PSYCHOLOGIA ZDROWIA - BISHOP
1. REKONESANS W PSYCHOLOGII ZDROWIA
Psychologia zdrowia – dziedzina zajmująca się dynamicznymi zależnościami między zachowaniem i stanami psychicznymi a zdrowiem fizycznym.
Psychologia medyczna – zastosowanie metod psychologii klinicznej do problemów zdrowia fizycznego
Medycyna psychosomatyczna – specjalność biomedycyny zajmująca się czynnikami psychicznymi w rozwoju chorób fizycznych
Medycyna behawioralna – dziedzina interdyscyplinarna stosująca teorię i praktykę nauk behawioralnych do lecznictwa i ochrony zdrowia
Profilaktyka behawioralna – dziedzina interdyscyplinarna zajmująca się promocją dobrych nawyków zdrowotnych metodami behawiorystycznymi oraz zapobieganiem powstawania chorób u osób obecnie zdrowych.
2. CIAŁO I DUSZA
Dualizm ciało - umysł – doktryna utrzymująca, że ciało i umysł są dwiema niezależnymi jednostkami o niewielkim wzajemnym wpływie.
Model biomedyczny – model medyczny kładący nacisk na naturalne przyczyny chorób oraz na separację ciała i umysłu.
Choroba jatrogenna – choroba będąca skutkiem interwencji medycznej
Redukcjonizm – doktryna mówiąca, że zjawiska w sferze zdrowia i chorób są najpełniej poznawalne na poziomie fizyki i chemii
Pętla sprzężenia zwrotnego – jeden ze sposobów regulacji systemu, w którym wyniki czynności korygującej trafiają na nowo do systemu, wpływają na jego dalsze reakcje. W sprzężeniu zwrotnym ujemnym wyniki działań korygujących redukują odchylenie od wartości odniesienia i w ostateczności prowadzą do przywrócenia równowagi w systemie i zaprzestania czynności korygujących. Sprzężenie zwrotne dodatnie: podjęte działania prowadzą do zwiększenie różnicy między stanem bieżącym a wartością odniesienia.
Model biopsychospoleczny – systemowe podejście do choroby, kładące nacisk na wzajemne związki miedzy ciałem a umysłem oraz na wagę rozpatrywania choroby na wszystkich poziomach.
Placebo – środek farmakologiczny obojętny, stosowany w zastępstwie leku.
3. BADANIA W PSYCHOLOGII ZDROWIA
Wewnętrzna wiarygodność – określa, do jakiego stopnia można wyciągnąć miarodajne wnioski o działaniu niezależnej zmiennej
Zewnętrzna wiarygodność – określa, do jakiego stopnia można zastosować wyniki badań do warunków konkretnej sytuacji danego badania.
Chorobowość – liczba zachorowań na daną chorobę w populacji
Umieralność – liczba zgonów z powodu określonej przyczyny.
Prewalencja – liczba zachorowań na daną chorobę w danej populacji w określonym czasie
Zapadalność – liczba nowych zachorowań na daną chorobę występujących w danym okresie
Względne ryzyko – zapadalność na chorobę wśród osób mających pewną cechę podzieloną przez zapadalność na tę chorobę wśród osób nie mających takiej cechy
Badania kontrolne – badania polegające na porównywaniu pacjentów z chorobą zdiagnozowaną z grupą zdrowych w celu zidentyfikowania czynników związanych z jej wystąpieniem.
Badania porównawcze – badania porównujące liczbę osób dotkniętych czynnikiem ryzyka i wolnych od niego, u których rozwija się dana choroba.
Próbka losowa – próbka dobrana według zasady, że prawdopodobieństwo selekcji jest identyczne dla każdego członka populacji.
Próbka przypadkowa – próbka złożona z osób, które są w danej chwili dostępne i chcą brać udział w badaniu.
Błąd z próbki – błąd w wynikach ankiety, wynikający z niewłaściwego doboru respondentów.
Błąd spoza próbki – błąd w wynikach ankiety, wynikający z innych czynników niż dobór respondentów.
Terapia towarzysząca – wszelkie inne rodzaje terapii klinicznej które pacjent pobiera oprócz interwencji prowadzonej w ramach eksperymentu.
4. STYL ŻYCIA A ZDROWIE CZŁOWIEKA
Behawioralne patogeny – zachowania, które zwiększają ryzyko zapadalności na określone choroby
Behawioralne immunogeny – zachowania, które ograniczają ryzyko zapadalności na określone choroby
Profilaktyka I stopnia – środki podejmowane w celu zapobieżenia rozwojowi chorób u ludzi zdrowych
Profilaktyka II stopnia – kroki podejmowane w kierunku zatrzymania postępu choroby we wczesnym etapie
Profilaktyka III stopnia – procedury leczenia i rehabilitacji osób w zaawansowanych stadiach choroby
Gradient wzmocnienia – zasada behawioralna mówiąca, że bezpośrednia nagroda lub kara jest bardziej efektywna od nagrody lub kary odsuniętej w czasie.
Zachowania zdrowotne – zachowania podejmowane przez osobę zdrowe w celu uniknięcia choroby
5. PROMOWANIE ZDROWIA
Terapia awersyjna – wykorzystanie warunkowania reaktywnego w celu sparowania niepożądanego zachowania zdrowotnego z negatywnym bodźcem.
Terapia kontraktowa – procedura polegająca na tym, że pacjent zawiera z terapeutą lub inną osobą umowę określającą docelowe zachowanie i konsekwencje jego naruszenia.
Kontrola bodźcowa – takie zorganizowanie otocznia, które ma na celu wyeliminowanie lub ograniczenie do minimum bodźców mogących wyzwalać niepożądane zachowania zdrowotne.
Przeciwwarunkowanie zastępcze – metoda terapii lęków, w której pacjent regularnie obserwuje model angażujący się w zachowanie wywołujące u niego lęk.
Systematyczne odwrażliwianie zastępcze – technika terapeutyczna w której pacjent obserwuje model radzący sobie w różnych sytuacjach stopniowo potęgujących u niego lęk.
Self – monitoring – technika samokontroli w której pacjent prowadzi szczegółowy zapis wystąpień danego zachowania i towarzyszących okoliczności.
Samowzmacnianie – technika, w której pacjent sam wyznacza sobie nagrodę za docelowe zachowanie.
Trening umiejętności – procedura terapeutyczna w której pacjent odbiera trening w zakresie radzenia sobie w sytuacjach społecznych prowadzących do szkodliwych nawyków zdrowotnych oraz nabywa umiejętności opierania się pokusom.
Podejście zintegrowane – podczas terapii łączenie różnych technik
Kliniczna promocja zdrowia – zastosowanie zasad promocji zdrowia w warunkach klinicznych.
6. STRES
Stres – transakcja zachodząca między jednostką a otoczeniem, obejmująca ocenę wyzwań stawianych przez daną sytuację oraz zasobów radzenia sobie z nią, a także psychologiczne i fizjologiczne reakcje na tak oceniane wyzwania.
Reakcja „walcz lub uciekaj” – stan mobilizacji organizmu do walki lub ucieczki od bodźca odbieranego jako zagrożenie.
Epinefryna – (adrenalina) katacholamina produkowana przez rdzeń nadnerczy, wywołujący takie same objawy jak pobudzenie układu współczulnego.
Norepinefryna (noradrenalina) – katecholamina produkowana przez rdzeń nadnerczy i neurony układu współczulnego, wywołująca objawy podobne do epinefryny
Ogólny zespól adaptacyjny (GAS) – niespecyficzna reakcja organizmu na zagrożenie, obejmująca stadium reakcji alarmowej odporności i wyczerpania
Ocena pierwotna – wstępna ocena skali zagrożenia
Ocena wtórna – ocena zagrożenia pod kątem dostępnych metod radzenia sobie w określonej sytuacji.
Radzenie sobie ze stresem – wysiłki podejmowane w obronie przed sytuacją stresową.
Współczulny układ nerwowy – pień autonomicznego układu nerwowego odpowiedzialny za pobudzenie aktywności ciała
Kortykosteroidy – grupa hormonów produkowanych przez korę nadnerczy, odpowiedzialnych za regulację procesów fizjologicznych
Kora nadnerczy – zewnętrzna otoczka gruczołów nadnerczy
Katecholaminy – grupa substancji chemicznych produkowanych przez organizm i pełniących funkcje neurotransmiterów
Rdzeń nadnerczy – wewnętrzna cześć gruczołów nadnerczy
Autonomiczny układ nerwowy – odgałęzienie układu nerwowego odpowiedzialne za przesyłanie bodźców z centralnego układu nerwowego do poszczególnych organów wewnętrznych
Przywspółczulny układ nerwowy – odgałęzienie autonomicznego układu nerwowego odpowiedzialne za podtrzymanie normalnych funkcji organizmu oraz regeneracje.
Odporność humoralna – odporność oparta na aktywności przeciwciał, które krążą w krwiobiegu i atakują obce substancje zanim te dostana się do komórek ciała. Opiera się na odporności komórek B które dojrzewają w szpiku kostnym i po uaktywnieniu przez antygeny wydzielają przeciwciała atakujące obce komórki.
Odporność komórkowa – odporność oparta na aktywności limfocytów, T, które bezpośrednio atakują substancje. Limfocyty T dojrzewają w grasicy i atakują komórki w sposób bezpośredni bez korzystania z przeciwciał. Jest procesem długotrwałym.
Wrzód trawienny- zmiana chorobowa (rana) zlokalizowana w ścianie żołądka lub górnych jelita cienkiego (dwunastnicy). Są to drobne urazy w obrębie ścian żołądka lub górnych części jelita cienkiego. U pacjentów z wrzodami dwunastnicy obserwuje się np. wydzielanie nadmiernych ilości HCL i pepsyny, przy wrzodach żołądka wydzielanie jest w normie lub zaniżone.
Astma oskrzelowa – zaburzenie układu oddechowego polegające na zwężeniu dróg oddechowych w oskrzelach, co objawia się napadami kaszlu, dusznością i płytkim oddechem – ok. 4-&% populacji.
Astma alergiczna – astma będąca skutkiem alergii lub niewydolności układu odpornościowego. Araki mają często charakter okresowy i występują we wszystkich grupach wiekowych.
Astma idiosynkratyczna – astma nie powiązana z alergiami, mogąca wynikać z dziania czynników psychologicznych.
7. JAK RADZIĆ SOBIE ZESTRESEM
Radzenie sobie zorientowane na problem – metody wpływania na obiektywną sytuację przez zmianę elementów otocznia lub zmianę sposobu interakcji podmiotu z otoczeniem.
Radzenie sobie zorientowane na emocje – metody koncentrujące się na kontrolowaniu emocjonalnych skutków stresu występuje najczęściej wtedy kiedy jednostka uznaje że nie może zrobić nic aby zmienić tę sytuację. Dana osoba koncentruje swoja uwagę na próbach adaptacji do negatywnie ocenianej sytuacji. Głównym jego celem jest ograniczenie pobudzenia emocjonalnego. Może być także używane do zwiększania napięcia.
Aktywne radzenie sobie – przedsięwzięcie bezpośrednich działań w próbie usunięcia lub obejścia stresowa bądź osłabienia jego efektów.
Planowanie – rozważanie sposobów radzenia sobie z danym stresorem.
Ograniczanie konkurujących działań – odłożenie na bok wszelkich innych działań i skupienie się na stresorze.
Odsunięcie problemu – czekania na sprzyjające warunki do działania
Szukanie wsparcia społecznego z pobudek instrumentalnych– szukanie rady, pomocy informacji
Szukanie wsparcia społecznego z pobudek emocjonalnych – szukanie współczucia, zrozumienia lub wsparcia moralnego.
Pozytywna reinterpretacja – powtórna ocena problemu w pozytywnym świetle
Akceptacja – przyjęcie do wiadomości danej sytuacji i zgoda na nią.
Zaprzeczenie – odmowa uznania realności sytuacji
Koncentracja na emocjach – skupienie się na negatywnych odczuciach w celu ich przewartościowania
Oderwanie behawioralne – ograniczenie działań w kierunku usunięcia stresorów lub całkowite poddanie się
Oderwanie psychologiczne – podjęcie innych działań w celu oderwania uwagi od sytuacji.
Umiejscowienie kontroli – przekonanie o tym, co determinuje wyniki naszych działań
Kontrola behawioralna – przekonanie o możliwości kontrolowania negatywnych skutków sytuacji
Kontrola poznawcza – dysponowanie strategia poznawcza mogąca graniczyć negatywne skutki stresującej sytuacji
Samoskuteczność – przekonanie o możliwości osiągnięcia założonego celu w danej sytuacji
Hierarchia ról społecznych – stopień w jakim dana osoba kreuje i utrzymuje różnice poznawcze pomiędzy różnymi aspektami jej życia społecznego.
Samoakceptacja – poczucie własnej wartości
Relaksacja neuromięśniowa – technika relaksacyjna w której pacjent wchodzi w stan relaksu przez sukcesywne napinanie i rozluźnianie poszczególnych grup mięśni.
Systematyczne odwrażliwianie – technika relaksacyjna polegająca na przeżywaniu wyobrażonej konfrontacji z sytuacją lub obiektem wywołującym lęk bądź fobię.
Biologiczne sprzężenie zwrotne (biofeedback) – technika w której pacjent zdobywa umiejętność kontrolowania określonej funkcji fizjologicznej w reakcji na sprzężenie zwrotne płynące ze strony tej funkcji.
8. CHOROBA: PERCEPCJA SYMPTOMÓW I SZUKANIE POMOCY
Jednostka chorobowa – zespół występujących w organizmie obiektywnych zaburzeń patologicznych, które można, (choć nie zawsze) zidentyfikować metodami klinicznymi
Choroba – subiektywnie doświadczenie dyskomfortu lub cierpienia, które można, (ale nie musi) wiązać się z obiektywnymi zaburzeniami o charakterze patologicznym
Zachowanie chorobowe – czynnik składowy choroby odnoszący się głównie do zachowań podejmowanych przez pacjenta w reakcji na doświadczane dolegliwości i dyskomfort
Konsultacja paramedyczna – nieformalna konsultacja w kwestii problemów zdrowotnych zabiegana u członków rodziny, przyjaciół i innych osób nie dysponujących kwalifikacjami medycznymi
Symptom – subiektywne doznanie związane ze stanem fizjologicznym
Obraz – zorganizowany pakiet informacji o określonym przedmiocie zdarzeniu lub idei
Prototyp – wyidealizowany lub typowy obraz danej kategorii; prototyp choroby to wyidealizowany obraz przebiegu określonej choroby
Uboczne zyski – korzyści z faktu bycia chorym
Rola chorego – model zachowań przybieranych przez osobę uważającą się za chora
Hipochondria – fałszywe przekonanie o posiadanej chorobie lub przesadzony lęk przed nabyciem choroby
9. WSPÓŁPRACA Z SYSTEMEM OPIEKI ZDROWOTNEJ
Znacznik – substancja dodana do leku pozwalająca na stwierdzenie czy pacjent zażył lek i w jakiej dawce
Technika żetonowa – technika modyfikacji zachowań opierających się na przydzielaniu żetonów (punktów) za każdorazowe użycie docelowego zachowania po zakończeniu warunkowania żetony można wymienić na określone korzyści materialne.
Instytucja totalna – instytucja przejmująca kontrolę nad praktycznie każdym aspektem życia jednostki
Reaktancja – motywacja psychologiczna pacjenta do obrony zagrożonego poczucia i niezależności
Lęk separacyjny – lęk u dziecka będący skutkiem odseparowania od rodziców lub opiekunów.
10. JAK PORADZIĆ SOBIE Z CHOROBA PRZEWLEKŁĄ I UPOŚLEDZENIEM
Zaburzenie równowagi – stan dezorganizacji typowych reakcji fizycznych, psychicznych lub społecznych
Kryzys – konfrontacja z sytuacją na tyle nową lub na tyle poważną, że zwykle metody radzenia sobie są niewystarczalne. Jednostka nie wie w jaki sposób zareagować i doświadcza stanu zaburzenia równowagi psychicznej, społecznej i fizycznej. Typowe reakcje ulegają dezorganizacji a sama jednostka doświadcza skrajnych emocji w rodzaju winy, strachu i innych negatywnych doznań. Sytuacja taka nie może trwać w nieskończoność bo intensywność stresu związanego z utratą uwagi mogłaby bardzo poważnie zaszkodzić człowiekowi. Osoba w kryzysie musi rozwinąć nowe metody radzenia sobie z drastycznie zmienionymi okolicznościami.
Cukrzyca – zaburzenie przemiany materii polegające na tym, że organizm nie potrafi prawidłowo przekształcić glukozy w energie zmagazynowana. U cukrzyków odchodzi do zaburzeń produkcji lub wykorzystania insuliny, czego skutkiem jest stan w którym organizm produkuje niewystarczające ilości insuliny lub też hormon ten nie wywołuje zamierzonego efektu. Ponieważ glukoza nie może być bezpośrednio wykorzystywana przez komórki gromadzi się we krwi prowadząc do stanu zwanego hiperglikemią. Prowadzi to do wyczerpania zasobów energii zmagazynowanej organizmu, dodatkowo organizm stara się usunąć nadmiar glukozy która przez nerki trafia do moczu. U pacjenta występują charakterystyczne objawy w postaci silnego pragnienia i zwiększonego wydzielania moczu, jeżeli proces ten trwa przez dłuższy czas pacjent doświadcza zmęczenia, utraty wagi ciała i odwodnienia – koleją fazą jest śpiączka.
Cukrzyca insulinozależna IDDM – u dzieci i młodzieży najczęściej. Organizm nie produkuje insuliny lub produkuje ją w bardzo małych ilościach dlatego właściwa przemiana materii u diabetyków musi obierać się na zewnętrznych źródłach insuliny – ok. 5-10%.
Insulina – produkowany w trzustce hormon odpowiedzialny za gospodarkę cukrowa organizmu. Po zjedzonym posiłku rośnie zawartość glukozy co stymuluje wydzielanie insuliny. Insulina sprawia, ze błony komórkowe w większym stopniu przepuszczają glukozę oraz pobudza wątrobę do produkowania i magazynowania glikogenu, skrobi zwierzęcej. Glukoza jest przekształcana w energię gotową do wykorzystania w jej nadmiar składowany jest w postaci glikogenu i tym samym dochodzi do spadku zawartości glukozy we krwi.
Hiperglikemia – zbyt wysoka zawartość cukry w krwiobiegu
Gościec RA– przewlekły układowy stan zapalny stawów wywołujący obrzęk i dotkliwy ból, zapalenie występuje symetrycznie – dotyka tych samych stawów po obu stronach ciała. Z czasem choroba prowadzi do uszkodzeń stawów i zwyrodnień. Pacjenci doświadczają także guzów skórnych, kłopotów z krążeniem, chorób płuc, zaburzeń neurologicznych i zaburzeń wzroku. Choroba prawdopodobnie ma charakter autoalergiczny – jest wynikiem ataku układu odpornościowego na własny organizm.
Zapalenie kostnostawowe OA – zwyrodniający stan chorobowy stawów charakteryzujący się postępującym ubytkiem chrząstki stawowej i innymi zmianami w obrębie stawów i kości. Obraz zaostrza się wraz z wiekiem. Atakuje ona pojedyncze stawy, zmiany następują najczęściej w tych stawach które narażone są na duży wysiłek.
Choroba Alzheimera – zwyrodnieniowa choroba mózgu, powodująca stopniowe i nieodwracalne zaburzenia funkcji poznawczych
11. ŚMIERĆ I UMIERANIE
Śmierć mózgu – definicja śmierci biologicznej oparta ba braku aktywności fal mózgowych i cyrkulacji krwi w mózgu
Tanatologia – nauka o śmierci i umieraniu
Antycypacja żałoby – przeżywanie smutku po stracie bliskiej osoby jeszcze przed rzeczywistym zgonem
Kodowanie – decyzja terapeutyczna określająca skale wysiłków reanimacyjnych przy...
siomak