Kałużyński Zygmunt - Listy z gorszego świata.pdf - Kałużyński Zygmunt - Zabr7

Listy z gorszego świata

Do czytania pod prysznicem

W ankiecie, skierowanej przez branżowy miesięcznik „Press” do czołowych

dziennikarzy z pytaniem o najwybitniejszego polskiego publicystę minionego

wieku, wybrany został Ryszard Kapuściński. Opinia zaskakująca, zważywszy

że było to stulecie wielu innych ważnych autorów, którzy wszechstronnie

rozważali nasze problemy narodowe, gdy Kapuściński nie zajmuje się Polską,

lecz Trzecim Światem. Można więc uważać go za komentatora, być może

rzeczywiście głównego, ale zasłużonego dla innej części globu, mimo że

pochodzi on z naszego kraju.

ZYGMUNT KAŁUŻYŃSKI

Zdziwiony tą decyzją, korzystając z wolnego czasu podczas ostatniej serii świąt,

powróciłem do lektury Kapuścińskiego, i w jej trakcie moje poczucie dziwaczności

owej selekcji zaczęło słabnąć. Co prawda Kapuściński nie wymienia Polski, nie

dokonuje porównań z nią, nie przytacza jej nawet marginesowo czy anegdotycznie,

jednak miałem nieodparte narastające wrażenie, że jest ona, jakkolwiek

przemilczana, jakkolwiek w zapleczu, w jego podświadomości, gdy ze

współczuciem przemierza owe egzotyczne krainy.

Gdy pisze o plemionach, które,

by nie być sprzedanymi jako

niewolnicy, kaleczą swoje

twarze: „w języku nankani

brzydki znaczy wolny”; albo gdy

zauważa, że polityk staje się tu

cenionym dopiero wtedy, gdy

odbył uciążliwe więzienie.

Spostrzeżenia, które dla

czytelnika zachodniego byłyby

zaledwie ciekawostką

obyczajową, i może podróżnik

nie-Polak nawet by na nie nie

zwrócił uwagi, ale które dla

takiego odbiorcy jak ja mają swój

własny wydźwięk. Być może jest

tu sytuacja psychologiczna

podobna jak u Słowackiego, gdy

pisał „Ojca zadżumionych”,

dramat mahometanina w tropikach, który w rezultacie zarazy i kwarantanny traci

swoje dzieci po kolei, jedno po drugim: co to mogło obchodzić naszego poetę?

Ryszard Kapuściński

Gdyby nie aluzja z pozoru daleka, ale emocjonalnie oczywista, do polskich rodzin

powstańczych.

Kapuściński oczywiście nie musiał uciekać się do aż tak odległej metafory, niemniej

poświęcił całą swoją twórczość owym tropikom. Ale nie idzie tu o poszukiwanie

jakiejś analogii rzeczowej, szczegółowej, dosłownej, lecz o równoległość

cywilizacyjną, odnoszącą się do naszej sytuacji światowej. I to w wymiarze bez

porównania szerszym, niż to dzieje się na co dzień, w aktualności, w bieżącej

polityce. Tu bowiem włączamy się do NATO, wielkie postaci międzynarodowe dają

naszym buzi i fundują łapę, to do nas odnosi się światowa demokracja, globalizacja

i political correctness itd., itp., a jednak stale, wciąż, bez przerwy, gdzieś tam pod

spodem tli się poczucie różnicy między lepszymi i gorszymi i jakiś tamtejszy

Richard Cabbage („kapusta” po angielsku”), czy Henri de Choucroute (Kapuściński

po francusku) mógłby o nas napisać to, co nasz Ryszard o Abisynii.

Europa lepsza i gorsza

Bowiem podział ten mieści się tam w tradycji, której nie da się usunąć. Jest ona

typowa dla Europy; kultury wschodnie jej nie uprawiają: są narody główne i są

barbarzyńskie. Podobno podział ten stosowali już Grecy, z tym że, jak twierdzą

filologowie, „barbarzyńca” oznaczał dla nich narodowość inną niż helleńską, bez

oceny wartości. Ale już Rzym, po którym świat mimo upływu wieków wciąż

dziedziczy, ostro odróżniał swoich obywateli od Gotów, Hunnów, Wandalów itp.,

przeciwko którym cezarowie bądź prowadzili kampanie, bądź porozumiewali się

z nimi doraźnie, niemniej było to zdecydowane odseparowanie. Polega ono na

założeniu, że istnieje społeczeństwo centralne, które reprezentuje ważność oraz

narody marginesowe, które do owego ośrodka nie należą i nawet mogą mu

zagrażać, w każdym razie nie są objęte wartościami obowiązującymi w głównej

cywilizacji.

Otóż, jak powszechnie wiadomo, Polacy tęsknią do Zachodu, natomiast Zachód ma

stosunek do nas – nie tylko zresztą do Warszawy, lecz w ogóle do naszej części

świata na wschód od Wiednia i Berlina, zgoła odmienny. Owe tamtejsze poglądy są

u nas przemilczane, ale nie są obce historykom, np. Michał Bobrzyński pisze:

„Europa Wschodnia ma dla Zachodu małe znaczenie”. Ciekawą uwagę słyszałem

od mojego starego nauczyciela Jerzego Stempowskiego, który przez wiele lat

obracał się w kręgach politycznych angielskich. Wspominał on o tzw. prawie

Bolingbroke’a, które od przeszło 200 lat przyswajają sobie studenci Eton

i Cambridge, lecz o którym u nas nie słychać. Pochodzi ono z „Historii Europy”

owego lorda, która stanowi tam podstawowy podręcznik. Mianowicie Bolingbroke

rozważał konflikt Anglii z Ludwikiem XIV. Ten rozszerzał swoje imperium,

dokonując podboju licznych, ówcześnie istniejących małych państewek, przeciwko

czemu Anglia zaprotestowała. W walce tej jednak należało sprzymierzyć się

z Austrią: tymczasem ona zachowywała się podobnie jak Ludwik XIV, tj. zagarniała

Węgry i inne okoliczne księstwa.

W rezultacie alians z Austrią kompromitował główne hasło angielskie: obronę

słabych państw. Jednak Bolingbroke stwierdził, że system polityczny europejski

odnosi się tylko do Zachodu i nie obejmuje Europy Wschodniej, tak więc zabór

niezależnych państw przez Ludwika XIV jest groźny dla równowagi europejskiej,

natomiast podobna agresja Austrii na Wschodzie ma dla Europy małe znaczenie.

Zasada ta została sformułowana jako stale obowiązujące, niemalże naturalne

prawo polityki europejskiej: do spraw Europy Wschodniej można się wmieszać, ale

gdy nie ma bardzo ważnego interesu, nie należy tego robić.

Zdaniem Stempowskiego, jest to tam podstawowy sposób myślenia. Opowiadał on

o swojej rozmowie z francuskim politykiem Leonem Jouhaux w 1930 r., który mu

powiedział, że zamach stanu Piłsudskiego w 1926 r. byłby nie do pomyślenia

w Europie i zareagowano by na niego w sposób bezwzględny; ale ponieważ odbyło

się to w Polsce, należy z tym się pogodzić, tym więcej że Polska była wtedy

sojusznikiem wojskowym pożytecznym dla Francji. W książce „The Central

European Tragedy” G. Gedye’a, wydanej w 1939 r., przeczytałem opinię, że

mocarstwa, które w Monachium zgodziły się oddać Hitlerowi Sudety i w rezultacie

odstąpiły mu Czechosłowację, nie mogłyby tak postąpić, gdyby szło o Belgię czy

Szwajcarię. H.G. Wells wspomina, że podbój Polski przez Hitlera nie obudził

współczucia w Anglii, gdy tymczasem najazd na Belgię w 1914 r. wywołał wręcz

wyjątkowe oburzenie.

I tak było zawsze: w wydanej u nas w 1981 r. książce „Kwestia wschodnia w XVIII

wieku” historyk Albert Sorel stwierdza, że rozbiory Polski były dla Francji obojętne,

i że dyplomacja paryska wykonywała tylko sfingowane akty protestacyjne. Było to

dla mnie zaskoczeniem, bo pamiętałem naszą tradycję romantyczną: że Francja

jakoby boleśnie cierpiała wskutek utraty przez nas niepodległości („Hej, Francuzi!

czyż bez ceny rany nasze dla was są spod Marengo, Wagram, Jeny, Drezna,

Lipska, Waterloo? Świat was rzucił, my zostali, by być zawsze tam gdzie wy;

bracia, my tam krew dawali, dziś wy dla nas nic prócz łzy?”).

Ratunek w Argentynie

Jest to nastawienie nie tylko polityków: udzieliło się tam powszechnie i działa

pomimo okazywania, skądinąd jak najlepszej woli. Odczuwali to emigranci,

przebywający tam dłuższy czas, np. Miłosz:

„W Europie Wschodniej zawsze jest źle

W Europie Wschodniej ODBYWA SIĘ

W Europie Wschodniej zawsze jest

niemile,

Był człowiek i już nie ma człowieka

za chwilę,

Więc, kochana córko, stroń jak możesz

od niej

I nie mów, że pochodzisz z Europy

Wschodniej”.

Odczuł to również Gombrowicz na swojej emigracji, ale zareagował inaczej. Tkwił

on całe lata na uboczu, w Argentynie, co było z jego strony rozmyślną ostentacją.

Mógł bowiem bez trudu przenieść się do Nowego Jorku czy innej metropolii, do

czego go wielokrotnie namawiano. W „Dziennikach” Gombrowicza znajdujemy

wyjaśnienie, dlaczego się tak opierał. Argentyna traktowana z lekceważeniem

przez USA i nie budząca zainteresowania Europy była dla niego pod tym względem

„drugą Polską”.

Otóż treścią twórczości Gombrowicza jest wyzywająca, paradoksalna duma z

zajmowanego przez niego osobliwego miejsca, które, wydawałoby się, nie daje

nawet znikomego powodu do przechwalania się: nie należy on nigdzie, choć

mógłby być wszędzie. Jest stale pośrodku, na przełęczy, na rozdrożu, na

rozjeździe, „okrakiem”, jak sam powiada, i absolutnie nie daje się namówić, by

przejść na jeden lub drugi brzeg. Jest stale niedojrzały (w „Ferdydurke”, mimo że

od dawna dorosły, uczęszcza jednak do gimnazjum), nie umiejscowiony, mimo że

proponują mu korzystne lokaty, nie zaliczony, chociaż zapraszany do najlepszych

towarzystw. Gombrowicz ze swojej niejasnej pozycji intelektualisty podrzędnego

kraju zrobił istny monument indywidualnej pychy i dlatego z uporem trzymał się

owej ubocznej Argentyny, którą przekształcił w mentalny duplikat Polski.

Ma on świadome poczucie swojej oryginalnej, do niczego nie podobnej sytuacji,

biorącej się stąd właśnie, że jego korzenie były w Europie Wschodniej. Więcej: to

jakoby poniżone położenie sprawia, że może odnieść się krytycznie, bez

skrupułów, bez przesądów, do instytucji szanowanych czołobitnie w oficjalnych

centrach: nie obowiązują go one jako „barbarzyńcę”, co daje mu fantastyczną

wolność, na jaką nie stać obywateli Wielkiego Świata odbywających swoje

konieczne nieuniknione czcigodne celebracje. U Miłosza i u Gombrowicza mamy

dwie różne postawy wobec pogardliwej obojętności Zachodu: dla jednego jest to

powód do bolesnego rozdarcia, dla drugiego jest to pretekst do iście granitowej

niezależności wewnętrznej. Doprowadzają oni do malowniczej, wyolbrzymionej

skrajności dwie reakcje, które się potocznie wśród Polaków z tej okazji spotyka:

rozgoryczenie z powodu naszego zawiedzionego wobec Zachodu uczucia oraz

(znacznie rzadziej) pogląd, że sami sobie możemy wystarczyć i nawet mamy

doświadczenia, przeżycia, przemyślenia, o których nie mają pojęcia zadowoleni

z siebie główni Europejczycy. Jest jednak jeszcze trzecia postawa, najczęstsza,

składająca się z samooszustwa oraz z fałszywej nadziei: przyjmuje się gesty

życzliwości, jakie Zachód zgoła automatycznie wykonuje wobec nas, oraz

podtrzymuje się złudzenie, że może kiedyś... gdy przyjmą nas do UE itp., itp., itd.,

itd. Niemniej, jak wynika z podanych przykładów, mamy trzy rozwiązania jak

odnieść się do owego Zachodu, który nas tak dwuznacznie traktuje, lecz do którego

popycha nas nasza niepohamowana namiętność: 1) bolesne cierpienie

niedocenionej kochanki (Miłosz), 2) wyniosła niezależność Polaka nie

pozwalającego się zaliczyć w swojej odrębności i który woli być znikąd bardziej niż

z Zachodu (Gombrowicz), 3) roztkliwiona ślepa satysfakcja z jałmużny

sentymentalnej okazywanej nam przez Europę (my wszyscy). Mitteleuropa jest nie

bez szansy wyboru!

Ponieważ zacząłem od sympatii, jaką rodak Kapuściński okazał narodom Trzeciego

Świata, po części, pozwolę sobie przypuszczać, również w naszym imieniu,

wypada, żeby zakończyć wizją naszego Czwartego Świata, jaką ewentualnie

mogliby dostarczyć mister Cabbage oraz monsieur Choucroute. Otóż jest taka!

Autentyczna! Historyczna! Z okazji 10-lecia Niepodległości zaproszono na

Powszechną Wystawę Krajową w Poznaniu w 1929 r. korespondentów

zagranicznych, którzy następnie zamieścili reportaże w prasie światowej.

Satyryk Światopełk Karpiński przeczytał je i przedstawiony tam obraz naszego

kraju streścił w sposób następujący: „Chociaż tylko z samolotu, lecz widziałem

Polskę całą, tundrę, tajgę, polskie błoto i kozaków armię białą. Na ulicach wilki

wyją, ludzie wcale się nie myją, szlachta bije się szablami, i poddanych szczuje

psami. Rząd wciąż gnębi Lodomerię (?), i gna Żydów na Syberię, zaś posłowie

z opozycji muszą służyć przy policji”. Best wishes! Mes compliments! Auguri!

Kałużyński Zygmunt - Listy z gorszego świata.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: