Psychoanaliza: pojęcie, założenia.
Początki rozwoju teorii psychoanalizy to koniec XIX wieku, a za jej twórcę uważany jest Sigmund Freud. Pierwszą książka napisana na ten temat były Studia o histerii Freuda i Breuera.
Psychoanaliza to metoda badania i/lub leczenia zaburzeń psychicznych, która polega na ujawnianiu istniejących przeniesień w stosunku do ludzi z otoczenia i do analityka, które pojawiają się dzięki rozwijającej sie regresji wywołanej naturalną, nie narzucającą, nie kierującą pozycją psychoanalityka oraz na stopniowym usuwaniu przeniesień, uświadamianiu idei i emocji nieświadomych, zmniejszaniu oporów drogą interpretacji i konfrontacji.
Najogólniej można powiedzieć, że psychoterapia polega w psychoanalizie na analizie nieświadomości, oporów, przeniesień i funkcji ego.
Nieświadomość dotyczy zjawisk psychicznych, które nie mogą być uświadomione za pomocą zwykłych metod; możemy je sobie uświadomić i przypomnieć drogą swobodnych skojarzeń, za pomocą badania omyłek, fantazji, snów.
Przeniesienie odnosi sie do przesunięcia przeżycia z osoby dawnej na obecna (np. z matki na żonę); występuje wówczas gdy ktoś „myli teraźniejszość z przeszłością”. W przypadku psychoanalizy oznacza to, że pacjent myli uczuciowo psychoanalityka z pewną osoba z przeszłości (np. ojcem, rodzeństwem).
Opór oznacza ogólną tendencję ludzi do niezauważania lub zapominania przykrych myśli, wspomnień, przeżyć, natomiast w psychoanalizie jest to usiłowanie części „ego” pacjenta, aby nie uświadomić sobie materiału podświadomego i mimowolne przeciwstawianie sie wysiłkom terapeuty.
„Ego” odnosi sie do zespołu funkcji psychicznych, stanowiących o odrębności, indywidualności danej osoby, czyli zespół cech odróżniających jednostkę od innych ludzi. „Ego” dzieli sie na część autonomiczną, niekonfliktową, odnosząca sie do takich funkcji, jak: pamięć rozumienie, postrzeganie oraz na część konfliktowa, będącą w stanie walki z id, superego i zewnętrzna rzeczywistością. Pojęcie to jest opozycyjne wobec pojęć „id” i „superego” („id”- oznacza sferę potrzeb, popędów, impulsów, pragnień a pojęcie „superego” to część osobowości, która jest wynikiem introjekcji zakazów pochodzących od rodziców i wychowawców, a przyjętych przez dziecko jako własne).
W nurcie psychoanalitycznym przyjmuje sie, że istotnym czynnikiem, odpowiedzialnym za przeżywane przez pacjentów emocje, przejawiane zachowanie i symptomy chorobowe, są procesy nieświadome. Gdy w dzieciństwie człowiek nie potrafi radzić sobie z doświadczanymi trudnościami, ego uruchamia mechanizmy obronne (zwłaszcza wyparcie); usuwają one ze świadomości nieakceptowane ludzkie tendencje, których źródłem jest id. Symptomy chorobowe są u neurotyka formą kompromisu miedzy wywierającymi presję tendencjami id a wymaganiami superego.
Psychoanaliza jako metoda badania i leczenia zaburzeń psychicznych polega przede wszystkim na odkrywaniu nieświadomego znaczenia słów, działań i wyobrażeń pacjenta. Dostrzeżenie przez pacjenta własnych mechanizmów obronnych, nieświadomych motywów i konfliktu chorobotwórczego, umożliwia usunięcie tego konfliktu.
Nurty w podejściu psychoanalitycznym
a) Psychoanaliza ortodoksyjna jest najbliższa założeniom Freuda . Jej przedstawiciele poświęcają jednakowa ilość czasu na analizowanie nieświadomości, obron, przeniesień i funkcji ego. Fenichel, jeden z głównych przedstawicieli szkoły ortodoksyjnej, uważał że należy równą ilość czasu poświęcić na analizowanie: przeniesień wobec psychoanalityka, badanie przeżyć z dzieciństwa tkwiących w nieświadomości oraz analizowanie nieświadomości bieżącej, czyli snów, fantazji, omyłek, aktualnych przeżyć wypartych z podświadomości.
b) Teoria relacji z obiektem, której reprezentantami są m.in. Erikson, Klein, nawiązując do założeń Freuda, krytykuje jego tezę, zgodnie, z którą dziecko pragnie przede wszystkim zaspokojenia własnych potrzeb. Jej teoretycy twierdzili, ze dziecko poszukuje głównie związku z obiektem. Ustalili zależność miedzy nieprawidłowym przebiegiem faz rozwoju relacji z obiektem (np. matką) a powstaniem patologii emocjonalnej i psychicznej. Teorie te dotyczą zaburzeń głębszych niż neurotyczne, zawłaszcza dotyczą zaburzeń tożsamości, których źródłem jest konflikt w obrębie ego pacjenta. W nurcie tym ważne jest zjawisko przeciwprzeniesienia- rozumiane jako zdolność psychoanalityka do obserwowania i analizowania własnych skojarzeń i emocji, pojawiających sie w kontakcie z pacjentem.
c)Neopsychoanaliza, której reprezentantami są miedzy innymi Clara Thomson, Karen Horney, również nawiązując do założeń Freuda, krytykuje go za przypisywanie znaczącej roli biologii, popędom i przeżyciom z okresu dzieciństwa uznając, iż główna przyczyną zaburzeń nerwicowych to aktualne wpływy kulturowo-środowiskowe, stosunki interpersonalne i komunikacja między ludźmi. Według nich, w psychoterapii leczenie polega nie tylko na analizowaniu czy badaniu nieświadomości bądź reakcji przeniesieniowych pacjenta, ale ważna jest również właściwa relacja terapeutyczna, polegająca na wzajemnej empatii. W psychoterapii pacjent uczy się utrzymywania nowych, lepszych kontaktów z ludźmi.
Cele psychoanalizy:
- pierwotny: odkrycie i uświadomienie przez pacjenta wspomnień wypieranych ze świadomości;
- dostrzeżenie przez pacjenta własnych mechanizmów obronnych, które przeszkadzają w terapii (zanalizowanie i przepracowanie obron);
- ujawnienie, wyjaśnienie i interpretowanie problemów przez psychoanalityka w celu ich usunięcia;
- dziś: nauka nawiązywanie i utrzymywania lepszych kontaktów ludźmi przez pacjenta.
Zaburzenia leczone tą metodą:
- nerwice;
- zaburzenia z pogranicza nerwicy i psychozy;
- psychozy;
- głębsze zaburzenia (np. u osób uzależnionych od alkoholu, narkotyków);
- schizofrenie;
- osobowość narcystyczna;
- psychoanaliza dzieci.
Metody i techniki stosowane w obrębie psychoanalizy
Wraz z rozwojem historycznym oraz postępem w badaniach, metody psychoanalizy doskonaliły się. Pięć faz rozwoju psychoanalizy zaowocowało wyodrębnieniem najważniejszych metod leczniczych, do których należą:
- analizowanie usuniętych do nieświadomości (pozornie zapomnianych) traumatycznych wspomnień
- badanie oraz usuwanie za pomocą interpretacji obron i oporów
- usuwanie przeniesień wobec psychoanalityka przez ich ujawnianie, wyjaśnianie oraz interpretowanie
- analiza funkcji oraz mechanizmów działania ego, a także superego
- analiza oraz wykorzystanie przeciwprzniesienia w celach terapeutycznych
Do działań leczniczych wyróżniających psychoanalizę spośród innych form psychoterapii należą:
- pełne usuwanie przeniesień wyłącznie przez ich interpretowanie
- możliwie szerokie uświadamianie nieświadomych myśli i emocji
- usuwanie obron tylko przez ich interpretowanie
Inne działania lecznicze, które wykorzystuje psychoanaliza, wspólne są z różnymi odmiennymi formami psychoterapii. Są to:
- tworzenie intensywnego związku emocjonalnego terapeuty z pacjentem (częste sesje) – zdaniem psychoanalityków największe znaczenie ma usuwanie tego związku przez analizowanie i interpretowanie
- korekcyjne doświadczenia emocjonalne sprzyjające uczeniu się nowych form zachowań, nabywane poprzez związek emocjonalny z terapeutą (związek lepszy, mniej zaburzony niż poprzednie)
- odreagowywanie tłumionych dotąd emocji podczas sesji – doceniono w formach psychoterapii wywodzących się z psychoanalizy
- wzmacnianie pacjenta poprzez wyrażanie akceptacji, pochwał
- wgląd – w psychoanalizie – szczególnie w reakcje przeniesieniowe pacjenta oraz jego tendencje nieświadome
- podkreślenie autonomii pacjenta, jego niezależności, konieczności samodzielnego decydowania o sobie – terapeuta jest tylko przewodnikiem, decyzje należą do pacjenta – to rozwija funkcje ego
- identyfikacja pacjenta z psychoterapeutą – w psychoanalizie szczególnie intensywnie interpretowana, analizowana oraz uświadamiana, aby pacjent pod koniec terapii osiągnął niezależność
Relacje przeciwprzeniesieniowe analityka w stosunku do badanej osoby nie są zaliczane do czynników leczniczych, ale mogą one ułatwić leczenie, pomóc w zrozumieniu pacjenta.
Szkoły psychoanalityczne:
a) szkoła ortodoksyjna, czyli wiedeńska;
b) szkoła Lacana, określana jako francuska, lingwistyczna;
c) szkoła Kleina, czyli angielska, teoria relacji z obiektem;
d) amerykańska szkoła psychologii ego, również wchodząca w skład teorii relacji z obiektem
Wszystkie szkoły stosują cztery podstawowe działania psychoanalityczne, czyli: analizę nieświadomości, oporów, przeniesień oraz funkcji ego. Różnice w zakresie techniki analizowania polegają na tym, że każda ze szkół kładzie inny nacisk na poszczególne techniki lecznicze.
a) Szkoła ortodoksyjna
- technika najbardziej zbliżona do stosowanej przez Freuda
- poświęcanie jednakowej ilości czasu i energii na analizę nieświadomości, obron, przeniesień i funkcji ego
- wyróżnia się 3 fazy: 1 – początkowa – ilość przeniesień na analityka rośnie; 2 – środkowa – maksimum przeniesień; 3 – końcowa – ilość przeniesień maleje do zera
- najlepsze wyniki przy leczeniu nerwic, gorsze – przy leczeniu pacjentów z pogranicza nerwic i psychozy, nie nadaje się do leczenia psychoz(konieczne modyfikacje)
b) Szkoła Lacana – francuska szkoła psychoanalizy - lingwistyczna
- nawiązuje do pierwszego odkrycia Freuda dot. badania nieświadomości
- zajmuje się ujawnianiem tego, co jest nieświadome – poprzez analizę języka, słów, sposobu wypowiedzi pacjenta, omyłek, fantazji
- mniejsze wykorzystanie analizy przeniesień
- odrzucenie pojęcia ego – to rodzaj złudzenia u pacjenta
- psychoanalitycy tej szkoły leczą też pacjentów z głębszymi zaburzeniami: psychotyków, alkoholików, narkomanów
c) Szkoła Kleina – angielska szkoła psychoanalizy – zaliczana do teorii relacji z obiektem
- koncentracja na analizie reakcji przeniesionych pacjenta
- wszystkie przeżycia wyrażane prze pacjenta wobec osób trzecich podczas sesji mają zawsze odniesienie emocjonalne do osoby psychoanalityka
- nieświadomość, obrony oraz ego analizowane są ubocznie, obok interpretacji przeniesień
- duże znaczenie hipnozy Stracheya – znaczenie lecznicze ma tylko interpretacja przeniesień
- zwrócenie szczególnej uwagi na mechanizmy projekcji, introjekcji, czy rozszczepienia ego
- zgodnie z teorią relacji z obiektem – psychoanalitycy tej szkoły uważają, że już od urodzenia istnieje związek- relacja niemowlęcia z matką (obiektem), który analizują intensywnie
- psychoanalitycy podejmują się terapii psychoz oraz leczenia nawet małych dzieci
d) Szkoła amerykańska – psychologii ego – zaliczana do teorii relacji z obiektem
- nawiązują do ostatniej fazy rozwoju myśli Freuda – analizy funkcji i rozwoju ego
- najistotniejsza analiza zaburzonych funkcji ego oraz przyczyny tych zaburzeń
- większość zaburzeń psychicznych wynika z nieprawidłowości we wczesnych relacjach małego dziecka z obiektami (matką, ojcem)
- badanie wczesnych związków pacjenta z obiektami oraz powstania separacji dziecka od obiektu, czyli poczucia odrębności
- analiza zaburzeń ego wynikających z nieprawidłowej introjekcjo oraz identyfikacji
- najlepsze wyniki w leczeniu pacjentów z zaburzeniami z pogranicza nerwic i psychozy (taki był cel powstania)
Poza tymi szkołami istnieją też inne, ale mają mniejszą liczbę zwolenników oraz mniejsze wpływy
Psychoterapie pochodzące od psychoanalizy
Istnieją liczne szkoły teoretyczne i psychoterapie wywodzące się z psychoanalizy. Ważne miejsce zajmuje pośród nich szkoła Junga. W tej psychologii analitycznej:
- dużą wagę przywiązuje się do badania i uświadamiania symboli, zwłaszcza zbiorowych (typowych dla całej kultury ludzkiej)
- istotne różnicowanie nieświadomego od świadomego
- nieświadomość – indywidualna i zbiorowa – ważniejsze analizowanie tej zbiorowej
- docierając do nieświadomości należy badać symbole występujące w snach, fantazjach, religijnych wizjach, dogmatach, mitach, bajkach, tradycji kulturowej
- pojęcie osobowości introwertycznej (emocje i reakcje skierowane do wewnątrz) oraz ekstrawertycznej (emocje i reakcje skierowane na zewnątrz)
- do nieświadomości zbiorowej należą archetypy, czyli symbole wspólne dla całej ludzkości, dominanty zbiorowej nieświadomości np. archetyp „starego mędrca” czy „wielkiej matki”
- w psychoterapii metoda pracy polega na porównywaniu danego objawu z symboliką ogólnoludzką
- wprowadza się dialog, który ma na celu stworzenie związku emocjonalnego oraz „wymianę osobowości” terapeuty i pacjenta – psychoterapia – przeżyciem dwóch osób
- dążenie do indywidualizacji pacjenta oraz jego niezależności od otoczenia
1
mpwjs