I.                    WCZESNE OŚWIECENIE – OK. 1730-1764

SCENA DWORSKA AUGUSTA III. KOMEDIA DELL’ARTE I OPERA

1.     Jan Kazimierz i Jan Sobieski.

·         Scena amatorska – przedstawienia w języku polskim: „Cyd”, „Andromacha”, „Mieszczanin szlachcicem”.

2.     August II.

·         Przebudował lub zbudował 7 sal teatralnych.

3.     Teatr Augusta III.

·         1748 – tzw. Operalnia w Ogrodzie Saskim.

·         Sztuki w języku obcym w wykonaniu włoskich trup aktorskich.

·         Prezentacja bieżących osiągnięć teatru europejskiego, inspiracja do prób przekładowych.

·         August III – przeciwnik teatru francuskiego, angażował tylko zespoły włoskiej komedii dell’arte, opery i baletu.

4.     Komedia dell’arte.

·         Aktorzy grali w maskach określone typy ludzkie (np. Pantalon, Arlekin).

·         Komedia typów, sprowadzonych dzięki masce do nieodmiennych rysów.

·         Konstruowanie niezliczonej ilości przygód, wątków fantastycznych i magicznych, tworzenie zaskakujących sytuacji.

·         Napisane były tylko pewne dialogi związane z postacią, całość stanowiła zespołową improwizację opartą na wspólnie opracowanym scenariuszu.

·         U Goldoniego – sztuki w całości napisane, regularna konstrukcja, bez elementów improwizacji.

·         Sprowadzane przez króla w latach 1738-1763 zespoły należały do najlepszych w Europie, obok komedii all’improviso – grały utwory Goldoniego.

5.     Opera.

·         Reformator – włoski poeta, przebywający stale w Wiedniu, Pietro Metastasio. Dokonał synchronizacji elementów dramatycznych z muzycznymi. Dzięki wybitnym walorom poetyckim arie z jego oper funkcjonowały również jako wiersze liryczne, wywarły duży wpływ na rozwój tego gatunku w literaturze europejskiej.

·         Nie przestrzegano 3 jedności.

·         Wątki oparte na podobnym schemacie – szlachetny bohater, nieszczęśliwa amantka, czarny charakter; tendencje do banalizacji.

·         Autor muzyki – Johann Adolf Hasse.

·         Wiedeń, Drezno, Warszawa – główne ośrodki nowej sztuki operowej.

6.     Opera seria.

·         Tylko po włosku (ze względu, jak sądzono, na ścisły związek właściwości języka włoskiego z muzyką).

7.     Kantaty religijne i oratoria.

·         Interesująca próba odrodzenia dramatu misteryjnego.

·         Teksty – Metastasio.

·         Muzyka – Bach, Haendel.

TEATRY MAGNACKIE I ICH TWÓRCY

Czasy saskie.

·         Ok. 10 scen.

·         1725-1727 – Teodor Lubomirski wystawia w Krakowie opery włoskie.

·         Po 1749 – zawodowe zespoły operowo-baletowe w Białymstoku w rezydencji Jana Klemensa Branickiego.

·         Sceny dworskie – Urszuli Radziwiłłowej w Nieświeżu i Wacława Rzewuskiego w Podhorcach – obok sztuk wykonywanych przez zespoły obce grano utwory polskie, napisane przez właścicieli teatru.

·         Scena w Nieświeżu działała co najmniej od 1746. Charakter amatorski. Trzon repertuaru – utwory księżnej. Przeważnie amorficzne, nie uznające rygorów czasu ani przestrzeni. Sposób wiązania scen w większą całość – na zasadzie epickiej kolejności wydarzeń. Misteria, tragedie martyrologiczne, podejmujące średniowieczne jeszcze wątki, utwory zbliżone formą do francuskiej opery-baletu z XVII w. Sceniczne wątki romansów barokowych, historie orientalne i pasterskie, nasycone elementami fantastyki, cudowności i magii. Związki z komedią dell’arte. Udramatyzowane bajki. Swoisty prymitywizm. Księżna przekłada i wystawia kilka komedii Moliera – „Przeźrzane nie mija”, „Gwałtem medyk”, „Komedia wytwornych i śmiesznych dziweczek”. W przekładach tych zatracił się farsowy, ale finezyjny komizm, stępiło się ostrze satyry, zachowanie założeń klasycystycznej konstrukcji komedii.

·         Wacław Rzewuski zbudował salę teatralną. 1754-1767 – przedstawienia trup wędrownych oraz stałego zespołu amatorskiego, działającego w pałacu. Wiadomo, że w 1759 grano 3 sztuki Rzewuskiego – komedie „Natręt” i „Dziwak” oraz tragedię „Żółkiewski”. W Nieświeżu wystawiono jego tragedię „Władysław pod Warną”.

·         „Żółkiewski” i „Władysław pod Warną” – temat dziejów narodowych – klęska pod Cecorą i śmierć Warneńczyka w walce z Turkami. Zachowana zasada 3 jedności. Oparte na podobnym schemacie: konflikt i rozwiązanie zgłoszone w początkowych scenach, czarno-białe postaci wodzów, rycerzy i amantek symetrycznie skontrastowane. Konstrukcja dramatyczna stanowi jakby pretekst dla partii dialogowych, a zwł. monologowych. Fragmenty liryczne – szlachetność tonu, elegancja frazy i dźwięczność 13-zgłoskowca.

·         „Natręt”, „Dziwak” – osadzone w rodzimych realiach. Wykorzystują w charakterystyce postaci osiągnięcia polskich intermediów i komedii dell’arte. „Dziwak” – niedowład konstrukcyjny, brak motywacji psychologicznej postaci, szybkich dialogów, ale świetny wiersz, płynący lekko.

·         Rzewuski zwalczał w swoich wystąpieniach publicystycznych poglądy Konarskiego. W poemacie „O nauce wierszopiskiej” sformułował I program poezji klasycystycznej, nawiązał do rodzimych tradycji renesansowego preklasycyzmu i nowszych wzorów francuskich.

·         Wzrost zainteresowania francuską komedią i tragedią klasycystyczną.

·         W zakresie opery uznaje się za obowiązujący wzór włoski, zwł. Metastasia.

o       Twórczość dramatyczna, zwł. przekładowa – Józef Andrzej Załuski i Józef Epifani Minasowicz.

·         Przełożyli w sumie 7 tragedii francuskich, dawnych i nowszych, w tym w tłumaczeniu Załuskiego „Rzym wybawiony albo Catilina” Woltera, jeden z serii utworów gloryfikujących republikańskie wolności i cnoty.

·         W grupie przekładów z dramatu klasycystycznego dominuje tragedia.

·         Całkowity upadek teatru religijnego w Polsce, zarówno dialogów na scenie szkolnej, jak i misteriów ludowych.

·         Załuski przełożył: „Mękę Chrystusa Pana”, „Izaaka, Pana Zbawiciela naszego w Starym Testamencie figurującego”, „Świętą Helenę na Górze Kalwarii” oraz „tragedie duchowne” autorstwa znanych autorów jezuickiego teatru szkolnego i XVII-wieczną sztukę Tucciego „Tragedia… o Sądzie Ostatecznym” (miała ona właściwie kształt opery, wykorzystującej w pomysłowy sposób efekty barokowej jeszcze sceny). Udział didaskaliów bardzo znaczny, ciekawe realizacje poetyckie nawiązujące do staropolskich pieśni marsowych.

TEATR SZKOLNY. „TRAGEDIA EPAMINONDY” KONARSKIEGO I KOMEDIE BOHOMOLCA

1.     Scena jezuicka.

·         Przez cały czas – podobne formy: dialogi wyposażone w wątłą akcję dramatyczną, przedstawiającą na przykładzie alegorycznych postaci zwycięstwo dobra nad złem, karę za grzechy, potępienie zgubnych nałogów; dramaty pseudohistoryczne i biblijne; tragedie martyrologiczne o budującej poincie, przenoszące na scenę popularne wątki literatury hagiograficznej; uroczystości kościelne czczone przedstawieniami, które przypominały dawne misteria; formy dramatyczne nie różniące się od opery – liczne partie śpiewane, także chóralne, luźność i swoboda konstrukcji, bogactwo efektów inscenizacyjnych, realizowanych dzięki wyposażeniu teatrów w nowoczesne machiny; w niektórych sztukach – intermedia.

2.     Teatr szkolny.

·         Pod koniec XVIII w. formy teatru szkolnego ulegają skostnieniu, obniża się poziom sztuk, nieraz całkowity prymitywizm dialogu i inscenizacji.

·         Najciekawszą propozycję odnowienia dramatu religijnego zgłosił J.A. Załuski.

·         Teatyni warszawscy i pijarzy.

·         W repertuarze dominował tragedia – francuscy klasycy: Corneille, Racine, Wolter.

3.     „Tragedia Epamonida” Konarskiego.

·         Przejrzysta aluzja do prowadzonej przez Konarskiego walki o reformę, o zniesienie liberum veto.

·         Brak stopniowania w napięciu akcji, główne tworzywo – dyskursy o konstrukcji retorycznej, pisane „wysokim stylem”.

·         W formach monologu i dialogu – rozważania moralne i sądy.

·         Sakralizacja prezentowanej tematyki.

4.     Komedie świeckie Franciszka Bohomolca (1720-1784)

·         Modyfikacje i samodzielne dodatki.

·         Zasada adaptacji uznana za jedyną drogę umożliwiającą w okresie początkowym szybkie odrobienie istniejących zaległości.

·         Proza!

·         „Arlekin na świat urażony” – oparta na wzorach komedii dell’arte. Żywiołowy komizm. Arlekin wyposażony w sposób interpretowania rzeczywistości typowy dla postaci ludowej farsy. Nie ma postaci kobiecych. Miejsce akcji – Warszawa. Regularny kształt. Podporządkowanie konstrukcji dyscyplinie klasycystycznej. Zastąpienie improwizacji napisanym uprzednio tekstem.

·         „Figlacki, polityk teraźniejszej mody”, „Kawalerowie modni”, „Mędrkowie”, „Pan do czasu”.

·         W komediach z Figlackim zaatakował Bohomolec styl życia docierający do Polski z Francji razem z nowymi oświeceniowymi ideami (libertynizm, wykpiwanie religii i Kościoła, powierzchowna gallomania, pogardzanie rodzimego, sarmackiego obyczaju).

·         Opierając się na panujących w zakonie jezuickim tendencjach, dokonał reformy teatru szkolnego dzięki laicyzacji tematyki swych sztuk, niewątpliwemu talentowi dramatycznemu, stworzył typ polskiej komedii, poddanej rygorom klasycystycznej dyscypliny mimo skłonności do ujęć farsowych w stylu dell’arte, wykształcił dialog, sposób charakterystyki postaci za pomocą parodii ...