (bracia Zimorowicowie, J. Gawiński), natomiast jego pełny rozkwit nastąpił w poezji oświeceniowej. Reprezentujące go utwory określano też mianem idylli, bukoliki lub pasterki. Sielankę uprawiali poeci wszystkich nurtów literatury oświeceniowej. Głównym elementem łączącym sielanki był tzw. kostium pasterski. Bohaterowie to najczęściej pasterze usytuowani w naturalnej scenerii i wyposażeni w charakterystyczne rekwizyty. O popularności sielanki w polskiej literaturze oświeceniowej świadczyły m.in. przedruki tekstów staropolskich. Trzykrotnie wznowiono zbiór Sielanki polskie z różnych autorów zebrane (1770, 1778, 1805), który początkowo obejmował wiersze renesansowe i barokowe, a w kolejnych edycjach również utwory A. Naruszewicza, J.E. Minasowicza oraz przekład eklog Wergiliusza dokonany przez I. Nagurczewskiego.
Oświeceniowi sielankopisarze czerpali inspiracje z rodzimej tradycji lub bezpośrednio z dorobku antycznych mistrzów, głównie Teokryta i Wergiliusza. Pierwszy dążył do realistycznego oddania elementów wiejskiego krajobrazu oraz zajęć i uczuć bohaterów żyjących w tym świecie. Drugi w swych eklogach osadzał życie pasterskich bohaterów w wyidealizowanej, fikcyjnej krainie Arkadii. Ważną rolę odegrała również recepcja idylli S. Gessnera, a w późnej fazie oświecenia także tekstów F. Schillera. Decydujący wpływ na rozwój i kształt sielanek w nurcie sentymentalizmu miała jednak filozoficzna myśl J.J. Rousseau, dotycząca idei powrotu do natury i odnowy autentycznych, emocjonalnych więzi międzyludzkich. Sielanki oświeceniowe były zróżnicowane pod względem formalnym i tematycznym. Najczęściej miały charakter lirycznych monologów, niekiedy nadrzędną strukturę opowieści (np. Wiesław K. Brodzińskiego) lub konstrukcję dramatyczną (np. udramatyzowane sielanki Kniaźnina). Kreacja świata przedstawionego i bohaterów wykazywała tendencje realistyczne lub konwencjonalne, panegiryczne lub alegoryczne. Ze względu na temat, wokół którego rozwijała się "pieśń" podmiotu lirycznego, wyróżnia się kilka odmian tego gatunku.
Największą popularnością cieszyła się w drugiej połowie XVIII w. liryczna, "czuła" sielanka sentymentalna (zbliżona do pieśni, ody lub erotyku). Jej bohater to człowiek wrażliwy, snujący refleksje nad własnymi uczuciami z dala od wielkiego świata i ludzi, w naturalnej scenerii, niekiedy dopełnionej elementami ludowymi. To jednostka przeżywająca, wolna od więzów społecznych krępujących jej osobowość. Bohaterowie skupiali uwagę na własnych doznaniach emocjonalnych, przez pryzmat szeroko rozumianej uczuciowości postrzegali otaczający świat i własne wnętrze. Autorzy nadawali sielankom czułym formę lirycznego wspomnienia lub wyznania bezpośrednio skierowanego do adresata czy adresatki. Tematem utworów były: melancholia, żal i miłość bohaterów do pięknych pasterek i pasterzy, uczucia łączące dzieci i rodziców oraz rodzeństwo, emocjonalne więzi określające stosunki między poddanymi a panem oraz uczuciowe nastawienie człowieka do szeroko pojętej natury. Wiele takich właśnie tekstów wyszło spod pióra F. Karpińskiego (np. Laura i Filon, Do Justyny. Tęskność na wiosnę, Pożegnanie z Lindorą w górach, Rozstanie się Medona, Korydon na śmierć Palmiry, Dzieci do matki, Żal żony po śmierci męża) i Kniaźnina (Przypomnienie dawnej miłości, Dwie lipy, Do Temiry, Pieśń pasterska). W utworach o charakterze miłosnym poeci kreowali sielankową aurę i scenerię, wykorzystując stały repertuar motywów. Należały do nich łagodne elementy natury (łąka, strumyk, jawor, księżyc) oraz rekwizyty (kij pasterski i wianek oraz łzy, westchnienia, skargi i żale). Przyroda otaczająca bohaterów współodczuwała wraz z nimi - odmierzała mijający czas i była świadkiem dawnego szczęścia, miłości zdradzonej, nieodwzajemnionej, samotnie przeżywanej w ustroniu lub nigdy nie wyznanej.
Spod pióra twórców klasycystycznych wychodziły sielanki społeczne. Utwory te służyły popularyzacji i propagowaniu haseł społecznej i obyczajowej odnowy oraz programu reform. Waloryzowane postawy i zasady moralne łączono najczęściej z działaniami konkretnych, wzorcowych postaci, których wizerunki zawierały w tekstach mniej lub bardziej rozbudowane elementy pochwalne. Utwory stawały się narzędziem obywatelskiego dydaktyzmu, ściśle powiązanego z aktualną sytuacją polityczną oraz konkretnymi wydarzeniami historycznymi. Bohaterami, a zarazem adresatami pochwalnych tekstów poeci czynili osoby cieszące się wysokim autorytetem społecznym, wykazujące troskę o losy Rzeczypospolitej, służące dobru publicznemu. Przykładem sielanka A. Naruszewicza Oczekiwanie pasterza na towarzyszów - pod maską pasterzy ukazanych na tle przyrody w rezydencji Czartoryskich w Powązkach przedstawieni zostali: książę Adam Kazimierz i poeci bywający w jego stołecznym salonie w PałacuBłękitnym.
W sielankach ludycznych, pisanych m.in. przez J. Szymanowskiego i F. Zabłockiego, pojawiały się elementy znamienne dla poezji rokoka. Dla tej odmiany gatunku charakterystyczne są: zmysłowa tematyka miłosna, wystylizowana sceneria i konwencjonalne rekwizyty pasterskie. Tekstom utrwalającym radosne elementy otaczającego świata patronowały żartobliwe i zabawowe cele. Bohaterów (pasterzy i pasterki, nimfy lub bóstwa) cechuje radość życia, werwa, entuzjazm i zmysłowy erotyzm. Miłość stanowi przejaw instynktownego zauroczenia fizycznymi wdziękami i urodą kochanki lub kochanka. Sielanki ludyczne silnie akcentowały erotyczną zmysłowość, będącą przejawem sensualnego postrzegania i doświadczania świata. Przyroda niejednokrotnie przestała w owych tekstach pełnić rolę tła, stając się samodzielnym elementem. Sielanka ludyczna pozostawała w bliskim związku z anakreontykiem.
Ważnym okresem przemian sielanki były pierwsze dziesięciolecia XIX w. Zmiana sytuacji historycznej i politycznej oraz wzrost zainteresowań rodzimym folklorem wpłynęły na ewolucję tego gatunku poetyckiego. Autorzy zaczęli wprowadzać do tekstów autentyczne realia polskiej wsi. Przybliżali w utworach życie, działania, wierzenia oraz sposób myślenia i odczuwania jej mieszkańców jako określonej warstwy społecznej, w pełni świadomej swej narodowej tożsamości. Miejsce ogólnie pojmowanej "ludowości" zaczął zajmować regionalizm.
Wiejskich bohaterów noszących rodzime imiona osadzano w realiach skonkretyzowanych geograficznie i historycznie. Nierzadko czas opisywanych zdarzeń i sytuacji określany był pośrednio przez powiązanie ich z narodowymi dziejami (np. odwołania do insurekcji kościuszkowskiej i kampanii napoleońskiej). Próbom zarysowania panoramy życia wiejskiego towarzyszyły zabiegi idealizacji. Zamiast wyznań i śpiewów miłosnych do sielanek narodowych wprowadzano ludowe przyśpiewki i piosenki, zaklęcia lub mowy wpisane w wiejskie obrzędy i uroczystości. Wiejski status bohaterów określał strój ludowy, a nie konwencjonalne, wystylizowane rekwizyty. Liczne przykłady tej odmiany sielanki zawiera twórczość W. Reklewskiego (Krakowiaki, Górale, Zachęcenie do tańca) oraz K. Brodzińskiego (Bogdan i Miłko, Wiesław, Krakowiaki). W teoretycznej rozprawie O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej Brodziński uznał sielankę za koronny gatunek literatury polskiej, najpełniej oddający narodowe cechy Polaków.
(Bożena Mazurkowa)