Brzezińska Anna - Piast zjadł Popiela.pdf - Brzezińska Anna - Zabr7

Anna Brzezińska

Piast zjadł Popiela

Ile legendy, ile prawdy w prehistorii Polski

Badacze wciąż próbują zrozumieć baśniową opowieść o Piaście i Popielu. Wiele wskazuje na

to, że jej autor, Gall Anonim, był dworskim i państwowym propagandystą.

Najwcześniejsze dzieje Polski są dla większości z nas baśnią, zbiorem fascynujących legend,

które opowiedziano nam w dzieciństwie i które na zawsze pozostają w pamięci. Słyszeliśmy o

ubogim, lecz zacnym Piaście Kołodzieju, który został nawiedzony przez anioły. Pamiętamy

okrutnego Popiela i jego zbrodniczą małżonkę, polską Lady Mackbeth, pożartych przez myszy w

kruszwickiej wieży. Wiemy, że była kiedyś Wanda, co nie chciała Niemca, a pod wawelskim

zamkiem mieszkał smok, zabity chytrze przez szewca Dratewkę.

Opowieści o nich zakorzeniły się tak mocno w historycznej świadomości Polaków, że bywają

zawłaszczane i przetwarzane przez kulturę masową. Na przykład motyw polowania na smoka i

chytrego szewca został kapitalnie rozegrany w jednym z opowiadań Andrzeja Sapkowskiego, u

którego pojawia się również Wanda, choć złośliwie przedstawiona jako panna, której nikt nie

chciał, więc utopiła się z rozpaczy. Z kolei konflikt pomiędzy zacnym kmieciem i okrutnym

księciem Popielem mieliśmy okazję niedawno przypomnieć sobie przy okazji "Starej baśni"

Jerzego Hoffmana, która dość swobodnie nawiązuje do klasycznej powieści Ignacego

Kraszewskiego.

Legenda o prastarych dziejach narastała stopniowo. Pierwszy znany nam przekaz pochodzi z

czasów Bolesława Krzywoustego i został spisany przez cudzoziemca, zakonnika, zwanego

tradycyjnie Gallem Anonimem. Ten powiązał ją ściśle z mitem o wyniesieniu panującej dynastii,

lecz, ku rozpaczy pokoleń przyszłych historyków, okazał się zbyt dobrym chrześcijaninem, by

stworzyć przystępne kompendium wiedzy o pogańskich mitach, zwyczajach i dziejach naszych

przodków. Jego wersja początków państwa Polan jest więc historią przyjęcia chrześcijaństwa, a

także sławetnych czynów Piastów. Bo trzeba wciąż pamiętać, że Gall pisał w celu wykazania, że

owa dynastia zasługuje na zaszczyt sprawowania władzy.

Pisząc o początkach państwa polskiego, Anonim powołuje się na opowieści sędziwych

starców, ale trudno ocenić, jak mocno zmieniła się ustna tradycja do początków XII w., kiedy to

została spisana jego "Kronika polska". Później także kolejni dziejopisowie wedle własnych

wyobrażeń i potrzeb ubogacali lub przemieniali przekaz Galla. Niektóre wątki znikały, a na ich

miejsce pojawiały się nowe. Dla historyka fascynującym zadaniem jest zdejmowanie kolejnych

warstw legendy, cofanie się poprzez rozliczne wersje i wątki aż do samego sedna opowieści.

Badacze starają się więc zanalizować i wyjaśnić opowieść o Piaście i Popielu w siatce

rozmaitych odniesień, rozpiętych pomiędzy materią chrześcijańską a prastarą materią

indoeuropejską. Oba kierunki są fascynujące. Badania Leszka Banaszkiewicza nad dziedzictwem

indoeuropejskim w podaniu o Popielu i Piaście czyta się jak intrygującą powieść, a praca Czesława

Deptuły o micie dynastycznym jest jedną z książek, które sprawiły, że zapragnęłam zostać

historykiem średniowiecza. W obu interpretacjach kluczowa pozostaje wciąż opowieść skromnego

mnicha z XII w., który nie pozostawił nam nawet swojego imienia.

Dzieje Polaków zaczynają się od uczty. Nie jest ona jednak zapowiedzią późniejszych

tłustych czasów saskich ani krytyką zapustnych obyczajów rodaków, tylko wejściem w mit, który

staje się historią. Oto zdarzyło się bowiem, że książę Popiel, władca Gniezna, wyprawił wielką

ucztę, aby wedle pogańskiego zwyczaju świętować postrzyżyny swoich synów. Z woli Boga

przybyło na nią także dwóch tajemniczych wędrowców, których jednak nie tylko nie wpuszczono

na ucztę, ale wręcz wypędzono z miasta. Ale w tym samym czasie na przedmieściach ubogi oracz

Piast także urządzał ucztę dla swoich synów. Kiedy więc przybysze stanęli przed jego obejściem,

skwapliwie zaprosił ich w gościnę. Goście odwzajemnili się przepowiednią, która brzmiała:

"Cieszcie się zaiste, iżeśmy przybyli, a może nasze przybycie przyniesie wam obfitość dobra

wszelakiego, a z potomstwa zaszczyt i sławę" (cytat z Kroniki Galla Anonima w tłumaczeniu

Romana Grodeckiego).

Beneficjantami owej przepowiedni byli ubogi Piast - który dopiero w przyszłych przekazach

zostanie Kołodziejem - i jego żona Rzepka. Ale zamiast radować się z przepowiedzianej

przyszłości, troskali się niezmiernie, czym napoić i nakarmić nieoczekiwanych gości. Ich uczta

była bowiem równie skromna jak oni sami - mieli zaledwie antałek piwa i jedynego prosiaka.

Goście jednak nakazali Piastowi, aby się niczym nie frasował. I kiedy odszpuntowano beczułkę i

zabito zwierzę, okazało się, że trunku przybywa w miarę picia, a mięsem prosięcia napełniono

dziesięć cebrów. Inaczej zgoła działo się na książęcej uczcie u Popiela, gdzie zabrakło piwa. Za

namową przybyszów Piast postanowił zaprosić księcia do siebie, ten zaś zaproszenie przyjął.

Zwieńczeniem uczty była ceremonia postrzyżyn syna Piasta, któremu nadano imię Siemowit.

Opowieść Galla da się oczywiście odczytywać w różnych symbolicznych kontekstach i

trudno rozstrzygnąć, jak je rozumiano w czasach Anonima. Szczególnie kusząca jest próba

wydobycia z tego krótkiego przekazu materii pogańskiej i strzępów pradawnych mitów

słowiańskich lub wręcz indoeuropejskich. Ale obracamy się w kręgu hipotez i przypuszczeń, bo nie

ulega wątpliwości, że Gall Anonim tak skonstruował swoją opowieść, aby odzwierciedlała

chrześcijańskie idee. W jego wersji dziejów Piast jest bowiem kmieciem, ale jego "pogańskość"

jest rozmyta, umyślnie zatarta. Nie posiada żadnej cudownej aury lub magicznych pogańskich

zdolności. Przyjmując do domu obcych wędrowców, zachowuje się jak pobożny chrześcijanin. Jest

ilustracją cnót chrześcijańskich - miłosierdzia, skromności, ubóstwa i przede wszystkim pokory.

Jego gościnność można wręcz odczytać jako pierwszą zapowiedź późniejszego nawrócenia,

dokonanego przecież przez jego potomka. Można ją również uznać za dowód, że w

przeciwieństwie do Popiela, który wędrowców kazał przegnać precz, Piast i jego potomkowie byli

godni władzy królewskiej.

Motyw gościnnego i niegościnnego przyjęcia cudownych gości jest dobrze znany, pojawia

się w mitach, folklorze, piśmiennictwie średniowiecznym. Zwykle osoby z racji urzędu lub

godności predestynowane, aby wykazać się wspaniałomyślnością i gościnnością, zawodzą

paskudnie. Tak również dzieje się w Gnieźnie z Gallowej opowieści, gdy wędrowcy zostają

odpędzeni od stołu Popiela, który tragicznie nie sprawdza się w roli władcy-rozdawcy pożywienia.

Schronienia i pokrzepienia goście dostąpią dopiero w obejściu Piasta, który jako szczęśliwy

posiadacz antałka piwa i prosięcia jest w znacznie gorszej sytuacji niż Popiel. Ale cnota zostaje

nagrodzona i w swoistym pojedynku dwóch uczt to on jest zwycięzcą - i to nie wyłącznie

moralnym, ponieważ jego zwycięstwo potwierdzają cuda rozmnożenia pokarmu i napoju. Co

więcej, dochodzi do zamiany ról pomiędzy władcą i ubogim wieśniakiem, gdyż ostatecznie to

Popiel staje się gościem Piasta. To znamienne zachwianie ról naszych bohaterów również

zapowiada przyszłe wyniesienie rodu kmiecia do królewskiej godności, podobnie jak

nieoczekiwany niedobór pokarmów na uczcie Popiela zapowiada upadek jego dynastii.

Niezwykle ważni dla historii Piasta są tajemniczy goście. Właśnie oni głoszą przepowiednię,

wiedzą, że jadło i napitek zostaną cudownie rozmnożone i wreszcie skłaniają oracza, aby zaprosił

do siebie księcia. U Galla skrywa ich tajemnica - wiadomo tylko tyle, że są nosicielami i

zwiastunami łaski Bożej. Ale niektórzy badacze upatrują w tym wątku śladów dawniejszej,

indoeuropejskiej tradycji, powołując się na inne znane wersje tego mitu, na przykład antyczny mit

o Filemonie i Baucis. Była to para ubogich wieśniaków, która udzieliła schronienia Zeusowi i

Hermesowi, gdy wędrowali w przebraniu, chcąc wypróbować śmiertelników. I jak w innych

wersjach tego mitu, Filemona i Baucis spotkała wspaniała nagroda, jako że wykazali się

miłosierdziem wobec obcych.

Nie wiemy, czy Gall Anonim świadomie oparł się na tym prastarym wzorcu, ale aby go

schrystianizować, zamienił dawnych bogów wędrujących w przebraniu w wysłanników jedynego

Boga. Istniały bowiem również pokrewne motywy biblijne i Gall musiał znać historie Sary i

Abrahama albo Lota, którzy w odpowiednim momencie udzielili schronienia cudownym gościom,

czym zaskarbili sobie ich rozliczne łaski. Poza tym w całym średniowieczu niezwykle silne było

utożsamienie Chrystusa z szukającym schronienia i gościny pielgrzymem czy wędrowcem.

Jakakolwiek idea przyświecała Gallowi, późniejsza polska tradycja historyczna bardzo mocno

osadza gości Piasta w kręgu chrześcijańskich legend. W kronice Dzierzwy przybysze stają się

aniołami, natomiast kronikarze XIII i XIV w. upatrywali w nich apostołów. Nieprzypadkowy jest

również dzień, w którym goście nawiedzają kolejno domostwo Popiela i Piasta. Mają uczestniczyć

w uczcie, co samo w sobie jest znaczące, gdyż wiąże się z funkcją władcy jako gwaranta

pożywienia dla swojego ludu. Nie można również zapomnieć o niezwykle głębokiej

chrześcijańskiej symbolice uczty, bo jest nią przecież Eucharystia, podczas której dochodzi do

cudownej przemiany Pokarmu, który następnie jest rozdzielany pomiędzy wiernych. Ale biesiada u

Piasta jest szczególna jeszcze z innego powodu - jako uczta postrzyżynowa. Przekonanie o

magicznym znaczeniu włosów władcy przetrwało bardzo długo, a długie, bujne włosy były

atrybutem panujących. Klasyczny jest tu przykład Merowingów, którym nigdy nie strzyżono

włosów, ponieważ one uosabiały ich królewską potęgę, a detronizacja dynastii znalazła

symboliczny wyraz w obcięciu włosów Childerykowi III. Ale w Biblii również znajdziemy wątek

szczególnego znaczenia włosów, na przykład w historii Samsona, który traci moc po ich obcięciu

przez podstępną Dalilę.

Jednak znaczenie postrzyżyn Siemowita jest inne, mniej złowieszcze. Same postrzyżyny były

pogańskim obrzędem przejścia dziecka do świata dorosłych i nadania mu prawdziwego imienia.

Zachował on zresztą swoje znaczenie jeszcze po przyjęciu chrześcijaństwa, bo wiemy, że dziecięce

włosy Bolesława Chrobrego zostały jako szczególny dar przesłane do Rzymu. W Gallowej wersji

legendy o początkach dynastii - rytu tego zamiast ojca dopełniają tajemniczy goście, co być może

w prasłowiańskim systemie odniesień było pewną formą adopcji syna Piasta. Kronikarz wyraźnie

schrystianizował tę ceremonię, aby pokazać, że dynastia w osobie pierwszego władcy Siemowita

została wybrana i usynowiona przez Boga za pośrednictwem jego wysłanników. Motyw cudu

podczas postrzyżyn pojawia się u Galla Anonima ponownie podczas biesiady, urządzonej w

siódme urodziny Mieszka I. Wedle kronikarza jako dziecko Mieszko był ślepy, a wzrok odzyskał

dopiero podczas uroczystości, którą można identyfikować właśnie jako postrzyżyny. Dziejopis

ponownie wykorzystuje pogański obrzęd, aby zapowiedzieć przyjęcie chrześcijaństwa - bo jak

Mieszko odzyskał wzrok, tak za jego sprawą wkrótce Polska przejrzy na oczy.

Inaczej potoczyły się losy rodu Popiela. Skończył nędznie, choć spektakularnie, wygnany i

zagryziony przez myszy w drewnianej wieży pośrodku jeziora, które u Galla nie zostało jeszcze

identyfikowane jako Gopło. Ale jest znamienne, że w kronice Anonima władca nie jest właściwie

osobą całkowicie złą. Nie popełnia osobiście występku, bo bożych posłańców w gruncie rzeczy

odpędzają mieszkańcy jego grodu. Trudno więc ocenić, za co spadają na niego kary - najpierw

wygnanie, potem hańbiąca śmierć w paszczach myszy. Być może jakimś tropem dla interpretacji

tej legendy są XII i XIII-wieczne niemieckie przekazy o pożarciu przez myszy okrutników. Ale u

Galla Anonima władca nie jest jeszcze zbrodniarzem, możemy dopatrzyć się jedynie słabo

zaznaczonego wątku pychy. Motyw okrucieństwa i zbrodni Popiela rozwija dopiero późniejsza

tradycja. U Mistrza Wincentego, zwanego Kadłubkiem, jest on władcą słabym, gnuśnym i

ulegającym podszeptom morderczej małżonki. Śmierć Popiela nabiera więc wymiaru moralnego,

jest karą za jego występek.

Co ciekawe, nie znajdziemy u Galla motywu straszliwych zmagań na przełomie czasów

pogańskich i chrześcijańskich. Nie ma kryzysu państwa, który przełamie przyjęcie nowej religii.

Kiedy Siemowit dorósł - z woli Boga, acz Gall Anonim nie precyzuje jakim sposobem, i za

powszechną zgodą został władcą w miejsce Popiela. Panował szczęśliwie, rozszerzył granice

państwa i zasłynął zacnością. Jego następcy, Lestek i Siemomysł, przewyższyli go jeszcze w

zaletach. Później zaś panował Mieszko, za którego rządów Polska weszła w krąg chrześcijaństwa.

Opowieść Galla to dzieje przymierza Boga z rodem Piasta, który został wybrany jeszcze w

czasach pogańskich, aby zrealizował Boży plan nawrócenia państwa oraz wcielał ideał

sprawiedliwego władcy. Łaska Boga jest następstwem gościnności Piasta, a jego potomkowie

dziedziczą ją podobnie jak panowanie. Jako przyrodzeni, wybrani przez Boga władcy Polaków,

Piastowie pozostają godni piastowanej przez siebie władzy monarszej pomimo popełnianych

błędów i występków. Co więcej, krew królewskiego rodu jest święta, poddani nie mają prawa jej

przelewać.

Dopiero w kronice Wincentego Kadłubka owo sacrum królewskiej krwi znika, zastąpione

przez majestat monarszy. Na władcę zostają nałożone nowe ograniczenia, jego pozycja jest

określona prawem i obowiązkami wobec poddanych. W kronice Wincentego pojawiają się nowe,

potężne symbole, które podejmuje późniejsza tradycja i które przez wieki będą kształtowały

wyobraźnię Polaków. Poznajemy króla Kraka, Smoka Wawelskiego, bohaterską Wandę, której

opór wobec zalotów wrażego księcia oraz obcej inwazji wspaniale ilustruje ideę suwerenności

Polski; poznajemy też świętego męczennika Stanisława, którego rozrąbane ciało zrasta się

cudownie po śmierci, zapowiadając zjednoczenie rozbitego kraju. Ale sakralne posłannictwo rodu

królewskiego odchodzi powoli w niepamięć, a czasy wczesnych Piastów stają się powoli

wspomnieniem o utraconym złotym wieku.

Brzezińska Anna - Piast zjadł Popiela.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: