,,SATYRY” A. Naruszewicza – opracowanie
Problematyka satyr Adama Naruszewicza ,w : Oświecenie St. Grzeszczuka
1. Pionier demokracji antymagnackiej.
Osiem powszechnie znanych satyr Naruszewicza (Sekret, Szlachectwo, Głupstwo, Wiek zepsuty, Pochlebstwo, Chudy literat, Reduty, Małżeństwo) nie prezentuje zamkniętego cyklu, wyraźnej koncepcji ideowo-artystycznej. Jednak choć powstały osobno, łączy je wspólna tendencja, związana z wczesno oświeceniowym programem reformy państwa i społeczeństwa, uzdrowienia stosunków politycznych i wychowania obywateli na nowych zasadach. Jest to realizowane poprzez krytykę anarchii i przewagi magnackiej prywaty nad interesem i dobrem ogółu, poprzez krytykę obyczajów szlacheckich i ciemnoty społecznej oraz modnej cudzoziemszczyzny i rozpasania moralnego.
Naruszewicza wyróżnia:
· ostrość tonu i bezkompromisowość ocen,
· gwałtowność ataku, która objawia się w wielostronnej i zjadliwej krytyce magnaterii,
· satyryczny opis obyczajów dworu magnackiego, ujawniający ponurą groźbę bezkarności ziemnych bożków i ich pachołków , np.: Wiek zepsuty, czy Szlachetność. Naruszewicza oburza tu bezkarność możnych i stawianie ich ponad prawem : Co się ani zwierzchności, ani prawa boi, Swoją tylko wielkością głowę ma nabitą,/ Sam sobie panem, sam jest Rzeczpospolitą (patrz Szlachetność).
2. Rzeczpospolita pochlebców.
Naruszewicz atakuje w imię określonych ideałów przeszłość saską, z dezaprobatą odnosi się do sasko-barokowej kultury i obyczajów, potępia i ośmiesza panegiryzm, pochlebców i upodlającą się na magnackich dworach szlachtę( patrz Pochlebstwo). Autor wydrwił płatnych pisaków , którzy opiewali awanse życiowe królewiąt. Parodiując panegiryków ujawnił Naruszewicz złowrogą rolę polityczną magnatów – siewców anarchii i wszetecznictwa.
3. Krytyk szlacheckich rządów i obrońca warstw pracujących.
Także w Pochlebstwie Naruszewicz alegorycznie przedstawił stosunki w Polsce, potępił rozbawienie i beztroskę stolicy w obliczu nieszczęść ojczyzny. Konsekwencją potępienia magnaterii , była obrona stanów pracujących . Wymownie oskarżał niesprawiedliwość stanową Szlachetności: A ty ubogi kmiotku, za snopek kradziony/ Będziesz kruki opasał i żarłoczne wrony/ Bo w Polszcze złota wolność pewnych reguł strzeże,/ Chłopa na pal, panu nic, szlachcica na wieżę.
4. W kręgu kultury staropolskiej.
Utwory Naruszewicza mimo ostrości sformułowania są wyrazem kompromisowego stanowiska ideologów wczesnego oświecenia wobec szlachty i magnatów. Ugodowość ta polega m.in.: na tym, iż krytykując obyczaje i moralność klasy panującej, domagając się reformy stosunków społ.
I występując w obronie ludzi pracy, ideolodzy stali równocześnie na gruncie feudalnego porządku, który chcieli jedynie ulepszyć czy poprawić. Przykładem tych tendencji jest satyra Szlachetność. Rozpoczyna ją apostrofa do ks. Adama Czartoryskiego i ma charakter programowej tezy. Naruszewicz, nie podważając samej zasady szlachectwa, krytykuje tych , którzy z racji swego pochodzenia należą do szlachty, jednak z uwagi na swe czyny i sposób życia są niegodni tytułów szlacheckich. Naruszewicz zaznacza dobitnie , nie szczędząc przy tym bohaterom utworu soczystych obelg, że nie należy się chełpić wielkością rodu i wynosić nad innych, jeśli się jest hulaką i nicponiem. Naruszewicz nawiązał w ten sposób do XVI- i XVII-wiecznej dyskusji na temat kryteriów szlachectwa i obowiązków szlachcica.
5. Bohaterowie redutowej maskarady.
Ze szczególną niechęcią prześladował Naruszewicz rozpróżniaczoną , hulaszczą młodzież, stanowiła bowiem zaprzeczenie ideałów pedagogicznych ówczesnych reformatorów i była przeszkodą w wychowaniu społeczeństwa. Cechy te skupia fircyk. Jest on w Pochlebstwie i prawi wszystkim damom komplementy, jest w Sekrecie i roznosi plotki. W satyrze O prawdziwym szlachectwie fircykiem jest pyszałek, który pochodząc ze znakomitego rodu Przy kuflu i podwice pędzi żywot lichy. W Reducie z szyderczym potępieniem spotkały się i inne zjawiska obyczajów złotej młodzieży : karciarstwo, zbytek, trwonienie pieniędzy, najczęściej pożyczonych, życie ponad stan, prowadzące odziedziczone majątki do ruiny. Straciwszy majątek, posuwa się panicz do pożyczek, łajdactw, żerowania na cudzej krzywdzie. W redutowej maskaradzie znalazł się też groteskowy orszak pierwszego ministra króla Faraona. Przy pomocy środków poematu heroikomicznego przedstawił Naruszewicz karciane gony, na które nasza młódź waleczna ciągnie ze sobą moc kruszcowych rekrutów.
I te boje, choćby się na nich chwilowo szczęściło , na dłuższą metę nie popłacają: Bo co (…) z wiatrem przyszło, z wiatrem uleci. Naruszewicz ukazał społeczną szkodliwość hulaków oraz przeciwstawił ich bezmyślnej rozrzutności niechęć szlachty wobec świadczeń na cele państwowe.
6.Przeciw sojuszowi fircyków i sarmatów.
Już Chrzanowski zauważył, że satyry Naruszewicza uderzają zarówno w sarmatyzm, ciemnotę, zacofanie, jak i w kosmopolityczną kulturę magnacką.
7. Sarmatyzmu dziwy.
Naruszewicz w ciemnocie i kosmopolityzmie szlachty dostrzegał źródło anarchii i rozstroju. W Chudym literacie znajduje się przytoczony dialog, jakby wzorowany na krótkiej rozprawie Reja , w którym wzajemnie wyrzucają sobie nieróbstwo ksiądz i szlachcic. Naruszewicz pokpiwa też z nieuctwa: Niepięknie to, że sędzia nie zna prawa wcale/ chocia jaśnie wielmożnym bywa w trybunale/ (…) A co ma z sobą sprzeczne rozmierzać granice ,/Ledwie zna nieboraczek cerkiel i tablicę .Literatem nazwany został też szlachcic, co woli w domu czytać szpargał lada jaki ,/ Lub zbijać tylko grosze (…) , niż gdyby rozum pięknym czytaniem wzbogacił. Tenże szlachcic nie uznaje nowości gospodarczych , bo: I bez książek pszenicę rodzi rola moja, nie interesuje go , co się dzieje w świecie. W zupełności wystarczają mu kalendarze z głupimi prognozami. Z pogardą Naruszewicz odnosi się do hipokrytów, obłudników, nabożniczków, którzy pozorną religijnością zasłaniają łajdactwa. Krytycznie odnosił się Naruszewicz także do duchowieństwa. Dążył on do kompromisu między dawnymi wartościami etycznymi religijnością przodków a oświeceniowymi postawami intelektualnymi.
8. Podsumowanie.
Satyry Naruszewicza charakteryzuje obywatelski ton, siła i prostota wyrazu. Poeta stwierdza rozkład norm moralnych życia społecznego i stawia sobie za cel wychowanie człowieka i obywatela , wyposażonego w nowy system wartości. Satyra ma stać się narzędziem edukacji społecznej. Poeta bierze więc na warsztat poszczególne wady i schorzenia , demaskuje ich szkodliwość, odsłania przyczyny istniejącego zła, respektując przy tym klasycystyczne przepisy o bezimienności ataku satyrycznego ( przykłady , jakimi się posługuje, mają charakter ogólny, prezentują portrety ludzi i typowe sytuacje):
· Chudy literat atakuje zacofanie sarmackiej prowincji.
· Reduty- skonstruowane w formie dialogu czy przemówienia narratora do niejakiego Walka, mają kształt rewii typów, przypominającej konwencje teatru lalek. Narrator wraz ze swym słuchaczem stanął obok zamku i przeprowadza obserwacje redutników , stwierdza , że choć minął karnawał, to wszyscy noszą maski. Poeta charakteryzuje świat pozorów, w którym każdy udaje kogoś innego.
· O prawdziwym szlachectwie(tj. Szlachectwo)- ostra krytyka mitologii szlacheckiej , deprawacji obyczajów, dumy magnackiej , pozornych cnót, zaniku patriotyzmu, anarchii, ucisku chłopów. Temu negatywnemu obrazowi przeciwstawia wzór starożytnych Polan, którzy żyli w prostocie i surowości obyczajów, odznaczali się dzielnością i patriotyzmem.
· Wiek zepsuty-przeciwstawia obecne zepsucie dawnym cnotom.
· Pochlebstwo- w formie wizji sennej przedstawia fałsz i zakłamanie życia dworskiego, panujący tam kult pozorów, panegiryzm.
3
keitii18