PAKT HITLER STALIN.pdf

Stephan Raabe

Piotr Womela

(wyd.)

Pakt Hitler–Stalin

i wybuch II Wojny

Światowej

z tekstami:

Jana Rydla

Richarda von Weizsäckera

Horsta Moellera

Stefana Troebsta

Publikacja Fundacji Konrada Adenauera w Polsce

Warszawa, 2009

Wstęp

Stephan Raabe

Pamięć nas wyzwoli

strona 5

Uwagi wstępne

Dr hab. Jan Rydel

Miejsce 1. września w pamięci zbiorowej

strona 7

Referaty

Dr Richard von Weizsäcker

„Szczera pamięć jest najważniejszym kluczem do przyszłości“ strona 12

Wydawca / Redakcja:

Stephan Raabe, dyrektor Fundacji Konrada Adenauera w Polsce,

Piotr Womela, koordynator projektów w Fundacji Konrada Adenauera w Polsce

Prof. dr hab. Horst Möller

Destabilizacja międzynarodowa

i rozpętanie drugiej wojny światowej przez Hitlera.

strona 14

Współpraca:

Rafał Andrzej Smentek, Joanna Tołczyk

Prof. dr hab. Stefan Troebst

Pakt Ribbetrop – Mołotow – częścią europejskiej pamięci.

Tłumaczenie:

Marcin Wiatr,

Elżbieta Każmierczak (Der Kampf um die Erinnerung)

strona 31

Dokumentacja

Świętowanie rocznicy 1989 roku oznacza również pamięć o 1939!

Grafika:

Zygmunt Januszewski, Warszawa

Oświadczenie w związku z 70-leciem

paktu hitlerowsko-stalinowskiego.

Opracowanie graficzne i skład:

Julita Grosser, www.mediakoncept.pl

strona 41

Współpracując dla przyszłości zachować pamięć o przeszłości.

Przygotowanie publikacji:

Fundacja Konrada Adenauera – Przedstawicielstwo w Polsce

ul. Dąbrowskiego 56, 02/561 Warszawa

tel.: +48 22 845 93 30; Fax: +48 22 848 54 37

e-mail: kas@kas.pl

Oświadczenie młodych ekspertów z Polski i Niemiec

z okazji 70 rocznicy wybuch II wojny światowej

strona 47

Stephan Raabe

Bitwa o pamięć.

Przedruk niniejszej publikacji w całości lub w części tylko za zgodą Fundacja Konrada Adenauera.

Aspekty aktualnej dyskusji z Rosją i w Rosji

strona 54

Printed in Poland. ISBN 978-83-86771-36-3

Autorzy

strona 61

Wstęp

Pamięć nas wyzwoli

Stephan Raabe

Opublikowane w tej książce teksty dwóch renomowanych niemieckich

historyków dotyczące historii wybuchu II Wojny Światowej i Paktu Rib-

bentrop-Mołotow [autor tekstu używa przyjętego w niemieckiej historiografii

pojęcia „Pakt Hitler-Stalin”, natomiast w tłumaczeniu przyjmuje się odpowiedni

termin przyjęty w historiografii polskiej – uw. tłum.], jako elementu europej-

skiej pamięci, a także słowo wstępne byłego prezydenta Republiki Fede-

ralnej Niemiec Richarda von Weizsäckera bazują na referatach zaprezen-

towanych podczas międzynarodowej konferencji „ Geneza II Wojny Świa-

towej. Historiografia, nowe badania – nowe spojrzenie ”, która odbyła się

na Zamku Królewskim w Warszawie w dniach 26 – 27 maja 2009 r. Kon-

ferencję przygotował Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk pod patro-

natem polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

Na tym forum historyków przedstawili swoje badania i poglądy naukow-

cy z trzynastu państw: Czech, Estonii, Finlandii, Francji, Litwy, Niemiec,

Polski, Rosji, Stanów Zjednoczonych Ameryki, Szwajcarii, Ukrainy i Wę-

gier. O randze tej konferencji w przededniu 70 rocznicy wybuchu II wojny

światowej świadczy jej inauguracja dokonana przez Prezydenta RP, Pana

Lecha Kaczyńskiego.

Konferencja ta przyczyniła się do większej przejrzystości w historycznej

pamięci, w szczególności w obliczu polskich obaw, że obecnie w dużych

państwach sąsiedzkich, w Niemczech i Rosji, historia interpretowana jest

ponownie ze szkodą dla prawdy, ale także wobec politycznych tendencji

do selektywnego traktowania historii i propagandowego wykorzystania raz

już w historii zaistniałych zranień. Wiedza o rozbiorach Polski w 1939 r.

oraz brutalnej okupacji przez narodowosocjalistyczne Niemcy i Związek

Radziecki nie wszędzie jest upowszechniona. Taka historyczno-naukowa

refleksja nie uzależnia nas od przeszłości, lecz czyni wolnymi i otwartymi

na przyszłość, na „kulturę pokoju”, która może się jedynie rozwijać dzię-

ki klimatowi sprawiedliwości, prawdy i pojednania. 1

Uwagi wstępne

Miejsce 1 września

w pamięci zbiorowej

Wystąpienia uczestników konferencji mają jeszcze zostać opublikowane w ję-

zyku angielskim. Chcielibyśmy podziękować autorom tekstów i Polskiej Aka-

demii Nauk, że już teraz Fundacja Konrada Adenauera może udostępnić za-

interesowanym czytelnikom trzy niemieckie referaty w formie tej polsko-nie-

mieckiej broszury. Panu prof. Janowi Rydlowi dziękujemy za napisanie wpro-

wadzenia i przedstawienie polskiej perspektywy.

Jan Rydel

Teksty uzupełnia dokumentacja Oświadczenia niemieckich intelektualistów

w związku z 70-leciem Paktu Ribbentrop-Mołotow z dnia 23 sierpnia 2009 r. oraz

stanowisko polsko-niemieckiej grupy ekspertów w sprawie 70 rocznicy wybuchu

II wojny światowej. Niniejszą publikację zamyka artykuł dotyczący debaty na

temat paktu Ribbentrop-Mołotow, która toczy się obecnie w Rosji. Mamy na-

dzieję, że książka ta znajdzie wielu zainteresowanych czytelników.

Wybuch drugiej wojny światowej 1 września 1939 roku to z polskiego punk-

tu widzenia najlepiej utrwalona cezura w historii XX wieku i najwyrazistsze

miejsce pamięci (lieu de memoire) – miejsce pamięci, czyli specyficzny fakt

historyczny, data, miejsce, niekiedy postać, które ,gdy przywołamy je w pa-

mięci, uruchamia szereg dalej idących skojarzeń z wieloma innymi, bardzo

ważnymi wydarzeniami ubiegłego stulecia. Jak obecnie się uważa, nasza pa-

mięć historyczna funkcje głównie przy wykorzystaniu takich miejsc pamięci.

W pojęciu „ 1 września ” ogniskuje się wiedza o układzie Ribbentropp – Mo-

łotow jego strategicznych następstwach, o braku sojuszniczej pomocy, o We-

sterplatte, bitwie nad Bzurą, obronie Warszawy, o goryczy militarnej klęski

i o początkach ruchu oporu. 1 września 1939 r. całkowicie przerwał pewną

drogę rozwoju Polski, drogę nader wyboistą i krętą, ale uznawaną za własną

przez ogromną większość polskiego społeczeństwa. We wszystkich bez mała

polskich pamiętnikach i wspomnieniach z tamtych dni, w niezliczonych ust-

nych relacjach, które słyszał każdy z Polaków odrobinę choćby interesujący

się własną przeszłością, mówi się o rozpaczy z powodu utraty niepodległości

i załamania własnych planów życiowych oraz, prawie zawsze, o goryczy z po-

wodu kompletnego nieprzygotowania na taki cios. To wrażenie „umykającego

spod stóp gruntu” było trafne, wszak potrzeba było aż pół wieku, aby ogrom-

na większość społeczeństwa mogła ponownie uznać, że droga rozwojowa Pol-

ski jest ich własną drogą.

