Znaczenie gospodarcze i rekreacyjne dolnych warstw lasu.pdf

L EŒNE P RACE B ADAWCZE , 2006, 3: 99–114.

Stanis³aw G £OWACKI *

ZNACZENIE GOSPODARCZE I REKREACYJNE

DOLNYCH WARSTW LASU

ECONOMICAL AND RECREATIONAL IMPORTANCE

OF THE LOWER FOREST LAYERS

Abstract. In this paper the economical importance of the forest soil cover prod-

ucts (fruits, mushrooms and herbs) is revealed on the basis of available litera-

ture. The base of non-wood forest products growing in the lower forest layers,

rules of its collection according to nature protection regulations and its pur-

chase and export scale were described. Free access of society to the forest in

recreational purposes with its positive and negative effects on forest environ-

ment were analysed.

Key word: lower forest layers products, mushrooms, fruits, forest herbs, forest

soil cover, forest recreation.

* Wszechnica Mazurska; Wydzia³ Nauk Przyrodniczych, Plac Zamkowy 5; 19-400 Olecko, Poland

100

S. G³owacki

1. WSTÊP

W strukturze lasu wyró¿nia siê warstwê drzew, krzewów oraz doln¹ warstwê

lasu zwan¹ runem leœnym. Runo leœne sk³ada siê z warstwy zielnej, trawiastej i

mszystej. W warstwie zielnej wystêpuj¹ krzewinki o wysokoœci 20–50 cm, a w

warstwie mszystej rosn¹ grzyby, mchy i porosty.

Do najwa¿niejszych gospodarczych i rekreacyjnych p³odów runa leœnego

zalicza siê owoce leœne, grzyby i roœliny zielarskie. Jadalne owoce leœne i zio³a

zbierane w œrodowisku leœnym nale¿¹ do najbardziej naturalnych surowców, gdy¿

s¹ najmniej ska¿one zanieczyszczeniami atmosferycznymi.

Ze wzglêdu na ich masowy zbiór owoce leœne i grzyby s¹ równie¿ istotnym

elementem uwzglêdnianym w kszta³towaniu i rozwoju turystycznego i rekreacyj-

nego zagospodarowania naszych lasów. Zbiór p³odów runa leœnego niezgodny z

nowoczesnymi zasadami ochrony przyrody przyczynia siê do stopniowej degra-

dacji œrodowiska leœnego, przede wszystkim dolnych warstw lasu.

2. CEL I ZAKRES PRACY

Celem niniejszej pracy jest okreœlenie znaczenia gospodarczego i rekrea-

cyjnego zasobów leœnych znajduj¹cych siê w dolnych warstwach lasu. Niestety, w

ostatnich latach w polskiej gospodarce leœnej dominuje pogl¹d, ¿e najwa¿niejszym

gospodarczo dla Lasów Pañstwowych produktem leœnym jest surowiec drzewny.

To b³êdne przeœwiadczenie doprowadzi³o w konsekwencji do zaniechania przez

resort leœnictwa zajmowania siê pozyskaniem, sprzeda¿¹ i eksportem owoców

leœnych i grzybów. Obecnie prawie wszystkie zyski ze skupu tych surowców

czerpi¹ podmioty gospodarcze niezwi¹zane z leœnictwem.

Minimalizowanie znaczenia runa leœnego w metodach waloryzacji rekrea-

cyjnej terenów leœnych jest sprzeczne z wynikami aktualnych badañ ankietowych

przeprowadzanych wœród turystów. Z odpowiedzi ankietowanych jednoznacznie

wynika, ¿e ludzie najchêtniej wybieraj¹ siê na wypoczynek do lasów bogatych w

grzybowiska i jagodziska (Janeczko 2002 ).

W pracy omawiana jest baza surowcowa, u¿ytkowanie i znaczenie gospo-

darcze najwa¿niejszych leœnych surowców ubocznych znajduj¹cych siê g³ównie w

runie leœnym oraz sposoby ich zbioru zgodnie z zasadami ochrony przyrody.

Ponadto zosta³o scharakteryzowane znaczenie runa leœnego w rekreacyjnym zago-

spodarowaniu lasów.

Znaczenie gospodarcze i rekreacyjne dolnych warstw lasu

101

3. U¯YTKOWANIE I ZNACZENIE GOSPODARCZE

P£ODÓW RUNA LEŒNEGO

3.1. Baza surowcowa

Podstaw¹ do zagospodarowania najwa¿niejszych p³odów runa leœnego (ja-

dalnych owoców, grzybów i zió³) jest znajomoœæ ich bazy surowcowej.

Pierwsze prace nad inwentaryzacj¹ zasobów runa leœnego w Polsce rozpoczêto

przed wojn¹. W latach 1949–1952 Instytut Badawczy Leœnictwa (IBL) wspólnie ze

Zjednoczeniem Produkcji Leœnej „Las” oraz przy wspó³pracy Katedry U¿ytko-

wania Lasu SGGW w Warszawie przeprowadzi³ inwentaryzacje ankietowe, które

obejmowa³y liczne gatunki roœlin owocodajnych, leczniczych i przemys³owych

oraz grzybów. W latach 1962–1966 pod kierunkiem IBL wykonano ogólnopolsk¹

inwentaryzacjê szczegó³ow¹, ankietow¹ i bezpoœredni¹ jagodzisk borówki czer-

nicy i borówki brusznicy.

Na podstawie powy¿szych inwentaryzacji zosta³a oszacowana baza surow-

cowa wszystkich owoców leœnych w Polsce (przy œrednim urodzaju) na oko³o 56

tys. ton rocznie. Miêdzy innymi oszacowano bazê surowcow¹ borówki czernicy na

30,1 tys. ton, je¿yny – 4,7 tys. ton, maliny – 2,2 tys. ton, borówki brusznicy – 1,3

tys. ton, ¿urawiny – 0,5 tys. ton, poziomki – 0,3 tys. ton (Grochowski 1990).

W latach 60. XX w. zosta³a opracowana klasyfikacja jagodzisk czernicowych

( Vaccinium myrtillus L.) oparta na podstawowych cechach jagodziska (typ, rodzaj

zwarcia, klasa wysokoœci), która w czasie inwentaryzacji w terenie bardzo

upraszcza zbieranie i klasyfikowanie materia³u badawczego (G³owacki 1995a,

1999).

Baza surowcowa leœnych grzybów jadalnych przy przeciêtnym urodzaju zo-

sta³a oszacowana na 18 tys. ton rocznie (Grzywacz 1997).

Stosunkowo ma³o prowadzi siê badañ inwentaryzacyjnych dotycz¹cych bazy

surowcowej leœnych roœlin zielarskich, których najwiêcej wystêpuje na terenach

pó³nocno-wschodniej czêœci kraju.

W 1998 r. w Zak³adzie U¿ytkowania Lasu IBL w Warszawie wykonano

metod¹ ankietow¹ ogólnokrajow¹ inwentaryzacjê szczegó³ow¹ nastêpuj¹cych ga-

tunków roœlin zielarskich, znajduj¹cych siê wówczas pod czêœciow¹ ochron¹ ga-

tunkow¹: konwalii majowej, kopytnika pospolitego, kruszyny pospolitej i

m¹cznicy lekarskiej. Wykaza³a ona, ¿e badane gatunki roœlin zielarskich wystêpuj¹

najobficiej w lasach wschodniej Polski (Kalinowski 2002).

Aktualn¹ bazê surowcow¹ leœnych roœlin zielarskich w Polsce mo¿na osza-

cowaæ na oko³o 2 tys. ton rocznie (G³owacki 1995b, 2001).

3.2. Organizacja i zasady zbioru

Wœród owoców leœnych mo¿na wyró¿niæ dwie grupy: owoce miêsiste (so-

czyste) oraz owoce suche (tab. 1). Do owoców miêsistych zaliczamy owoce jago-

dowe, pestkowce, z³o¿one i ziarnkowce zwane owocami jab³kowymi. Nie jest to

102

S. G³owacki

Tabela 1. Podzia³ morfologiczny wa¿niejszych jadalnych owoców leœnych

Table 1. Morphological classification of major edible forest fruits

Owoce miêsiste

Fleshy fruits

Owoce suche

Dry fruits

jagodowe

berry

z³o¿one

aggregation

of drupes

ziarnkowce

pome

pestkowce

drupe

orzechy

nut

Vaccinium uliginosum

Vaccinium vitis-idaea

Vaccinium myrtillus

Oxycoccus palustris

Rosa canina

Rubus ideaus

Fragaria sp.

Malus sylvestris

Crataegus sp.

Sorbus sp.

Sambucus nigra

Rubus sp.

Hippophae sp.

Prunus spinosa

Quercus sp.

Corylus avelana

Fagus sp.

Zestawienie na podstawie literatury: Pobielkowski 1989; Ma³a Encyklopedia Leœna, 1980; Seneta

1991; Tomanek 1997

Information is elaborated according to following literature Pobielkowski 1989; Ma³a Encyklopedia

Leœna, 1980; Seneta 1991; Tomanek 1997

podzia³ œciœle botaniczny, ale ma znaczenie praktyczne. Niektóre owoce znajduj¹

siê na pograniczu tych podzia³ów, np. owoce bzu czarnego czy je¿yny. Owocnia

jagód jest soczysta, znajduj¹ siê w niej liczne nasiona. Natomiast pestkowce maj¹

dwie warstwy owocni, tzw. mi¹¿sz i skórkê. Owoce miêsiste nie otwieraj¹ siê i w

zasadzie opadaj¹ wraz z nasionami (Grochowski 1990, Tomanek 1997).

Trwa³oœæ owoców leœnych zale¿y od gatunku roœliny, stopnia ich dojrzenia,

sposobu zbioru, transportu oraz warunków klimatycznych (temperatury i wil-

gotnoœci powietrza). Niekorzystne warunki powoduj¹, ¿e dro¿d¿e znajduj¹ce siê w

owocach wydzielaj¹ enzymy, co inicjuje fermentacjê alkoholow¹. Fermentacja

powoduje gwa³towny spadek zawartoœci cukrów, nadaj¹c owocom charaktery-

styczn¹ nieprzyjemn¹ woñ i smak. Owoce trac¹ wartoœæ u¿ytkow¹. Czêsto póŸniej

nastêpuje fermentacja octowa.

Niekiedy na powierzchni owoców pojawia siê pleœñ. Pleœnienie powoduje

straty wartoœci od¿ywczej owoców, niekorzystne zmiany zapachu, smaku i zupe³ne

zepsucie. Spleœnia³e owoce czêsto zawieraj¹ zwi¹zki szkodliwe dla zdrowia.

Najwa¿niejszym czynnikiem decyduj¹cym o trwa³oœci owoców leœnych jest

ich rodzaj (tab. 2) i wszystkie inne czynnoœci zwi¹zane ze zbiorem i przecho-

wywaniem owoców leœnych s¹ od tego praktycznie uzale¿nione.

W okresie powojennym opracowano tzw. polsk¹ koncepcjê leœnej produkcji

ubocznej. Wed³ug jej za³o¿eñ uboczne u¿ytkowanie lasu jest integraln¹ czêœci¹

gospodarki leœnej i powinno siê rozwijaæ w œcis³ym z ni¹ zwi¹zku. Nale¿y je

prowadziæ w sposób intensywny, ale nie dewastacyjny, z uwzglêdnieniem wszyst-

kich nowoczesnych zasad ochrony przyrody i œrodowiska. Zarówno opieka nad

bazami surowcowymi ubocznych produktów leœnych, jak i ich wykorzystanie,

powinny byæ powierzone wy³¹cznie resortowi gospodarki leœnej (Grochowski

1990).

W 1945 r. zaczêto organizowaæ spó³dzielniê „Las”, której celem by³a eksploa-

tacja leœnych u¿ytków ubocznych w Polsce. Nast¹pi³ jej dynamiczny rozwój i w

krótkim czasie objê³a ona swoim dzia³aniem obszar ca³ego kraju. W 1950 r. zosta³a

Znaczenie gospodarcze i rekreacyjne dolnych warstw lasu

103

Tabela 2. Trwa³oœæ wa¿niejszych jadalnych owoców leœnych

Table 2. Durability of the major edible forest fruits

Owoce

Fruits

nietrwa³e

perishable

œredniotrwa³e

moderately durable

doœæ trwa³e

fairly durable

bardzo trwa³e

very durable

Rubus frutieosus

Rubus ideaus

Fragaria sp.

Sambucus nigra

Vaccinium uliginosum

Vaccinium vitis-idaea

Vaccinium myrtillus

Rosa canina

Hippophae

Crataegus sp.

Sorbus sp.

Prunus

spinosa

Corylus avelana

Hippophae ( po przemarzniêciu

after frozen)

Oxycoccus palustris

Zestawionio na podstawie literatury: Grochowski 1990, Grochowski W. i Grochowski A. 1994,

Grzywacz i Staniszewski 2003, Milewski 1954

Information is elaborated according to following literature: Grochowski 1990, Grochowski W. & Gro-

chowski A. 1994, Grzywacz & Staniszewski 2003, Milewski 1954

Podstawowe zasady prawid³owego zbioru p³odów runa leœnego

(G³owacki 2000b, 2005b)

OWOCE LEŒNE

– zbiór owoców wykonujemy rêcznie (bez u¿ycia jakichkolwiek narzêdzi i urz¹dzeñ nisz-

cz¹cych lub uszkadzaj¹cych roœliny),

– niedopuszczalne jest wyrywanie krzewinek lub obrywanie ca³ych pêdów,

– do zbioru jagód nale¿y u¿ywaæ lekkich wiklinowych koszyków.

GRZYBY

– owocniki grzybów delikatnie wykrêcamy z pod³o¿a, a wyj¹tkowo obcinamy no¿em naj-

bli¿ej ziemi,

– zabronione jest rozgarnianie œció³ki leœnej i mchu,

– grzyby nale¿y zbieraæ rano, gdy¿ s¹ one wówczas œwie¿e i dobrze znosz¹ transport,

– grzyby zbiera siê wy³¹cznie do wiklinowych koszyków lub ³ubianek,

– nie zbiera siê owocników zaczerwionych, starych lub bardzo m³odych,

– nie nale¿y niszczyæ grzybów truj¹cych.

LEŒNE ROŒLINY ZIELARSKIE

–- zbiór roœlin leczniczych mo¿e byæ wykonywany tylko w miejscach, w których te roœliny

wystêpuj¹ masowo,

– nie mo¿na dopuszczaæ do doszczêtnego wyzbierania roœlin wystêpuj¹cych na danym stano-

wisku ; powinno siê zostawiæ oko³o 2/3 roœlin (aby mog³o nast¹piæ jego odnowienie), a z roœlin

zbieraæ tylko 1/3 czêœci liœci.

– przy pozyskiwaniu ca³ych roœlin lub ich czêœci nale¿y stosowaæ ³opatki, no¿e ogrodnicze

lub sekatory,

– nie wolno corocznie zbieraæ roœlin z tych samych stanowisk,

– nie nale¿y zbieraæ zió³ z terenów leœnych ska¿onych przez przemys³ lub inn¹ dzia³alnoœæ

cz³owieka i w pobli¿u (100–150 m) szlaków komunikacyjnych o du¿ym natê¿eniu pojazdów spali-

nowych,

– kwiaty zbiera siê na pocz¹tku lub w pe³ni kwitnienia, liœcie – gdy s¹ dobrze wyroœniête, ale

jeszcze m³ode, korzenie i k³¹cza wykopuje siê jesieni¹ lub wczesn¹ wiosn¹.

Przy zbiorze owoców leœnych, grzybów i zió³ nie nale¿y zapominaæ o wystêpuj¹cych u nie-

których gatunków substancjach truj¹cych.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: