ARTykuly_MP_s15.pdf

Małgorzata Peroń

Sekret czasu Marca Chagalla.

Obrazy z zegarami

Pomysł mierzenia czasu, a więc czegoś nie dającego

realizację: czas ukazywany był na wiele sposobów. Pojawiał

Chagall znał sekret

czasu. W jego życiu

wahadło mijających

dekad buja się to

w przód, to w tył…

się ani zobaczyć, ani dotknąć, jest jednym – jak pisze

się pod postacią skrzydlatego starca z klepsydrą lub kosą,

wskazującego na czaszkę, przemijającą urodę, bogactwa.

Władysław Kopaliński – z najdowcipniejszych, na

jakie człowiek wpadł 1 . Kategoria czasu pojmowana

Ciekawym przykładem były obrazy ukazujące różne

jest najczęściej jednak w kontekście kruchości i prze-

etapy ludzkiego życia: narodziny (dzieciństwo), młodość

mijalności ludzkiego życia. Człowiek postawiony zostaje

i starość. Bardzo często, tak jak w obrazie Baldunga, czas

wobec problemu nieuchronności śmierci, bo przecież,

wyobrażany był za pomocą symbolicznych rekwizytów,

jak pisze Kohelet: „Cóż przyjdzie człowiekowi z całego

kojarzących się ze śmiercią, umieraniem: czaszka, uschnięte

trudu, jaki zadaje sobie pod słońcem?” Pokolenie

kwiaty, złamane drzewa, gałęzie, zgaszona świeca, zegar,

przychodzi i pokolenie odchodzi, a ziemia trwa po

wszystkie czasy (Koh 1, 3) 2 . „ Vanitas vanitatum et omnia

klepsydra. Przedmioty te pojawiały się zwłaszcza w twór-

czości malarzy północnej Europy – Flandrii i Holandii.

vanitas ” (Koh 1, 2) jest hasłem wywoławczym takiego

Przykładami są martwe natury, których tematyką bardzo

często były stoły zastawione luksusowymi przedmiotami

sposobu rozumienia życia człowieka.

Motyw marności szczególnie eksponowało średnio-

wiecze oraz barok, ale fascynacja przemijalnością

(naczynia, klejnoty, perły, berło), pośród których leżała

trupia czaszka. Pojawiały się też więdnące kwiaty, zdarzało

i śmiercią pojawiała się także w innych epokach. Problem

poruszała zarówno literatura jak i sztuka. Upomnienie

się również, że nad całością kompozycji unosiły się bańki

1 W. Kopaliński, Zegar, [w:] tegoż, Słownik mitów i tradycji

kultury , Warszawa 1985, s. 1330.

mydlane (kruchość, nietrwałość i ulotność życia) – tak jak

i przestroga: memento mori znalazło swoją plastyczną

np. w obrazie Vanitas Hendrika Andrieszena (I poł. XVII

2 Cytaty z Pisma Świętego pochodzą z: Biblia Tysiąclecia ,

wyd. V, Poznań 2000.

15 magazyn studentów historii sztuki kul

w.) czy Davida Bailly’ego A utoportrecie z symbolami

wykładano emalią i drogimi kamieniami 4 . W obrazie

wanitatywnymi (1651).

Colliera widoczne jest użycie dwóch metali kolorowych:

W wielu martwych naturach w typie vanitas pojawiały

prawdopodobnie złota i srebra, które kontrastują ze sobą

się różnego rodzaju zegary. W obrazie Philippe

kolorystycznie.

de Champaigne Martwa natura z tulipanem, czaszką

Przykłady dzieł sztuki, na których jednym z elementów

i klepsydrą (I poł. XVII w.) ukazany został zegar piaskowy

symbolizujących przemijanie jest zegar, można by

o ośmiobocznej podstawie, ozdobiony drewnianą

przytoczyć jeszcze wiele.

dekoracją. W obrazie Hansa Holbeina A mbasadorowie

Fascynacja czasem trwa

Jest niezwykły, nierealny jak

(1533) na wysokim pulpicie malarz umieścił wiele

aż do współczesności. Jej

sen, z którego artyści czerpali

inspiracje do swoich dzieł.

specjalistycznych przyrządów służących do mierzenia

wyrazem była wystawa

czasu, m. in. przenośny zegar słoneczny. Tematykę

A rtempo. Where time

przemijalności podkreśla ukazana na pierwszym

becomes art , zorganizowana

planie, w ostrym skrócie perspektywicznym czaszka.

w Pałacu Fortuny w Wenecji

w 2007 roku 5 . Także artyści

Na obrazie Pietera Claesza Vanitas (1634) na stole obok

czaszki i wywróconego, pustego kielicha umieszczono

epoki nowoczesnej posługiwali sie w swoich pracach

okrągły zegar puszkowy z tarczą zamontowaną poziomo

symboliką zegara. Paul Cezanne wykorzystał ten motyw

oraz z ozdobną przykrywką. W obrazie o tej samej

w obrazie Martwa natura z czarnym zegarem (1870);

tematyce, ale namalowanym w 1645 roku, Claesz

szczególnie upodobali go sobie surrealiści, głównie

umieścił owalny pektoralik, zawieszony na sznurku. Dla

Gorgio de Chirico i Salvador Dali. Najsłynniejszym

ochrony wskazówek zegarek posiada owalne wieczko

obrazem „zegarowym” jest Trwałość pamięci (1931) tego

z przeźroczystym szkiełkiem – prawdopodobnie kry-

ształem górskim 3 . Podobny kieszonkowy zegar widnieje

ostatniego. Dzieło znane jest także jako Miękkie zegary

lub Uporczywość pamięci . Przedstawia zdeformowane

w obrazie Edwaert’a Colliera z 1663 roku. Bogato

tarcze trzech roztapiających się zegarów kieszonkowych

3 Pod koniec XVI wieku jako zasłonkę tarczy zegara kieszonko-

wego stosowano kryształ górski. Zob. Z. Prószyńska,

Dawne zegary , Warszawa 1998, s. 27

zdobiony przyrząd zawieszono na złotym łańcuszku

na tle nadmorskiego krajobrazu. Czwarty, zamknięty,

– zegary tego typu spełniały również funkcję biżuterii.

leży w lewym dolnym rogu. Obraz ten bardzo dobrze

4 Tamże, s. 22.

Wykonywano je ze srebra i złota, a od 1630 roku

odzwierciedla cechy malarstwa surrealistycznego. Jest

5 Więcej na temat tej wystawy: www.artempo.eu

16 magazyn studentów historii sztuki kul

niezwykły, nierealny jak sen, z którego artyści czerpali

ojczyznę, ale także naturalne środowisko dla jego ducha po

wiek starczy” 8 .

inspiracje do swoich dzieł. Nic nie jest na miejscu. Tytuł

– Trwałość pamięci – sugeruje zmianę w pojmowaniu

Szczególna była u niego próba przeniknięcia tajemnicy

symboliki zegara. Dotychczas kojarzony był z mo-

czasu, zrozumienia jego paradoksu – przemijania i za-

tywem vanitas , Dali modyfikuje jego znaczenie – zegar

pamiętywania, ulotności chwili i wiecznego trwania.

połączony zostaje z pamięcią i wspomnieniami.

Przyglądając się takim obrazom jak: Zegar (1914), Czas jest

Wskazówki zmieniają kierunek, zaczynają poruszać się

bezbrzeżną rzeką (1930-1939), Kuglarz (1943), Mojej żonie

wstecz. To, co skazane było na zniszczenie, teraz zostaje

(1933-1944), Zegar z błękitnym skrzydłem (1949) dostrzec

ocalone poprzez pamięć. Zachowuje ona zdarzenia,

można wykorzystywanie przez Chagalla poetyckiej i filo-

ludzi i rzeczy. Jest jednym ze sposobów (i chyba

zoficznej metafory jako formy rozumienia najbardziej

jedynym) ocalenia tego, co kruche. Daje możliwość

dramatycznych aspektów życia – problemu Czasu

i Przestrzeni. Czas był odwiecznym tematem Chagalla 9 .

powrotu do przeszłości, ponownego spojrzenia na

własne korzenie, zanurzenia się w dzieciństwie.

W jego obrazach zawsze odnajdziemy drżące wahadła

Twórczość Marca Chagalla kojarzona jest

i zataczające się zegary, pozbawione nagle swojego

przede wszystkim ze światem mitu i magii, który

spokoju, w jakim tkwiły ustawione bezpiecznie w kącie

jest pełen dziwacznych stworzeń i cudownych

domu. Zegary Chagalla fruną unoszone przez skrzydlate

wydarzeń. Źródeł jego malarskiej wyobraźni

stwory, przelewają się przez dłoń cyrkowego sztukmistrza,

należy szukać w świecie dzieciństwa artysty,

zamykają w swoim wnętrzu parę kochanków. Niczym

bowiem jego twórczość i autobiografia wzajemnie

się przeplatają 6 . Inspiracje pochodzą głównie

księżyc unoszą się nad uśpionym miasteczkiem, płyną

niesione przez skrzydlatą rybę nad ciemnogranatową

z Witebska, w którym artysta spędził dzieciństwo i mło-

dość 7 . Sylvie Forsestier stwierdza: „Chagall znał sekret

rzeką. Na wszystkich wymienionych wyżej obrazach

6 N. Harris, Marc Chagall. Życie i twórczość , Warszawa 1987,

s. 5.

pojawia się ten sam typ zegara – drewniany, szafkowy,

czasu. W jego życiu wahadło mijających dekad buja się

z okrągłą, jasną tarczą, zawsze z wahadłem (które

7 I. F. Walther, R. Metzger, Marc Chagall 1887-1985. Malarstwo

jako poezja , Poznań [b.r.w.], s. 7.

to w przód, to w tył… Bez tych wiecznych powrotów nie

najczęściej przekrzywione jest w stosunku do osi ze-

8 M. Guerman, S. Forestier, Marc Chagall , przekł. D. Konstanty-

nów, Warszawa 2006, s. 28.

byłby sobą, a bardziej niż ktokolwiek inny „pozostawał

gara). Zdaniem Nathaniela Harrisa, zegary Chagalla

zrodzony ze swego dzieciństwa” (Saint-Exupery), ze

wzorowane są na tym, który stał w domu artysty,

w Witebsku 10 . Chodzi tu jednak nie tylko o przywoływanie

9 Tamże, s. 77.

swego małego Wietbska, które nie tylko stanowiło jego

10 N. Harris, Marc Chagall , s. 63.

17 magazyn studentów historii sztuki kul

konkretnego przedmiotu z przeszłości, lecz o treści,

został przekrzywiony, sprawia wrażenie, że poruszany

jakie on reprezentuje.

jest podmuchem wiatru. W tle, niczym płomienie

Jednym z kontekstów, w których pojawia się

ognia, widoczne jest skrzydło diabła. Zegar krąży

zegar jest wojna – czas zagłady i zniszczenia.

w oszalałym pląsie razem z innymi postaciami: Żydem

W obrazie Upadek anioła (1923-1947) artysta

trzymającym Torę, matką z dzieckiem na rękach. Całość

przedstawia apokaliptyczną wizję horroru wojny.

sceny rozgrywa się na tle uśpionego Witebska – widoczne

Czerwony Lucyfer spada na ziemię. Jego twarz

są małe, drewniane chatki stojące wokół niewielkiego

wyraża przerażenie. Razem z nim bezwładnie opada

rynku. Wizja Chagalla nie wywołuje, jak w obrazach

mężczyzna. Wokół złowrogiego słońca krążą rozrzucone

surrealistów, strachu i przerażenia, ale raczej ból i współ-

przedmioty: skrzypce, świecznik, zegar. Drewniany

czucie. Przechylony zegar z poruszonym wahadłem wydaje

przyrząd do mierzenia czasu, z wahadłem i jasną tarczą

się głosić: oto czas zagłady, apokalipsy. Z drugiej jednak

18 magazyn studentów historii sztuki kul

strony obraz nie jest przepełniony jedynie grozą

same grać. Żółta krowa, ufnie spoglądająca na instrument,

i zniszczeniem, wszystko bowiem przemija, także

umieszczona jest już w innej rzeczywistości – spokoju

chaos wojny. Domy Witebska nie są dotknięte

i ładu, swojskości. Odsyła do bezpiecznych lat dzieciństwa,

wirem zagłady, u dołu widzimy spokojnie idącego

do rejonów nieskażonych wojną i zagładą. Pociechą są

mężczyznę z workiem na plecach. Malutkie skrzypce

także wskazówki zegara, które biegnąc nieustannie do

migocą jak światełko w tunelu, za chwilę zaczną

przodu przypominają, że wszystko przemija, także zło

i cierpienie.

Obraz Zegar z błękitnym skrzydłem z 1949 roku jest

wyciszony, nie ma w nim już eksplozji chaosu, wirowania,

przepełniony jest raczej melancholijnym smutkiem.

Pisarz Juri Trifonow wspomina słowa Chagalla, który

„Jak bardzo nieszczęśliwy

musiałem być, żeby to

namalować”.

oglądał swój obraz: „Jak bardzo nieszczęśliwy musiałem

być, żeby to namalować” 11 . Zegar unosi się na jednym

skrzydle, trochę ociężale, sennie. Chronometr ustawiony

jest pionowo, sztywno, w innych obrazach zwykle

delikatnie pochylony, miał więcej lekkości. Tutaj zaś,

z jednym tylko, opuszczonym w dół, ciemnogranatowym

skrzydłem ma więcej ciężaru (w obrazie Niebieski koncert

z 1945 roku fruwał jeszcze o dwóch skrzydłach, kolorowych

i delikatnych). W tle uśpione miasteczko, przykryte

śniegiem i ciemne niebo z gwiazdami. Na firmamencie,

niczym zimowy księżyc wyłania się ciemnozłoty kogut.

A na pierwszym planie zegar – drewniany z dekoracyjnymi

kolumienkami, zakończony trójkątnym szczytem, który

skrył się pod chmurką białego puchu. Tarcza biała, ze

wskazówkami, poniżej długie, złote wahadło. Zegar

milczy, złoty mechanizm zdaje się nie poruszać. Wokół 11 M. Guerman, S. Forestier, Marc Chagall , s. 82.

19 magazyn studentów historii sztuki kul

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: