Problemy Ukrai�c�w w Polsce po wysiedle�czej akcji "Wis�a" 1947 roku � B i blioteka Fundacj i �w. W�odzimierza tom 1 Problemy Ukrai�c�w w Polsce po wysiedle�czej akcji "Wis�a" 1947 roku Pod redakcj� W�odzimierza Mokrego Wydawnictwo "Szwajpolt Fio�" Krak�w 1997 II wydanie ksi��ki ukaza�o si� dzi�ki pomocy finansowej Canadian Institute ofUkrainian Studies University ofAlberta Edmonton oraz ndacji �w. W�odzimierza Chrzciciela Rusi Kijowskiej w Krakowie Opracownie komp.: Oleg Aleksejczuk a pierwszej stronie ok�adki: Zenobiusz Poduszko, Fragment zagrody. Na ostatniej: Lew Getz, Widok z okna a stronie - 36, 75, 94, 364, 372, 380, 385, 399-400, 426, 437 grafika Tyrsusa Wenhrynowicza Na stronie - 389, 391, 393, 395-397 fotografie z ksi��ki s. mitrata S. Dziubyny, I cmeepdu dijio pyK Hawux, Warszawa 1995. ISBN 83-905280-8-8 Wst�p �ycie ukrai�skiej mniejszo�ci narodowej w Polsce od pi��dziesi�ciu lat determinuje wysiedle�cza akcja "Wis�a". Ukrai�cy rozproszeni na linii: B ia�ystok - Gda�sk - Koszalin - Gorz�w Wielkopolski - Zielona G�ra -Wroc�aw - Opole - Katowice - Sanok - Przemy�l - Lubacz�w, najtrudniejsze problemy maj� z uniesieniem to�samo�ci narodowej, zachowaniem j�zyka ojczystego i zaspokajaniem potrzeb duchowych, zw�aszcza religijnych. Negatywny stereotyp Ukrai�ca, starannie piel�gnowany w powojennej Polsce w �rodkach masowego przekazu, okaza� si� na tyle silny i powszechny, �e nieprzychylnego stosunku og�u spo�ecze�stwa polskiego do Ukrai�c�w nie zdo�a�y zmieni� w spos�b zadowalaj�cy dotychczasowe dzia�ania na rzecz wzajemnego polsko-ukrai�skiego poznania i zbli�enia, podejmowane przez poszczeg�lne �rodowiska i osoby ze �wiata nauki, kultury, poi ityki - tak z polskiej, j ak i z ukrai�skiej strony. Pozytywnymi oznakami z trudem zawi�zuj�cego si� partnerskiego dialogu mi�dzy Polakami i Ukrai�cami �yj�cymi w Polsceoraz mi�dzy narodem polskim i ukrai�skim s� przede wszystkim: 1) zapowiedziane w 1990 roku przez Senat RP w uchwale pot�piaj�cej akcj� "Wis�a", ale wci�� nie realizowane naprawianie krzywd wysiedlonym Ukrai�com, a szczeg�lnie wi�niom obozu koncentracyjnego w Jaworznie; 2) reaktywowanie Cerkwi Greckokatolickiej; 3) u�atwiaj�ca nauk� j�zyka ojczystego znaczna poprawa warunk�w w dziedzinie szkolnictwa; 4) wzrost rzetelnych informacji o �yciu Ukrai�c�w w �rodkach masowego przekazu i w literaturze naukowej; 5) rosn�ce zainteresowanie Polski niezale�n� Ukrain�, jako strategicznym partnerem, wzmacniaj�cym wolno�� Polski i stabilno�� w Europie �rodkowo-Wschodniej. Dialog Polak�w z Ukrai�cami w Polsce staje si� konstruktywny w�wczas, gdy dyskutuj�ce strony s�przekonane o s�uszno�ci i konieczno�ci rozdzielenia krzywd doznanych przez Ukrai�c�w w wyniku akcj i "Wis�a" od tragedii, j aka z ukrai�skich r�k spotka�a Polak�w na Wo�yniu. Ukrai�cy, W�odzimierz Mokry p�lnie z Polakami na Ukrainie, winni bowiem odkry� ca�� prawd� o )�yniu, a Polacy z Ukrai�cami w Polsce - o akcji "Wis�a". Takie podej�cie zdaje si� by� zgodne z polityk� tych partii oraz w�adz awodawczych i wykonawczych Polski, kt�re zmierzaj� do zbudowania istwa polskiego, jako pa�stwa obywatelskiego i pa�stwa prawa, gdzie stulaty wysiedlonych przez w�adze PRL Ukrai�c�w winny by� ktowane i rozwi�zywane jako problemy obywateli polskich, innej ni� ska narodowo�ci*, co pozostaje w zgodno�ci z normami i wymogami iwa mi�dzynarodowego, jakim winne sprosta� wszystkie pa�stwa, ^czaj�ce si� do struktur zachodnioeuropejskich. Materia�y zawarte w niniejszej ksi��ce stanowi� owoc refleksji nad yczynami i skutkami wysiedlenia w 1947 roku Ukrai�c�w, kt�rym iwi�cone zosta�y odbyte w 1997 roku w Krakowie i w Gorlicach** lferencje nt.: Rusini, �emkowie - Ukrai�cy w Polsce. 50 lat po siedle�czej akcji "Wis�a "(1947-1997), oraz towarzysz�ce obu lferencjom dyskusje panelowe, w kt�rych wzi�li udzia� zar�wno ai�scy dzia�acze ze Zjednoczenia �emk�w i Zwi�zku Ukrai�c�w w sce, jak i polscy i ukrai�scy uczeni, g��wnie historycy, filolodzy, )licy�ci i dziennikarze, zw�aszcza z "Tygodnika Powszechnego", laku", "Wi�zi", "Gazety Wyborczej" - pism od lat zaanga�owanych rzecz poznariia i zbli�enia mi�dzy Polakami i I Ikrai�canii Pierwszy z trzech rozdzia��w pierws/c| ivv�a Mmiip./i-yutiwuu /.ium.i sraty konferencyJne na temat: jn>lti\' n>r" > im uun^w. pi |.ik wymywano dotychczas, celu wy�ni !!� ' ,i Wst�p 7 Mokry); przebiegu i skutk�w tej akcji (Leszek Wo�osiuk); o propagandzie antyukrai�skiej i kszta�towaniu negatywnego stereotypu Ukrai�ca (Ma�gorzata Kmita); o warunkach i problemach �ycia Ukrai�c�w na ziemiach Pomorza Zachodniego w pierwszych latach po wysiedleniu (Roman Drozd, Igor Ha�agida). Drugi rozdzia� tej cz�ci ksi��ki po�wi�cony zosta� sprawie obozu koncentracyjnego, przeznaczonego g��wnie dla inteligencji ukrai�skiej w latach 1947-1949, w Jaworznie. Ob�z ten stanowi jedn� z najbardziej tragicznych kart w ca�ej historii wysiedlenia i pozostaje problemem szczeg�lnie bolesnym, zw�aszcza dla by�ych wi�ni�w Jaworzna i ich rodzin, wci�� czekaj�cych na zado��uczynienie. Wydrukowane tu zosta�y relacje by�ych wi�ni�w-�wiadk�w Jaworzna, spisane z ta�my videofilmu, kt�ry przed dyskusj� panelow� obejrzeli wszyscy uczestnicy konferencji. W tym miejscu, a tak�e w dwu nast�pnych cz�ciach ksi��ki do��czone zosta�y dodatkowe teksty o Ukrai�cach w Jaworznie z uwagi na to, �e problem tego obozu powraca� w r�nych kontekstach i dyskusji tak w Krakowie, jak i w Gorlicach i wywo�ywa� �yw� reakcj� oraz szereg pyta� 0 obecne losy poszczeg�lnych wi�ni�w, zw�aszcza kobiety, kt�ra urodzi�a 1 odchowa�a dziecko w obozie (por. s.79). Na trzeci� cz�� tego pierwszego rozdzia�u sk�adaj� si� wypowiedzi uczestnik�w dyskusji panelowej w Krakowie i w Gorlicach oraz g�osy dyskutant�w. W tej wa�nej debacie, b�d�cej zarazem dokumentem �wiadomo�ci spo�ecznej, udzia� wzi�li przedstawiciele kilku pokole�, r�nych �rodowisk polskich i ukrai�skich: W�odzimierz Chmylak, Orest Czaban, Zenon Doliszny, Lew Gal, Stefan H�adyk, Ma�gorzata Kmita, Igor Kuzyk, Roman Lubiniecki, Krystyna Mokra, W�odzimierz Mokry, Jan Prokop, Andrzej Romanowski, Piotr Tyma, Piotr Szafran, Wac�aw Szlanta, L. Wo�osiuk, Bo�ena Zinkiewicz-Tomanek i inni. W rozdziale drugim, "Refleksje, dokumenty i materia�y", zamieszczone zosta�y artyku�y przedstawicieli m�odszego pokolenia historyk�w polskich (Piotra Lewickiego, Grzegorza Motyki, Tadeusza Andrzeja Olsza�skiego). Autorzy ci, demaskuj�c �wiadomie przeinaczane i wyolbrzymiane fakty, wykorzystywane dla tworzenia propagandy antyukrai�skiej, pr�buj� prze�ama� utrwalony w �wiadomo�ci spo�ecznej negatywny obraz Ukrai�ca w Polsce. W�odzimierz Mokry � w zamieszczonym tu szkicu pt. Wp�yw akcji "Wis�a" na �ycie ilne Ukrai�c�w w Polsce Ma�gorzata Kmita pisze o post�puj�cym liku akcji "Wis�a" procesie zatracania przez wysiedle�c�w skich wi�zi z krajem ojczystym, tradycjami narodowymi i rodzimym ;m, a zarazem o dzia�aniach aktywist�w, instytucji, organizaqi. wnictw ukrai�skich, zmierzaj�cych do os�abienia szybko uj�cego procesu asymilacji oraz o roli w zachowaniu �wiadomo�ci >wej Ukrai�skiego Towarzystwa Spo�eczno-Kulturalnego w Polsce, :niu Cerkwi, tygodnika "Nasze S�owo" oraz imprez kulturalno-kich. iteria�y te dope�niaj� dokumenty, �wiadcz�ce o dzia�aniach na rzecz nienia trudnych okres�w z najnowszej historii stosunk�w polsko-�skich, przezwyci�enia wzajemnych uprzedze�, kt�re podj�li tawiciele miasta Jaworzna, na czele z jego prezydentem Andrzejem rzem i Barbar� Sikor�, organizatork� wystaw grafiki, oraz spotka� tami i dzia�aczami ukrai�skimi - Aret� T. Fedak z Warszawy, Tyrsem ynowiczem z Krakowa, przewodnicz�cym Zwi�zku Ukrai�c�w w - Jerzym Rejtem, Eugeniuszem Misi�� - autorem ksi��ki pt. Akcja i", a tak�e prezesem Fundacji �w. W�odzimierza. Do materia��w tych one zosta�y projekty uchwa�y pot�piaj�cej akcj� "Wis�a" oraz poparty riednim uzasadnieniem projekt ustawy sejmowej o "zwrocie tiomo�ci przej�tychna w�asno�� pa�stwa w nast�pstwie akcji "Wis�a". it tej ustawy cho� nie zosta� przyj�ty, to jednak �wiadczy o iowanych w�wczas pr�bach likwidacji, istniej�cych do dzi�, nast�pstw >wej akcji "Wis�a", kt�ra w opinii coraz szerszychkr�g�w spo�ecze�stwa ;go, zw�aszcza w�r�d elit, winna by� pot�piona tak�e przez Sejm RP. c�� t� zamykaj� dwa dokumenty pot�piaj�ce akcj� "Wis�a" - uchwa�a i z 1990 roku i apel podpisany w 1997 roku przez 190 intelektualist�w ch, a tak�e rozwa�ania prof. Jerzego Pomianowskiego na temat rani� odpowiedzialno�ci zbiorowej jako jednej z plag naszego wieku, iblemy �emkowszczyzny z uwagi na ich specyfik�, du�� ilo�� a��w, �wiadcz�cych tak�e o aktywno�ci dzia�aczy �emkowskich w dzeniu swych praw, wydzielone zosta�y w odr�bnym, trzecim Lale ksi��ki "Problemy �emkowszczyzny". Ukazana tu zosta�a .dzona wobec ca�ej mniejszo�ci ukrai�skiej w mi�dzywojennej i Wst�p 9 powojennej Polsce, a na �emkowszczy�nie szczeg�lnie widoczna i udokumentowana akcja, najpierw polonizowania, a nast�pnie wysiedlenia w 1947 roku Rusin�w, �emk�w - Ukrai�c�w. Z uwagi na szczeg�lny stosunek Ukrai�c�w do ziemi, nieprzypadkowo okre�lanych jako "chliboroby" - "wypracowuj�cy chleb", do��czone tu zosta�y wybrane opowiadania Wasyla Stefanyka - autentycznie rozumiej�cego dusz�, przywi�zanego do ziemi i las�w ch�opa ukrai�skiego. W czwartej cz�ci ksi��ki zawarte zosta�y teksty ods�aniaj�ce Karty z dziej�w Ukrai�c�w po 1947 roku. Ukazuj� one losy konkretnych os�b i pojedynczych cierpie�, kt�re gubi historia, opisuj�ca ze swej natury g��wne linie rozwoju wydarze� i stosuj�ca nierzadko zbyt uog�lniaj�ce oceny i wnioski. Przybli�enie los�w wi�zionych i prze�ladowanych Ukrai�c�w, zw�aszcza ksi�y i upokarzanych kobiet (por. g�os �wiadk�w Jaworzna, str. 75-82 oraz los zgwa�conej podczas przes�uchania Kateryny - matki Teresy str. 375-380), zapobiegnie by� mo�e wydawaniu zbyt uproszczonych i generalizuj�cych ocen, kt�re po�rednio usprawiedliwiaj� stosowanie odpowiedzial...
pribambasy