1 Por. Oświadczenie Przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski abpa dra Józefa Micha-

lika i Przewodniczącego Konferencji Episkopatu Niemiec abpa dra Roberta Zollitscha z okazji

70. rocznicy rozpoczęcia II wojny światowej 1 września 1939 roku z dnia 25 sierpnia 2009 r.

Inaczej w Republice Federalnej Niemiec. Tam data 1 września w kalendarzu

rocznym nie oznacza nic szczególnego i – jak się u nas aż do znudzenia argu-

mentuje – mało kto, spytany na ulicy, ma pojęcie, co wydarzyło się „1 wrze-

śnia”. Kiedy zapisuję te słowa, przed oczyma mej pamięci przesuwają się twa-

rze chyba ponad setki znanych mi osobiście niemieckich historyków, polity-

ków, nauczycieli, duchownych, dziennikarzy: jednym słowem intelektualistów,

ale też ludzi nie pretendujących do tej kategorii, którzy świetnie wiedzą, co ta

data oznacza i co uczyniono wtedy Polsce. Nie szczędzą oni sił, aby o tym mó-

wić i zaświadczać. Każdy kto choć trochę zna Niemcy, też mógłby swoją set-

kę „wiedzących” zestawić. Ze względu na nich wszystkich z przykrością uży-

wam tego uogólnienia, aczkolwiek jest ono jako diagnoza przeciętnego sta-

nu świadomości historycznej Niemców najprawdopodobniej trafne. Niestety.

mieccy badacze zwracają uwagę, że buntowniczy, młodzi niemieccy antyfaszy-

ści, jak sami się określali, skupili się na demaskowaniu i piętnowaniu spraw-

ców oraz faktycznych i domniemanych sympatyków nazizmu (faszyzmu, we-

dług lewicowego wokabularza), skutkiem czego zainteresowanie losem ofiar

pozostawało u nich na drugim planie. Gdy z czasem (w latach siedemdzie-

siątym) większość buntowników ustatkowała się i dojrzała do spojrzenia na

wydarzenia drugiej wojny światowej oczyma ofiar, wzrok ich skupił się – co

w pełni zrozumiałe – na Shoah oraz – co staje się zrozumiałe, o ile uwzględni-

my lewicowość jako postawę życiową, dominującą w tym środowisku – na lo-

sie ofiar wojny przeciw ZSRR (Vernichtungskrieg im Osten). Tak więc 1 wrze-

śnia 1939 r. znajdował się dość daleko poza polem widzenia tej bardzo uwraż-

liwionej części niemieckiego społeczeństwa. Po pierwsze najstraszniejsza, ma-

sowa faza zagłady zaczęła się po ataku na ZSRR (mordy dokonywane przez

Einsatzgruppen od lata 1941) i po konferencji w Wannsee (styczeń 1942), to-

też poprzedzające te daty wydarzenia wojenne wydawały się jakąś słabą przy-

grywką. Po drugie i chyba ważniejsze liczne polskie wątki (17 września 1939,

wywózki, Anders, Katyń) mąciły klarowność antynomii III Rzesza – Kraj Rad,

faszyzm – antyfaszyzm, zło – dobro. Ponadto rozumowano: „ Polacy, jak sami

twierdzą, walczyli z faszyzmem od pierwszego dnia wojny, ale ONR, ale szmal-

cownicy, ale pogrom w Kielcach, ale tow. Moczar. Co robić z tymi sprzecznościa-

mi? Najlepiej… jak najmniej o nich mówić! ”

Są dwa i to płynące z przeciwstawnych kierunków źródła takiego stanu rze-

czy. Po pierwszej wojnie światowej sprzeciw wobec systemu wersalskiego stał

się ważnym składnikiem niemieckiej tożsamości, a na Polsce, będącej z nie-

mieckiego punktu widzenia największym beneficjentem tego systemu, a przez

to symbolem ograbienia i upokorzenia Niemiec, skumulowały się związane

z Wersalem złe emocje. Do tego doszły uprzedzenia wobec Polaków, silne już

w czasach Bismarcka, w okresie międzywojennym coraz jaskrawiej podmalo-

wane rasową „nauką” Hitlera. W tej sytuacji społeczeństwo Niemieckie, które

1 września 1939 r. fakt wybuchu wojny „jako takiej” przyjmowało bez żadne-

go entuzjazmu, sam zamiar Polen zu versohlen [złojenia skóry Polakom] trak-

towało jako uzasadniony i wręcz konieczny. Po 1945 roku o łojeniu skóry ko-

mukolwiek przez nadludzi podludziom oczywiście nie mogło być i nie było

mowy, tym niemniej stereotyp Polaka jako notorycznego rabusia i Polski jako

kraju-grabieżcy doznał utrwalenia. Tym razem za sprawą przesunięcia gra-

nicy na linię Odry i Nysy i przymusowej migracji ludności niemieckiej, któ-

rą w Republice Federalnej dla większej emocjonalizacji nazwano „wypędze-

niem z ojczyzny”. W tej sytuacji w świadomości wielu osób musiał powstawać

dysonans między wiedzą (lub przeczuciem) o wołających o potępienie i karę

zbrodniach popełnionych przez Niemców na Polakach podczas wojny i oku-

pacji, a podskórnym przekonaniem, że „to i owo” się Polakom jednak należa-

ło. Co robić z tego rodzaju sprzecznymi komunikatami? Najprościej uznać, że

się nawzajem znoszą i… jak najmniej o tym wszystkim mówić.

„1 września” był niewygodny, jak widać, zarówno dla niemieckich środowisk

postrzegających przeszłość w sposób zachowawczy, jak i dla tych, które chciały

ją przezwyciężyć i odciąć się od niej, toteż dzień ten nie zyskał w Niemczech,

pomimo iż miał logicznie rzecz biorąc rozstrzygający wpływ również i na ich

historię, rangi lieu de memoire . Z tego powodu nieczęste niemieckie reflek-

sje dotyczące wybuchu wojny w 1939 roku zawsze warto traktować z najwięk-

szą uwagą. W wypadku niniejszej publikacji o uwagę czytelników nie będzie

trudno, ponieważ wydawcy przedstawiają nam cztery znakomite teksty, zna-

ne do tej pory tylko wąskiemu gronu historyków i polityków. Każdy z tekstów

to spojrzenie na wybuch wojny z zupełnie innej perspektywy, wyrażone w cał-

kowicie odmiennej formie.

Gdy od końca lat pięćdziesiątych w Republice Federalnej Niemiec do głosu

dochodzić zaczęła generacja dorastająca i wychowana po wojnie, jej repre-

zentanci coraz natarczywiej jęli stawiać pytania o wojenną przeszłość rodzi-

ców i dziadków, którą w Niemczech epoki Adenauera otoczono woalem mil-

czenia. Motyw moralnego sprzeciwu wobec narodowo socjalistycznego dzie-

dzictwa w otaczającym ich świecie był jednym z głównych powodów rewol-

ty, która – jak wiadomo – osiągnęła apogeum w 1968 roku. Współcześni nie-

Mamy zatem w naszym tomie zapis okolicznościowego przemówienia byłe-

go prezydenta federalnego RFN, Richarda von Weizsäckera , wygłoszonego

26 maja 2009 roku na Zamku Królewskim w Warszawie, podczas polsko-nie-

miecko-rosyjskiej konferencji poświęconej genezie drugiej wojny światowej.

Richard von Weizsäcker, mający osiemdziesiąt dziewięć lat, mówi o wybu-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: