AG_o_wspolczesnym.pdf

Antonina Grybosiowa

O współczesnym stosunku do normy językowej

Wśród różnych możliwych zewnętrznych czynników zmiany, którą można już nazwać

eksplicytnie uwalnianiem się od krępujących reguł, dwa – moim zdaniem – zasługują

na szczególną uwagę. Są to:

1) społeczna genealogia współczesnych Polaków;

2) wpływ kultury okcydentalnej (zachodniej) na kulturę polską.

Rozpatrzę je kolejno.

Społeczna genealogia współczesnych Polaków

Temat ten poruszali wielokrotnie socjologowie i socjolingwiści. Przypomnę jedną z

wypowiedzi, opublikowaną stosunkowo niedawno – w roku 1990. Jest to tekst autorstwa

Zuzanny Topolińskiej Charakter i dynamika językowych procesów integracyjnych w

powojennej Polsce, ogłoszony w IX tomie „Socjolingwistyki” 1 .

Procesy integracyjne, pisze autorka, są „pochodną masowego społecznego dążenia do

przejścia z systemów dialektalnych na system ogólny”. Niezwykle ważne w tym stwierdzeniu

jest postrzeganie ambicji społecznych jako zjawiska masowego, a takie uściślenie dotyczące

czasu, w jakim są one dostrzegalne, tzn. okresu powojennego (por. tytuł artykułu),

powiedzmy pierwszych lat po odzyskaniu niepodległości.

Topolińska uwzględnia jednak nie tylko ówczesną tendencję do społecznego awansu,

nobilitacji, w której znaczną rolę odgrywał język, a której poddawali się świadomie i chętnie

mieszkańcy wsi, używający dotąd w małej społeczności lokalnej gwary bez jakiejkolwiek

oceny deprecjonującej. Autorka pisze, iż próbę przejścia na system ogólny podejmowali w

zmienionych warunkach społecznych nie tylko mieszkańcy wsi, lecz także mieszkańcy miast,

np. potomkowie przybyszów ze wsi, którzy są językowo bliscy podłożu dialektalnemu.

Te dwie możliwości, dwie drogi wiodące do opanowania systemu ogólnego ilustrowała

autorka poniższym wykresem:

1 Z. Topolińska: Charakter i dynamika językowych procesów integracyjnych w powojennej Polsce. W:

„Socjolingwistyka”. T. 9. Red. W. Lubaś. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk - Łódź 1990, s. 29-35.

język ogólny

substandard iejski substandard iejski

(interdialekty) (dialekty iejskie)

dialekty ludowe

IEŚ ISTO

Wynika z niego właśnie wspomniana masowość zjawiska. Tendencja do zmiany kodu

objęła bowiem większość społeczeństwa polskiego po drugiej wojnie światowej i po

przewrocie społecznym.

Cenne w artykule Topolińskiej jest nie tylko odejście od ściśle dialektologicznego,

tradycyjnego ujęcia tzw. interferencji dialektalnych, często ograniczanych tylko do fonetyki,

włączenie w procesy integracyjne mieszkańców miast, ale także wysunięcie pewnych

propozycji terminologicznych. Nowi użytkownicy języka ogólnego, którzy wychodzili

(jeszcze nie wyszli ) z dialektów i wiejskich, i miejskich, stworzyli językową kategorię

przejściową, tj. substandard. Topolińska zaproponowała dla niej termin interdialekt.

Liczba osób posługujących się interdialektem wzrastała, bo wciąż trwała migracja ze

wsi do małych miasteczek i dużych miast oraz z małych miast np. do stolicy – Warszawy.

(Mieszkańcy współczesnej Warszawy to w olbrzymiej większości przybysze). Trwał też

przepływ z jednego środowiska zawodowego do innego, połączony z awansem.

Społeczeństwo polskie nie było bowiem zamknięte. W porównaniu np. z stosunkami w

Wielkiej Brytanii, kariera robotnika, który, pokonując kilka szczebli, zmierzał do statusu

inżyniera, nie napotykała barier. W każdym środowisku zawodowym pojawiali się ludzie

nowi, z zewnątrz grupy, którzy początkowo dążyli do integracji z językiem ogólnym.

Trudno dokładnie ustalić moment, kiedy masowa dążność do wyzbywania się gwary

w kontakcie pozarodzinnym i pozagrupowym, lokalnym, która tak znacznie zwiększyła liczbę

nosicieli języka ogólnego i która respektować musiała ochronne i inspirujące (jak mówić

poprawnie?) znaczenie normy skodyfikowanej, wpajanej nie tylko przez szkołę, ale i przez

masowe media (por. działalność Witolda Doroszewskiego w Polskim Radiu) osłabła.

