Kałużyński Zygmunt - Maszyna do duszy.pdf - Kałużyński Zygmunt - Zabr7

Maszyna do duszy

Do czytania pod prysznicem

Na ekrany amerykańskich kin wchodzi „Solaris” według naszego Lema,

tymczasem na naszych ekranach ciągle utrzymuje się „Raport mniejszości”

Stevena Spielberga według Dicka, film podejmujący temat oryginalny:

zagrożenie, jakie stanowi komputer dla wolności obywateli nowoczesnego

państwa.

ZYGMUNT KAŁUŻYŃSKI

Philip K. Dick w latach 60. dokonał odnowienia gatunku science fiction.

Beletrystyka s.f. znalazła się w owym okresie w impasie, w rezultacie dwóch

sensacyjnych wydarzeń, które, paradoksalnie, sparaliżowały jej zakres: bomba

wodorowa, lądowanie na Księżycu. Technika, która stanowi motor s.f., okazała się

siłą niszczącą w polityce.

Temat niezwykłych maszyn został zagrożony przez

narzucającą się propagandę, zaś obecność człowieka

na naszym satelicie była autentyczną, spełnioną,

praktycznie istniejącą konkurencją dla wizji

międzyplanetarnych, dostarczających

niewyczerpanych możliwości dla fantazji s.f.

W rezultacie s.f. dokonała rejterady: była to ucieczka

w gatunek fantasy, czyli powrót do baśni ze scenerią

w gruncie rzeczy średniowieczną: na nieznanych

planetach toczyły się walki między siłami feudalnymi,

pojawiły się królestwa z księżniczkami, astronauci

zmienili się w rycerzy; co prawda występowały wciąż

niezwykłe urządzenia, ale na granicy infantylizmu:

statki kosmiczne funkcjonowały niby latające dywany

z „Tysiąca i jednej nocy”. Była to degeneracja gatunku.

Otóż Philip K. Dick podjął nowe oryginalne ujęcie: dał nasze współczesne

problemy, doprowadzając je do rozbudowania, wyjaskrawienia, wyolbrzymienia,

której to szansy dostarczała fantazja s.f. W jego noweli „Fałszywy ojciec” (The

fostered father) chłopiec zauważa niezrozumiałą zmianę w zachowaniu się ojca:

traci z nim kontakt. Okazuje się, że kosmici dokonują najazdu, wchodząc w ciała

mieszkańców naszej planety. Również rodzice kolegów naszego bohatera są

zagrożeni, ale chłopcy odnajdują centrum owej agresji i niszczą je. Występuje tu

typowy problem dojrzewania: wyłaniające się poczucie obcości rodziców, który to

niepokój został doprowadzony do krańcowości, dzięki przenośni dostarczonej

przez s.f. Niebezpieczeństwo zostaje zażegnane, jako że mały bohater znajduje

oparcie u rówieśników i wspólnie z nimi pozbywa się urazu: czyż nie podobnie

bywa w życiu młodzieży?

Władza w pokoju z kuchnią

Podobnie dzieje się w „Raporcie mniejszości”: formuła s.f. doprowadza tu do

ostateczności niebezpieczeństwo, o jakim się ostatnio dyskutuje: komputer może

się stać narzędziem władzy. Pozwala on zebrać informacje o obywatelach,

dostępne w każdej chwili, co daje miażdżącą przewagę w rozgrywce politycznej.

Była to, jak sugeruje Tacyt, jedna z przyczyn śmierci Juliusza Cezara, skądinąd

wybitnego dowódcy i znakomitego pisarza; znał on wszystkich obywateli Rzymu

i z tego względu wydawał się groźny dla jego zabójców, republikanów obawiających

się władzy absolutnej. Z tejże racji wydziały personalne posiadają decydujące

znaczenie. Jest ciekawe, że po śmierci Stalina jego następcą został Malenkow,

zresztą wkrótce zastąpiony przez Chruszczowa. Był on głównym personalnikiem

partii, potrzebnym w sytuacji napiętej, tak przynajmniej tłumaczyli sowietolodzy

jego krótką skądinąd karierę.

Komputer daje tu możliwości nieograniczone. Możemy sobie wyobrazić dyktatora,

który w swoim komputerze posiada informacje, również dyskretne, o wszystkich

mieszkańcach swojego kraju. Pozwala mu to przewidzieć, jak każdy z nich

zachowa się wobec takiego czy innego posunięcia politycznego. Nie potrzebuje

mieć w tym celu rozbudowanego aparatu kontroli, o jaki musieli się starać

dotychczasowi tyrani: wystarczy mu pokój z kuchnią! Co prawda w krajach o ustroju

parlamentarnym istnieje zakaz gromadzenia danych osobowych (z wyjątkiem

skazanych przestępców), ale np. wielkie firmy, zakłady produkcyjne, szpitale czy

gabinety lekarskie prowadzą rejestracje, dajmy na to, chorób. Nie jest trudno

uzyskać tam dane o ukrytych dolegliwościach naszych konkurentów handlowych!

Specjaliści ostrzegają też – w ewentualnym wypadku owego dyktatora – że

komputer może nakłonić właściciela do akcji represyjnej, jakiej być może nie

podjąłby on bez owego narzędzia. Mianowicie, przy wyjątkowym nawale informacji,

do nagromadzenia których zdolny jest komputer, ich weryfikacja staje się trudna

i nawet niemożliwa. Komputer działa blokami tzw. danych zamkniętych, modelami,

które wykluczają szansę innych modeli: nie operuje on cieniowaniem, nie

dopuszcza sentymentalizmu, nie uwzględnia złudzeń, jakie zdarzają się

w stosunkach ludzkich. Ogrom danych, jakie komputer musi uporządkować,

wymaga podziału na sekcje, które są mniej lub więcej sztuczne; by je zmienić, gdy

owe układy przekształcają się w życiu, trzeba by za każdym razem likwidować cały

skład, co jest nie do ogarnięcia bez pomocy kolejnego komputera: końca nie widać!

Toteż operowanie komputerem skłania do bezwzględności: dyktator musi go

słuchać. Maszyna, która, wydawałoby się, jest szczytowym osiągnięciem

racjonalizmu, prowadzi do irracjonalizmu.

Wgląd do dna

Taka właśnie sytuacja jest tematem „Raportu mniejszości”. Philip K. Dick, podobnie

jak w innych swoich utworach, doprowadza tu do ostateczności, za pomocą

wizji s.f., problem, który wyłania się już współcześnie. W jego świecie przyszłości

komputery do tego stopnia wnikają w sekrety charakterów, że są zdolne

przewidzieć zbliżającą się zbrodnię nawet wówczas, gdy ów obserwowany nie

zdaje sobie jeszcze sprawy, że ją popełni. Dzieje się to z pomocą mediów

o specjalnej wrażliwości, którym stworzono warunki biologiczne rozwijające ich

talent: przekazują one swoje intuicje do skomplikowanego systemu

komputerowego. Wskazuje on dokładnie chwilę, gdy nieświadom do tej pory

przestępca decyduje się na zbrodnię. Widzimy, jak fachowe komando uniemożliwia

zazdrosnemu mężowi zamordowanie żony i jej kochanka w momencie, gdy właśnie

miało to nastąpić.

Wgląd elektroniczny, prowadzony przez urząd, sięga tu do samego dna

podświadomości i wydaje obywateli we władanie już nawet nie fizyczne, lecz

kompletnie duchowe. Ale nie tylko. Nowela Dicka obok problemu społecznego

podejmuje również osobisty i podobnie doprowadza do krańcowości stan

psychiczny, jaki może zdarzyć się każdemu. Któż z nas bowiem nie miał chwili

wściekłości połączonej z życzeniem, by naszemu wrogowi zdarzyło się coś

najgorszego? W „Raporcie” agent organizacji zapobiegania zbrodni, grany przez

Toma Cruise’a, przekonany o pożytku firmy, której służy i nie podejrzewający

niebezpieczeństwa, jakie owa akcja kryje, dowiaduje się niespodziewanie, że on

sam ma popełnić morderstwo. Do którego możliwości się nie poczuwa! Co daje

okazję do podwójnej rewizji: po pierwsze, budzi w nim wątpliwość co do wartości

owego urzędu, wnikającego już nie tylko w życiorysy czy charaktery, lecz wręcz

w nieuświadomione zamiary (dyktator może likwidować przeciwników na podstawie

samych tylko przypuszczeń co do ich planów). Po drugie, akcja ta uświadamia –

a może pobudza?, a może nawet wywołuje? – złowrogie emocje drzemiące w nas,

które, być może, bez niej nigdy by się nie ujawniły. Genialny urząd okazuje się

aparatem destrukcji zarówno społecznej jak prywatnej.

Film w tym względzie okazał się bardziej optymistyczny niż była nowela Dicka. Co

prawda świat przyszłości, przy całej swojej popisowej efektywności, wygląda w nim

mrocznie, co wydobywa fotografia, posługująca się głębokim tłem o niepewnych

konturach. Jednak akcja sprowadza się do thrillera, w którym Tom Cruise,

uświadomiwszy sobie niebezpieczeństwo instytucji, której służy, doprowadza do jej

kompromitacji; Waszyngton w 2050 r. wycofuje się z jej zastosowania. Akcja łączy

grozę z ironią i nawet z humorem; tu również jest odniesienie do naszych

dzisiejszych wynalazków wyolbrzymionych w s.f. do degeneracji. Identyfikacja

osobowa dokonuje się na podstawie kontroli wnętrza oka; otóż Tom, by jej uniknąć,

zmienia operacyjnie swoje spojówki. W rezultacie, gdy jest poszukiwany, specjalna

maszyna prześwietlająca nie rozpoznaje go. A przecież wystarczyłoby popatrzeć na

niego: gałki oczne co prawda są inne, ale gęba taka sama! Oto skutki techniki

nadmiernie precyzyjnej.

Zapewne „Raport” jest, przede wszystkim, sukcesem rozrywkowym s.f., niemniej

niesie ostrzeżenie: któż będzie miał o to pretensję?

Kałużyński Zygmunt - Maszyna do duszy.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: