Anarchizm, ideologia i ruch polityczny postulujące zniesienie wszelkich form władzy i podległości człowieka wobec drugiego człowieka. Anarchizm jest poglądem na świat opartym na mechanicznym lub raczej kinetycznym pojmowaniu wszystkich zjawisk przyrody, łącznie z życiem społeczeństw ludzkich, z ich zagadnieniami gospodarczymi, politycznymi i moralnymi. Anarchizm nie oznacza braku instytucji w ogóle, lecz tych, które zmuszają ludzi do podporządkowania się przemocy.
Anarchizm (od gr. ἀναρχία anarchia – "bez władcy") – doktryna polityczna i ekonomiczna postulująca model społeczeństwa opartego na równości społecznej, solidarności międzyludzkiej i poszanowaniu wolności jednostki oraz ruch społeczny dążący do realizacji tych celów.
Głównymi zagrożeniami dla tego modelu są autorytaryzm oraz hierarchia społeczna, dlatego anarchizm dąży do zniesienia państwa oraz innych form społecznej władzy i wyzysku oraz zorganizowania wolnościowego społeczeństwa na zasadach dobrowolności, federalizmu i pomocy wzajemnej.
Poszczególne szkoły różnią się, zarówno w poglądach na kształt przyszłego wolnego społeczeństwa, jak i w poglądach na sposoby dążenia do niego. I tak np. anarchoindywidualiści nie przedstawiają wizji przyszłego społeczeństwa, gdyż wychodzą z założenia, że jednostki tworzące społeczeństwo mają prawo określać zasady wzajemnej współpracy. Anarchokomuniści zaś mają dość usystematyzowaną wizję społeczną opartą na komunach oraz społecznej kontroli środków produkcji i dystrybucji dóbr zgodnie z zasadą "od każdego według sił, każdemu według potrzeb".
Anarchistyczne wątki można odnaleźć już w starożytnej myśli taoistów, cyników czy stoików[1], a także średniowiecznych ruchach w rodzaju Braci i Sióstr Wolnego Ducha czy później w radykalnym nurcie Braci Polskich[2] jednakże początek krystalizacji tych poglądów datuje się na XIX wiek, kiedy rozwinęły się w doktrynę polityczną i ekonomiczną w nawiązaniu do radykalnych ruchów w Rewolucji Francuskiej i niektórych poglądów socjalizmu utopijnego (zwłaszcza Fouriera). Za pierwszego nowożytnego myśliciela anarchistycznego uważa się Williama Godwina.
W czasie Rewolucji Francuskiej określenie "anarchista" było używane przez jakobinów pod adresem ich radykalnych przeciwników politycznych, takich jak Wściekli. Jako pierwszy swoje własne poglądy nazwał tak Pierre Joseph Proudhon.
Anarchizm jako ruch społeczny powstał w łonie ruchu robotniczego. Zarówno zwolennicy Proudhona, jak i Michała Bakunina byli członkami I Międzynarodówki. Łączyła ich z innymi nurtami socjalistycznymi niechęć do kapitalizmu, a dzielił stosunek do państwa.
Anarchizm indywidualistyczny (anarchoindywidualizm) [edytuj]
Anarchizm indywidualistyczny zapoczątkowany został przez Pierre'a Josepha Proudhona (choć niektórzy dopatrują się jego początków w myśli Maxa Stirnera). System społeczny powinien opierać się wg Proudhona na wzajemnej pomocy sąsiedzkiej oraz wolnej wymianie dóbr (postulat zniesienia pieniądza). Ludzkość to luźny związek egoistów, a wszelka ingerencja w życie drugiego człowieka jest zbrodnią. Myśliciel ten poddał również w wątpliwość własność. Nie jest jednak on krytykiem własności jednostki, ale własności kapitalistycznej, opartej na wyzysku słabszych poprzez silniejszych. Taką formę własności uznaje on za kradzież oraz przestępstwo. Droga do anarchii społecznej prowadzi poprzez rewolucję, to jest natychmiastowe i całkowite zniesienie porządku kapitalistycznego. Proudhon odrzuca jednak walkę zbrojną i terror indywidualny. Dopuszczona jest również pewna forma przedstawicielstwa.
Anarchizm kolektywistyczny (anarchokolektywizm) [edytuj]
Anarchokolektywizm był nawiązaniem do poglądów Proudhona, miał również pewne elementy wspólne z teorią Karola Marksa. Rozwinął się pod koniec lat 60. XIX w. Za twórcę nurtu uznaje się Rosjanina Michała Bakunina.
Zdaniem anarchokolektywistów, gospodarka powinna opierać się na stowarzyszeniach produkcyjnych nazywanych "kolektywami" (ewentualnie gminach, komunach) łączących się ze sobą w federacje - najpierw prowincjonalne czy regionalne, a potem krajowe, na mocy umów zawieranych pomiędzy sobą. Taka organizacja gospodarki byłaby zarazem pewną organizacją polityczną społeczeństwa, pozbawionego struktur państwowych.
Własność środków produkcji w anarchokolektywizmie jest uważana za zbiorową - należy nie do jednostek, ale do stowarzyszeń, choć niektórzy anarchokolektywiści byli zwolennikami pewnego rodzaju gospodarki mieszanej, gdzie domeną indywidualnej własności byłaby drobna wytwórczość, a własność zbiorowa dotyczyłaby produkcji na dużą skalę.
Anarchizm komunistyczny (anarchokomunizm) [edytuj]
Anarchokomunizm to najbardziej usystematyzowana odmiana anarchizmu, powstała na początku lat 80. XIX w. jako rozwinięcie poglądów anarchokolektywistycznych. Za jego najwybitniejszego teoretyka jest uznawany Piotr Kropotkin.
Zamiast indywidualnej albo grupowej własności środków produkcji ten nurt anarchizmu postuluje własność ogólnospołeczną, a użytkowaniem tej własności powinny według jego zwolenników zajmować się samorządne komuny, w administrowaniu którymi wszyscy mieszkańcy mają mieć równy głos, łączące się ze sobą w federacje.
Wszystkie jednostki powinny mieć swobodny dostęp do produktów pracy, również posiadanych wspólnie, na mocy zasady "od każdego według jego zdolności, każdemu według jego potrzeb" oraz pomocy wzajemnej (czym różni się od nurtów anarchizmu proponujących powiązanie w gospodarce ilości otrzymywanych dóbr z ilością wykonywanej pracy).
Anarchizm syndykalistyczny (anarchosyndykalizm, syndykalizm rewolucyjny) [edytuj]
Nurt, który ukonstytuował się na początku XX w. w wyniku syntezy dotychczasowego anarchizmu i ruchu związkowego.
Anarchizm syndykalistyczny przyjął model związkowy jako formę organizacji walki ruchu robotniczego i zalążek przyszłego wolnego społeczeństwa. Położył większy nacisk na większe związki robotników-producentów, zamiast związków konsumentów (komun), jak w przypadku anarchokomunizmu, nurty te jednak nie wykluczają się wzajemnie. Podobna relacja zachodzi względem anarchokolektywizmu. Cel w jego przypadku był ten sam - likwidacja kapitalizmu oraz państwa oraz zastąpienie ich nowym, samorządnym społeczeństwem, przy czym niektórzy anarchosyndykaliści skłaniali się bardziej ku postulatom anarchokolektywistycznym (np. w kwestii określonego wynagrodzenia za określoną pracę), a inni ku rozwiązaniom anarchokomunistycznym.
Anarchizm chrześcijański (anarchopacyfizm, anarchizm etyczny) [edytuj]
Nurt anarchizmu zainspirowany działalnością Lwa Tołstoja. Łączył wiarę chrześcijańską w radykalnej formie z opartymi na niej ideami wolnościowymi i wspólnotowymi.
Tołstoj uważał, że przyczyną nędzy ludzi i niesprawiedliwości jest istnienie rządu oraz prawnych form własności, które służą tylko nielicznym. Rozwiązanie widział w likwidacji państwa i zniesieniu prawnej ochrony własności, co pozwoliłoby np. na przejmowanie ziemi zajętej przemocą lub nieuprawianej. Uważał, że każdy człowiek powinien pracować samodzielnie, nie wyzyskując pracy innych, a nadwyżkę produktów pracy ponad potrzeby każda osoba powinna przekazywać potrzebującym.
Zielony anarchizm [edytuj]
Nurt anarchizmu, który rozwinął się w latach 60. XX w. i który dzieli się na dwa rodzaje - ekologię społeczną i anarchoprymitywizm.
Ekologia społeczna odrzuca państwo i kapitalizm, proponując w zamian nieduże, zdecentralizowane społeczności, działające na zasadach oddolnej demokracji oraz gospodarkę opartą na ekologicznym rolnictwie i przemyśle "na ludzką skalę".
Anarchoprymitywizm, związany z tzw. ekologią głęboką, odrzuca cywilizację jako taką i szuka inspiracji w społecznościach ludzkich sprzed rewolucji neolitycznej, uważając je za egalitarne i pozbawione hierarchicznej władzy.
Anarchizm feministyczny (anarchofeminizm) [edytuj]
Nurt anarchizmu, który rozwinął się na większą skalę w drugiej połowie XX w., choć za jego prekursorki są uważane m.in. Mary Wollstonecraft i Emma Goldman.
Anarchofeminizm wzbogacił dotychczasową myśl anarchistyczną o feministyczne wątki związane z relacjami między płciami i wyraźnie sformułowany postulat ich równości w życiu społecznym (krytykował również niektóre rodzaje wcześniejszego anarchizmu za niedostateczny jego zdaniem nacisk na ten ostatni punkt).
Poglądy tego nurtu anarchizmu są oparte na przekonaniu, że państwo i kapitalizm to formy społeczne działające na zasadach charakterystycznych dla patriarchatu (utożsamianych z zasadą hierarchicznej władzy), stąd głoszony przez ten ruch postulat ich zniesienia.
Anarchizm bezprzymiotnikowy [edytuj]
Specyficzny rodzaj anarchizmu, który rozwinął się pod koniec XIX w. z inspiracji kubańsko-hiszpańskiego działacza anarchistycznego Fernando Tarrida del Mármol i który z założenia (jako "anarchizm" bez żadnych dodatkowych określeń takich jak -kolektywizm czy -komunizm) miał łączyć różne nurty anarchistyczne.
Anarchizm bezprzymiotnikowy skupiał się raczej na tym, co łączyło różnego rodzaju anarchistów – czyli na zniesieniu państwa i kapitalizmu – a nie na tym, co ich dzieliło – konkretnych projektach czy postulatach dotyczących przyszłego społeczeństwa anarchistycznego.
Początkowo (w Hiszpanii) miał jednoczyć anarchokolektywistów i anarchokomunistów; w poźniejszym czasie i w Stanach Zjednoczonych próby podejmowane w ramach anarchizmu bezprzymiotnikowego obejmowały anarchokolektywistów z jednej, a anarchoindywidualistów z drugiej strony.
Kontrowersje [edytuj]
Nawiązuje do myśli głównie amerykańskich anarchoindywidualistów oraz klasycznego liberalizmu. Według anarchokapitalistów działalność państwa nie jest potrzebna w żadnej dziedzinie życia, a wszystkie niezbędne funkcje społeczne spełniane przez nie do tej pory będą oparte na umowach rynkowych. Powstały w XX wieku w Stanach Zjednoczonych anarchokapitalizm kładzie szczególny nacisk na wolny rynek i własność kapitalistyczną. Zakłada również niczym nieograniczone (poza wolnością innych) prawo do rozporządzania własną osobą.
Kwestia zaliczania anarchokapitalizmu do nurtów anarchistycznych wzbudza kontrowersje wśród reprezentantów różnych gałęzi anarchizmu oraz niektórych badaczy problemu. Oprócz anarchokapitalistów oraz niektórych anarchoindywidualistów pozostałe nurty anarchizmu uważają anarchokapitalizm za "pseudoanarchizm". Ich zdaniem anarchokapitalizm prowadzi bowiem do wykluczenia i wprowadza hierarchię społeczną, prowadząc do dominacji silnych graczy na rynku i w konsekwencji powstania państwa.
Współczesny anarchizm [edytuj]
W XX w. poszczególne nurty anarchizmu łączyły się i przenikały, ze względu na płynność i ewolucję poszczególnych działaczy – wszelkie podziały są bardzo elastyczne. Na przestrzeni dziejów dochodziło do prób godzenia poszczególnych prądów (anarchizm bezprzymiotnikowy, synteza anarchistyczna, panarchia).
Anarchizm inspirował i inspiruje wiele ruchów społecznych. W sposób znaczący wpływał na syndykalizm robotniczy we Francji (Sorel), Niemczech, a zwłaszcza Włoszech i Hiszpanii, gdzie relatywnie w stosunku do pozostałych krajów anarchiści uzyskali znaczące wpływy w latach międzywojnia XX wieku. W Hiszpanii (Durruti), Meksyku (Zapata) i Rosji carskiej (Machno) anarchizm przenikał ruchy chłopskie. Po drugiej wojnie światowej jego wpływ zaznaczył się w czasie rewolty społecznej lat 60. oraz w takich ruchach jak Nowa Lewica, Zieloni oraz niektórych subkulturach młodzieżowych (punk, hardcore, rastafari).
Anarchizm w Polsce [edytuj]
Polski anarchizm nigdy nie stał się znaczącą siłą polityczną czy filozofią pociągającą za sobą rzesze zwolenników. Jednakże błędem jest pomijanie jego wpływu na historię kraju w XX wieku. Mimo niewielkiej liczby zwolenników był widoczny w pierwszych latach swojej działalności za sprawą propagandy czynem i agitacji wśród najniższych klas społecznych.
Zo...
narayana