W którym momencie w ciągu ostatnich dziesięcioleci wierność normie przestała

należeć do wyznaczników awansu społecznego, a stała się „przeżytkiem”, akceptowanym

przez nieliczne, wąskie koła – np. inteligencji humanistycznej? Przypomnijmy tu badania

Jadwigi Puzyniny przeprowadzone wśród członków Warszawskiego Towarzystwa

Naukowego, w których ujawniło się przywiązanie do normy. Ich inicjatorka niejednokrotnie

wypowiadała się na temat języka narodowego (czytaj: ogólnego) jako wartości integrującej 2 .

Występowała przeciw manipulacji, wulgaryzacji w języku, które przecież są także

odchodzeniem od normy etycznej, grzecznościowej itp. Takie to odejście mamy także na

myśli, odkąd znacznie szerzej pojmujemy kulturę języka 3 .

Istnieje domniemanie, że nowi nosiciele języka ogólnego chronionego przez działania

normatywne nie zdążyli w pełni tego języka opanować i docenić znaczenia normy, właśnie

wskutek tego, że zjawiło ich się tak wielu, że do nabywania nowych nawyków nie

wystarczyło czasu i silnej motywacji oraz wzorców (wzorca). Przyczyną zmiany w stosunku

Polaków do języka ogólnego, znormalizowanego, jako wartości może więc być ich

genealogia społeczna (podzielam w pełni taką opinię Topolińskiej).

Brak silnej motywacji do respektowania normy, dbania o język ogólny integrujący

całe społeczeństwo, spowodowała np. liberalna ocena społeczna różnego typu odstępstw. Nie

było mowy o sankcji takiej jak wyśmianie kogoś używającego niepoprawnie języka

ojczystego, gdyż w środowisku nowej inteligencji wiele osób miało podobne kłopoty i nie

było skore do korekty wypowiedzi błędnych. Osoby dzierżące władzę zaprzątały sobie głowę

nie tym, by mówić poprawnie, ale jak i co mówić, by nie wypaść z wyznaczonej roli, czyli

reprodukować nowomowę. Starannie wykształcony inteligent, kultywujący tradycyjny

stosunek do języka, nie był stawiany jako wzór. Bohaterem społecznym był przodownik

pracy, a nie mistrz słowa, przynajmniej w tekstach propagandowych, oficjalnych.

Po pierwszym powojennym pędzie do zdobycia wykształcenia, nastąpił okres

przewartościowania statusu człowieka przejmującego nawyki tzw. warstw posiadających. Na

stosunek do języka wpływała ideologia. Lepiej było mówić źle, utożsamiając się z innymi

członkami własnej grupy, niż niebezpiecznie się wyróżniać.

Nic więc dziwnego, że w gronie językoznawców powoli zrodziła się myśl o

stopniowaniu normy, czyli myśl o ustępstwach na rzecz rzeczywistości społecznej i myśl ta

przetrwała do dziś jako propozycja trzech (dwóch) stopni normy w zależności od sytuacji aktu

mowy 4 . Oprócz problemu ułatwień dla osób, które nie władają językiem jako narzędziem

pracy, na co zgodziło się nie bez dyskusji środowisko językoznawcze, należało jeszcze

2 J. Puzynina: Problemy aksjologiczne w językoznawstwie. „Poradnik Językowy” 1984, z. 9-10, s. 539-556.

3 J. Puzynina: O pojęciu kultury języka. „Poradnik Językowy” 1990, z. 3, s. 153-162.

4 H. Kurkowska:, Polityka językowa a zróżnicowanie społeczne współczesnej polszczyzny. W:

„Socjolingwistyka”. T. 1. Red. W Lubaś. Katowice 1977, s. 24-25.

przemyśleć stosunek do zmian w etykiecie grzecznościowej oraz do przekraczania tabu

językowego. Nowi użytkownicy polszczyzny ogólnej wnieśli bowiem do obyczaju

językowego idącą niejednokrotnie dość daleko demokratyzację etykiety i odrzucenie tabu 5 .

Także te zjawiska, nowe w polskiej kulturze narodowej, złożyły się na zmiany w

świadomości językowej współczesnego Polaka, który np. akceptuje powszechne tykanie, a

niechętnie używa 3. os. l. poj. czasownika w odniesieniu do starszych członków rodziny oraz

bez oporów rozmawia o funkcjonowaniu ludzkiego organizmu, o wszystkich chorobach i

operacjach, a słabo protestuje przeciw reklamom środków do higieny intymnej. Także tego

rodzaju „nowatorstwo” wiązać można z wpływem kultury okcydentalnej (zachodniej),

nasilającym się po r. 1989.

Wpływ kultury obcej na świadomość językową Polaków

Ciekawą sugestię dotyczącą genezy tego zjawiska przynosi wypowiedź Antoniego

Furdala w artykule Kilka uwag na temat języka i kultury narodowej w przyszłej wspólnej

Europie . Cytuję za autorem spory fragment jego wypowiedzi:

„Okcydentalizacja (w najnowszym odcieniu znaczeniowym) krajów Europy Wschodniej

dokonuje się już na długo przed ich ewentualnym wejściem do struktur

zachodnioeuropejskich. Zmienia się spojrzenie na świat ich przeciętnego mieszkańca,

przekształcają się systemy wartości, obyczaje i wyobrażenia o tym, co i jak może nastąpić.

Język ojczysty i kultura narodowa, do niedawna jeszcze największe dobra duchowe,

nadzorowane przez opinię społeczną, stają się pomału prywatną sprawą jednostki, jej

własnością podobną do innych dóbr, którymi można swobodnie dysponować. Jeżeli ktoś

zechce wymienić mniej praktyczny samochód na lepszy, nikt mu w tym nie będzie

przeszkadzał. Gdy prace naukowca napisane we własnym języku nie będą znane w świecie,

wyda je po angielsku. Jeżeli pisarz nie będzie czytany poza krajem ojczystym, może zacząć

pisać w języku bardziej rozpowszechnionym; przyczyni się to do promowania jego kultury

narodowej czy regionalnej. Zaciera się już bowiem granica między ojczyzną a regionem

geograficznym, między miejscem urodzenia a kulturą narodową, do której się przynależy” 6 .

5 A. Grybosiowa: Liberalizacja społecznej oceny wulgaryzmów . W: Człowiek – dzieło – sacrum . Red. S.

Gajda i H.J. Sobeczko. Opole 1998, s. 361-369; A. Grybosiowa: Przyczyny zmian w polskim

systemie adresatywnym . W: Język w mieście. Problemy kultury i poprawności . Red. K. Michalewski. Łódź

1998, s. 57-61.

6 A. Furdal: Ki1ka uwag na temat języka i kultury narodowej w przyszłej wspólnej Europie. „Język Polski”

1997, z. 2–3, s. 87.

Ostatnie zdanie tekstu wydaje się na razie prognozą. W pełni natomiast podzielam

opinię Furdala co do przekształcania systemu wartości, w którym rodzimy język jako składnik

rodzimej kultury stanowił jeden z ważnych elementów.

Na szczególne podkreślenie zasługują uwagi o języku ojczystym jako największym

dobru nadzorowanym przez opinię społeczną. Otóż sądzę, że opinię społeczną można

rozumieć jako sądy samych użytkowników języka i jako stanowisko językoznawców

zajmujących się naukowo poradami poprawnościowymi. Językoznawcy stali się w ostatnich

latach zwolennikami nie tyle nakazów i zakazów, co postulatów. Pisze o tym następująco J.

Puzynina: „Językoznawca zwraca się do człowieka wolnego, który może uznać, a może nie

uznać jego racji” 7 . Implikuje się temu wolnemu człowiekowi wartość społeczno–kulturową

normy, co pozwala na sugestię, że jej ocena aksjologiczna w środowisku językoznawczym nie

ulega zmianom, które by podważały jej funkcjonowanie. Wręcz przeciwnie, ujęcie kulturowe,

wyjście poza samą strukturę gramatyczną języka, poza np. tylko nakazy ortograficzne,

powinno jedynie zjednywać dla normy nosicieli języka.

A jednak młode i średnie pokolenie Polaków odczuwa chęć omijania normy, mniej lub

bardziej świadomą. Na taką postawę, która łączy mówiących o różnej genealogii społecznej,

wpływa współczesna kultura masowa, współczesny system wartości. Sądzę, że to ten właśnie

czynnik odgrywa dziś zasadniczą rolę.

Młode i średnie pokolenie – z natury skłonne do buntu przeciw temu, co zastane,

rozumie swoją rolę nie jako funkcję ogniwa w długim łańcuchu obrońców tradycji, lecz jako

nosiciela postaw nowoczesnych. Jesteśmy przecież świadkami kształtowania stereotypu

człowieka nowoczesnego. Do człowieka nowoczesnego apeluje język reklamy, ważny

składnik współczesnej polszczyzny. Jeśli się nawet pojawia w reklamach leksem tradycja,

chodzi nie o ciągłość kulturową, ale o renomę znanych firm oraz ich produktów i usług.

Poświadczenia słownikowe odnoszące się i do leksemu tradycja, i do pochodnych od niego

derywatów zawierają pewien sygnał co do ich współczesnych możliwości konotacyjnych. Np.

tradycyjny w znaczeniu 2. to ‘nie wnoszący nic nowego, odbywający się, przebiegający

według utartych, ustalonych schematów; schematyczny, szablonowy’. Ten składnik

znaczeniowy pojawia się i w innych derywatach (SJP Szymczaka).

Młode pokolenie nie chce szablonu, dąży raczej do rozbicia go, chce

eksperymentować i szokować, także językiem.

7 J. Puzynina: Problemy aksjologiczne w językoznawstwie. „Poradnik Językowy” 1984, z. 9–10, s. 539-556.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: